Andrzej Chmiel
Ustrój rzymskich organów
jurysdykcyjnych w sprawach
karnych
Studia Prawnoustrojowe nr 12, 49-55
2011
A n drzej C h m iel
U n iw e r s y te t M a r ii C u rie -S k ło d o w sk ie j w L u b lin ie
Ustrój rzym skich organów jurysdykcyjnych
w spraw ach karnych
O s ta tn ie d w a d z ie ś c ia l a t p rz y n io s ło z d e c y d o w a n y rozw ój b a d a ń n a d rz y m s k im p r a w e m k a r n y m z a ró w n o w s k a li ś w ia to w e j, j a k i w P o ls c e 1. P r z e m a w ia ć z a ty m m oże c h o c ia ż b y d u ż a ilo ść p u b lik a c ji o ra z r o z p r a w n a u k o w y c h z te g o z a k r e s u , z w ła sz c z a p r a c d o k to rs k ic h 2. M a ją c n a w z g lę d z ie te n fa k t, a ta k ż e ogólne z a in te r e s o w a n ie t ą g a łę z ią rz y m sk ie g o p r a w a p u b lic z n e go, z a g o d n e u w a g i n a le ż y u z n a ć p r z e d s ta w ie n ie i c h a r a k te r y s ty k ę n a jw a ż n ie js z y c h rz y m s k ic h o rg a n ó w s p ra w u ją c y c h fu n k c je są d o w n ic z e w s p r a w a c h k a r n y c h od c z a só w k ró le w s k ic h aż po p r y n c y p a t. P r z y czy m n a le ż y p o d k r e ślić, iż k a ta lo g p o d m io tó w , k tó re s p ra w o w a ły o rz e c z n ictw o w te j sfe rz e , z m ie n ia ł się n a p r z e s tr z e n i d ziejó w p a ń s tw a rz y m s k ie g o i b y ł ściśle z w ią z a n y z fo rm ą s p r a w o w a n ia w ła d z y w im p e riu m .
W o k re s ie k r ó le w s k im ju r y s d y k c ja k a r n a n a le ż a ła z a s a d n ic z o do k ró la , k tó r y ja k o n a jw y ż s z y p rz e d s ta w ic ie l w ła d z y m ilita r n e j, cy w iln ej i re lig ijn e j s p ra w o w a ł j ą b ą d ź s a m , b ą d ź z p o m o c ą d e le g o w a n y c h p rz e z sie b ie p r z e d s t a w icieli3. O w y m i d e le g a ta m i b y li p rz e d e w s z y s tk im q u a esto res p a r r ic id ii, k tó rz y — j a k s a m a n a z w a w s k a z u je — z re g u ły s ty k a li się z p rz y p a d k a m i za b ó jstw (p a r r ic id iu m )4. W rz e c z y w isto śc i k w e s to rz y b y li w ła śc iw i ta k ż e w s p r a w a c h
1 M. Zabłocka, Romanistyka polska po II wojnie światowej, Warszawa 2002, s. 123-134. 2 Na temat stanu badań nad rzymskim prawem karnym w Polsce patrz M. Kuryłowicz,
Rzymskie prawo karne w polskich badaniach romanistycznych, „Zeszyty Naukowe Uniwersyte
tu Rzeszowskiego. Prawo” 1.7 (2003), s. 167-175. Ostatnio o dorobku naukowym prof. Adama Wilińskiego w zakresie rzymskiego prawa karnego, znaczeniu jego badań dla rozwoju tej gałęzi romanistyki prawniczej oraz pozycji lubelskiego ośrodka romanistycznego w tej dziedzinie w Polsce: A. Chmiel, Studia profesora Adama Wilińskiego nad rzymskim prawem karnym, „Studia Iuridica Lublinensia” 13 (2010), s. 123-132.
3 A. H. J. Greenidge, The Legal Procedure of Cicero’s Time, New York 1901, s. 303. 4 A. H. M. Jones, The Criminal Courts of the Roman Republic and Principate, Oxford 1972, s. 35; M. Jońca, Parricidium w prawie rzymskim, Lublin 2008, s. 59. Na temat parrici
dium por. też K. Amielańczyk, Parricidium i poena cullei, [w:] Religia i prawo karne w starożyt nym Rzymie, Lublin 1998, s. 139-150.
50
A ndrzej Chmielp o s p o lity c h p r z e s tę p s tw z a g ro ż o n y c h k a r ą ś m ie rc i, k tó r e n ie m o g ły z o sta ć u z n a n e z a z d r a d ę s t a n u (p e rd u e llio ) lu b z a n a r u s z e n ie p r a w a re lig ijn e g o 5. W e d łu g T a c y ta q u a e sto re s b y li p o w o ły w a n i p rz e z k r ó la 6 a d h oc do ro z p o z n a n ia k o n k r e tn e j sp ra w y , n a jp r a w d o p o d o b n ie j w lic z b ie d w ó ch o só b 7. P o d z ie lo n e s ą o p in ie co do z a k r e s u k o m p e te n c ji k w e sto ró w . W e d łu g W. K u n k e la p e łn ili o n i fu n k c ję sa m o d z ie ln e g o o r g a n u są d o w n ic z e g o , w c ie la ją c się w ro lę ła w y p rz y s ię g ły c h p o d c z a s p ro c e s u in c o n tio n e 8. Z k o le i in n i a u to r z y s to ją n a s ta n o w is k u , iż q u a e sto re s p a r r ic id ii p e łn ili fu n k c ję u rz ę d n ik ó w ś le d c z y c h 9, a do ic h z a d a ń n a le ż a ło je d y n ie b a d a n ie s p r a w o z a b ó jstw o 10. W e d łu g tej d ru g ie j o p in ii k w e s to rz y p r z e d s ta w ia li k ró lo w i r e z u l t a t y p rz e p ro w a d z o n e g o p o s tę p o w a n ia i w z a le ż n o ś c i od je g o w y n ik ó w w n o s ili s k a rg ę . Do ic h k o m p e te n c ji n a le ż a ło ta k ż e w y k o n a n ie w y d a n e g o p rz e z m o n a rc h ę o rz e c z e n ia 11. P o z a k w e s to r a m i w o k re s ie k ró le w s k im p o w o ła n o je s z c z e in n y o r g a n p o s ia d a ją c y p e w n e k o m p e te n c je ju r y s d y k c y jn e w s p r a w a c h k a r n y c h - d u u m v ir i p e r d u e llio n is 12. D u u m w iro w ie b y li w y z n a c z a n i p rz e z k r ó la n a jp r a w d o p o d o b n iej w lic zb ie d w ó ch a d h oc do z b a d a n ia p rz y p a d k ó w p r z e s tę p s tw oczy w istej z d ra d y s t a n u (p e r d u e llio )13. D o ic h k o m p e te n c ji n a le ż a ło je d y n ie s tw ie r d z e n ie (p ro k la m o w a n ie ) w in y z d ra jc y o ra z w y k o n a n ie k a r y 14. W ta k im p r z y p a d k u o czy w isto ść p r z e s tę p s tw a w y k lu c z a ła k o n ie c z n o ść p r o w a d z e n ia całe g o ś le d z tw a o ra z p ro c e s u k a rn e g o .
W p o c z ą tk o w y m o k re s ie r e p u b lik i rz y m s k ie j o rz e c z n ictw o w s p r a w a c h k a r n y c h z n a la z ło się co do z a s a d y w k o m p e te n c ji z g ro m a d z e ń lu d o w y c h ,
5
A.H.J. Greenidge, op. cit., s. 303.6
Tacitus, Ann. 11.22.7
W. Litewski, Rzymski proces karny, Kraków 2003, s. 17.8
W. Kunkel, Untersuchungen zur Entwicklung des römischen Kriminalverfahrens invorsullanischer Zeit, München 1962, s. 37 i n. Ich rola we wstępnej części postępowania polega
ła na przeprowadzaniu śledztwa w przypadkach zgłoszonych zabójstw. Proces był publiczny i toczył się prawdopodobnie przed nieformalnym zgromadzeniem ludowym, które w tym przy padku pełniło rolę świadka. Por. M. Jońca, op. cit., s. 64-65; W. Litewski, op. cit., s. 27.
9
M. Kaser, Das altrömische lus. Studien zur Rechtsvollstellung und Rechtsgeschichte derRömer, Göttingen 1949, s. 54.
10
M. Jońca, op. cit., s. 58.11
Th. Mommsen, Römisches Strafrecht, Leipzig 1899, s. 614-615; J. Zabłocki, A. Tarwac- ka, Publiczne prawo rzymskie, Warszawa 2005, s. 55.12
Duumviri w źródłach występują także jako duoviri perduellionis - M. Jońca, op. cit., s. 61. Szerzej na temat duumwirów: W. B. Tyrrel, Duumviri in the Trials of Horatius, Manitiusand Rabirius, ZSS 91 (1974), s. 106-125; B. Santalucia, Osservazioni sui „duumviri perduellio nis“ e sul procedimento duumvirale, [w:] Du châtiment dans la cite. Supplices corporels et peine de mort dans le monde antique. Table ronde organisée par l’Ecole française de Rome avec le concours du Centre national de la recherché scientifique (Rome 9-11 novembre 1982), Rome
1984, s. 439-452.
13
W. Litewski, op. cit., s. 26. Według B. Santalucii byli oni właściwi jedynie w takich sytuacjach, kiedy przestępcza aktywność oskarżonych była jawna i zorganizowana na tak szero ką skalę, iż konieczne stawało się powołanie specjalnego organu, jakim byli właśnie duumwiro wie - idem, Diritto e processo penale nell’antica Roma, Milano 1989, s. 21-22.14
B. Santalucia, Processo penale, [w:] Studi di diritto penale romano, Roma 1994, s. 152; W. Litewski, op. cit., s. 26.a ta k ż e u r z ę d n ik ó w m a g is t r a t u r a l n y c h c u m im p e rio . S k u p io n a do te j p o ry w osobie k ró la w ła d z a c y w iln a i w o jsk o w a p rz e s z ła n a n a jw y ż sz y c h u r z ę d n i k ó w re p u b lik i, czyli k o n su ló w 15. W r a m a c h p rz y z n a n e g o im im p e r iu m z n a la z ły się k o m p e te n c je , k tó r e s ta ły się p o d s ta w ą s p r a w o w a n ia ju r y s d y k c ji k a r n e j 16. P o m im o te g o , iż k o n s u lo w ie p o s ia d a li u p r a w n i e n i a s ą d o w n ic z e w s p r a w a c h k a r n y c h , w p r a k ty c e j u r y s d y k c ja w te j s f e rz e w z n a c z n e j m ie rz e b y ła w y k o n y w a n a p rz e z q u a e sto re s p a r r ic id i n a p o d s ta w ie u d z ie la n e g o im p e łn o m o c n ic tw a 17. N a p o c z ą tk u te g o o k r e s u k o m p e te n tn y m o rg a n e m w s p r a w a c h p r z e s tę p s tw z a g ro ż o n y c h co do z a s a d y k a r ą ś m ie rc i, w z w ią z k u z p o w sz e c h n ie p r a k ty k o w a n y m z w y c z a je m p rz e k a z y w a n ia ic h p rz e z m a g i s t r a t u r y lu d o w i18, b y ły p ra w d o p o d o b n ie c o m itia c u r ia ta 19. T a s y tu a c ja u le g ła je d n a k z m ia n ie w ra z z u c h w a le n ie m U s ta w y X II ta b lic , k t ó r a w p ro w a d z iła z a s a d ę , iż w s z y s t k ie s p ra w y z a g ro ż o n e k a r ą ś m ie rc i d la o b y w a te la rz y m s k ie g o m a ją by ć ro z p o z n a w a n e p rz e z c o m itia c e n tu r ia ta 20. P o z a n im i ju r y s d y k c ja k a r n a b y ła s p r a w o w a n a ta k ż e p rz e z c o m itia tr ib u ta o ra z w p e w n y c h p r z y p a d k a c h p rz e z
co n c ilia p le b is 21.
O ty m , k tó r e z g ro m a d z e n ie b y ło w ła śc iw e do r o z p o z n a n ia d a n e j sp raw y , a w ięc w e d łu g d z isie jsz e j te rm in o lo g ii p ra w n ic z e j o „ z a k re s ie w łaściw o ści s ą d o w e j” d a n e g o iu d ic iu m p o p u li, w e d łu g u s t a l e ń A. H . J . G r e e n id g e ’a d e c y d o w a ły n a s tę p u ją c e p r z e s ła n k i22: po p ie rw s z e ro d z a j k a ry , k t ó r ą p ro p o n o w a ł
15
A. Heuss, Zur Entwicklung des Imperiums der römischen Oberbeamten, ZSS 64 (1944), s. 67. Szerzej na temat źródeł pochodzenia magistraturalnej władzy: R. von Jhering,Geist des römischen Rechts auf den verschiedenen Stufen seiner Entwicklung, Leipzig 1873, t. I,
s. 252.
16
Th. Mommsen, op. cit., s. 543; J.L. Strachan-Davidson, Problems of the Roman Criminal Law, t. I, s. 103-104.
17
Quaestores parricidii od 509 r. p.n.e. byli mianowani corocznie przez konsulów w liczbie dwóch jako ich pomocnicy - A. H. J. Greenidge, op. cit., s. 308-309. Zasadniczo to kwestorzy z upoważnienia konsulów wnosili oskarżenia przed comitia w sprawach pospolitych przestępstw zagrożonych karą śmierci. Wykaz takich procesów zob w: G. W. Botsford, The Roman Assemblies. From their Origin to the End of the Republic, New York 1968, s. 244.
18
A.H.J. Greenidge, op. cit., s. 311.19
B. Santalucia, 1l processo penale nelle XII Tavole, [w:] Societa e diritto nell’epoca dece-mvirale. Atti del Convegno di diritto romano, Copanello, 3-7 giugno 1984, Napoli 1987, s. 261
i n. Ten pogląd potwierdzić może fakt, iż jeszcze w okresie królewskim prywatna zemsta została zastąpiona (oczywiście za sprawą inicjatywy aparatu państwowego) właściwym procesem kar nym wszczynanym przez kwestorów przed tym zgromadzeniem - G. Grosso, Monarchia, provo-
catio e processo popolare, [w:] Studi de Francisci, t. II, Milano 1956, s. 6. Pewien wyjątek od tej
reguły stanowiły natomiast procesy sprzed Ustawy XII tablic wszczynane w drodze „rewolucyj nej” przez trybunów ludowych przed zgromadzeniem plebejskim (concilia plebis) - W. Litewski, op. cit., s. 32. Zestawienie takich procesów w: G. W. Botsford, op. cit., s. 267.
20
Cicero, De leg., 3.4.11. Por. A. H. J. Greenidge, op. cit., s. 317, 339; N. Scapini, Dirittoe procedura penale nell’esperienza giuridica romana, Parma 1992, s. 124; B. Santalucia, Proces so penale..., s. 164.
21
Por. N. Scapini, op. cit., s. 127.52
A ndrzej Chmiel d a n y u r z ę d n ik m a g is tr a tu r a ln y , a po d ru g ie k w e s tia , czy d a n a m a g i s t r a t u r a m ia ła p ra w o w n ie ś ć o s k a r ż e n ie p rz e d o k re ś lo n e z g ro m a d z e n ie 23. S ą d o w n ic tw o z g ro m a d z e ń lu d o w y c h fu n k c jo n o w a ło b e z w ię k s z y c h z a s tr z e ż e ń w z a s a d z ie do p o c z ą tk u II w ie k u p .n .e .24 K o n ie c d ru g ie j w o jn y p u n ic k ie j, te r y to r ia ln y rozw ój im p e r iu m , a ta k ż e d e g e n e ra c ja z g ro m a d z e ń lu d o w y c h sp ra w iły , iż p o s tę p o w a n ie k o m ic ja ln e s ta ło się p o d w ie lo m a w z g lę d a m i n ie a d e k w a tn e do a k tu a ln y c h p o trz e b w y m ia r u s p ra w ie d liw o ś c i25. P e w n ą p r ó b ą w y jśc ia n a p rz e c iw p o w s ta ły m w ó w czas p ro b le m o m by ło s tw o rz e n ie now ej k a te g o r ii o rg a n ó w ju r y s d y k c y jn y c h , k tó r e z a s tą p iłb y z a ró w n o s ą d o w n ic tw o iu d ic ia p o p u li, j a k i n a d z w y c z a jn y c h tr y b u n a łó w k a r n y c h (q u a estio -n es e x tr a o r d in a r ia e )26. B y ły n im i q u a e s tio n e s p e r p e tu a e , czy li s ta łe s ą d y
p rz y się g ły c h .
P ie r w s z a q u a e s tio p e r p e tu a z o s ta ła u tw o r z o n a n a p o d s ta w ie lex C a lp u r-
n ia d e r e p e tu n d is z 149 r. p .n .e . i d o ty c z y ła s p r a w o w y m u s z e n ia , k tó ry c h
d o p u s z c z a li się n a p ro w in c ja c h n a m ie s tn ic y 27. W y d aje się, iż p rz e w id z ia n a d la q u a e s tio d e r e p e tu n d is s t r u k t u r a o r g a n iz a c y jn a o ra z m o d e l p o w o ły w a n ia
23 Generalnie do kompetencji zgromadzeń plebejskich należało orzekanie w sprawach czynów, które naruszały interesy plebsu (por. przyp. 19), ponadto rozpoznawały one przestęp stwa zagrożone karą grzywny - N. Scapini, op. cit., s. 127. Uprawnionymi do wnoszenia oskarżeń w tych sprawach obok trybunów byli także pełniący funkcję ich pomocników edylowie plebejscy - por. R.A. Bauman, Criminal Prosecutions by the Aediles, „Latomus” 33 (1974), s. 245-264. Zgromadzenia trybusowe (comitia tributa) również posiadały uprawnienie do rozpo znawania przestępstw zagrożonych karą grzywny, jednak postępowanie przed nimi było wszczy nane przez edylów kurulnych w związku z ich kompetencjami w zakresie ochrony porządku i bezpieczeństwa w mieście. Przykłady procesów wszczętych przez edylów to np. sprawa Claudii zakłócającej porządek publiczny z 246 r. p.n.e. i proces przeciwko Milonowi z 56 r. p.n.e. Por. A. H. J. Greenidge, op. cit., s. 341-342; N. Scapini, op. cit., s. 127; por. też M. Kuryłowicz,
Tresviri capitales oraz edylowie rzymscy jako magistratury policyjne, „Annales UMCS”, sec. G,
t. XL, 9 (1993), s. 71-79.
24 B. Santalucia, Processo penale..., s. 180; N. Scapini, op. cit., s. 131.
25 W. Kunkel, Quaestio, [w:] Kleine Schriften. Zum römischen Strafverfahren und zur
römischen Verfassungsgeschichte, Weimar 1974, s. 46; B. Santalucia, Processo penale..., s. 180.
26 Por. O. Robinson, The Criminal Law of Ancient Rome, Baltimore 1995, s. 1.
27 J.L. Strachan-Davidson, op. cit., t. II, s. 5; N. Scapini, op. cit., s. 133. Charakterystycz ną cechą tego trybunału było to, iż funkcjonował on w oparciu o prywatnoprawną procedurę wszczynaną na podstawie legis actio sacramento - W. Kunkel, Quaestio..., s. 45. Proces toczył się przed ławą sędziów przysięgłych złożoną z senatorów, którym przewodniczył pretor peregri-
nus, a wydane przez trybunał orzeczenie dotyczyło zasadniczo sacramentum - N. Scapini,
op. cit., s. 133. Istotne zmiany w zakresie modelu postępowania przed tym sądem wprowadziła
lex Acilia repetundarum - B. Santalucia, Processo penale..., s. 188.
Wydaje się, iż utworzona w 149 r. p.n.e. quaestio de repetundis, pomimo że była stałym trybunałem sądowym i rozpoznawała sprawy o czyny stanowiące przestępstwa, nie była jednak organem jurysdykcyjnym o charakterze stricte kryminalnym ze względu na prywatnoprawną procedurę, według której funkcjonowała oraz brak ustawowo ustalonej kary. Szerzej na temat
repetundae: F. Pontenay de Fontette, Leges repetundarum, Paris 1954; F. Serrao, s.v. repetun- dae, NNDI, XV, 1968, s. 454-461; C. Venturini, La repressione degli abusi dei magistrate romani ai danni delle popoplazioni soggette fino alla lex Calpurnia del 149 a.C., BIDR 72 (1969), s. 19-87;
idem, Studi, sul „crimen repetundarum“ nell’eta republicana, Milano 1979; A. W. Lintott, The
sę d z ió w s ta ły się p e w n y m w z o re m d la in n y c h s ta ły c h tr y b u n a łó w k a r n y c h tw o rz o n y c h p rz e z lic z n e leges p u b lic a e o ra z p le b is c ita , k tó r e w y o d rę b n ia ją c n o w e c z y n y k r y m in a ln e , je d n o c z e ś n ie u s t a l a ł y o d p o w ie d n ią d la n ic h p ro c e d u r ę o ra z k a r ę 28.
W o k re s ie rz ą d ó w c e s a r z a A u g u s ta p o z a p o s tę p o w a n ie m z w y c z a jn y m p r z e d q u a e s tio n e s p e r p e tu a e w y k s z ta łc ił się tzw . p ro c e s n a d z w y c z a jn y (cogni-
tio e x tra o r d in e m ), a w ra z z n im n o w y k a ta lo g o rg a n ó w s p ra w u ją c y c h w y
m ia r s p ra w ie d liw o ś c i w s p r a w a c h k a r n y c h 29. C h a r a k te r y s ty c z n ą c e c h ą tego s y s te m u by ło sw ego r o d z a ju „ w y z w o len ie” p ro c e só w k a r n y c h sp o d r e g u ł obo w ią z u ją c y c h p r z e d s ą d a m i p rz y s ię g ły c h 30. T a „now o o d k r y ta w o ln o ść ” p r z e ja w ia ła się w z a ło ż e n iu , iż o r g a n ju r y s d y k c y jn y m ia ł p ra w o sw o b o d n eg o d e c y d o w a n ia o k w a lifik a c ji p ra w n e j d a n e g o c z y n u k r y m in a ln e g o o ra z o z a k r e s ie je g o w y m ia r u k a r y 31. P o ja w ie n ie się now ej p ro c e d u ry z p e w n o ś c ią m ia ło ta k ż e n a c e lu d o p ro w a d z e n ie do z d e c y d o w a n ej in g e re n c ji w ła d z y c e s a rs k ie j w sfe rę s ą d o w n ic tw a k a r n e g o 32. B ez w ą tp ie n ia s p rz y ja ł te m u o g ó ln y k ry z y s w f u n k c jo n o w a n iu iu d ic ia p u b lic a .
W a d y s y s te m u q u a e s tio n e s p o le g a ły m .in . n a n ie m o ż liw o śc i p o d d a n ia pod ro z p o z n a n ie s ą d u c z y n u , k tó r y n ie b y ł u s ta w o w o s p e n a liz o w a n y p rz e z u s t a w ę p o w o łu ją c ą d a n y tr y b u n a ł, z w ła sz c z a w s y tu a c ji p o p e łn ie n ia p rz e z tego s a m e g o o sk a rż o n e g o k ilk u c r im in e s . W ią z a ł się z ty m b r a k m o żliw o ści m o d y fik o w a n ia w y m ia r u k a r y z u w z g lę d n ie n ie m o k o lic z n o ś c i p o d m io to w y c h i p rz e d m io to w y c h p r z e s tę p s tw a 33. K o ru p c ja o ra z n is k i p o zio m in te le k tu a ln y Z polskich opracowań romanistycznych na ten temat: W. Mossakowski, Accusator w rzymskich
procesach de repetundis w okresie republiki, Toruń 1994; P. Kołodko, Wybrane przykłady nad użyć urzędników rzymskich w prowincjach przed uchwaleniem lex Calpurnia de repetundis, [w:] O prawie i jego dziejach. Księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, Białystok — Katowice 2010, t. I, s. 63-72.
28 Tak V. Giuffre, La repressione criminale nell’esperienza Romana. Profili, Napoli 1998, s. 47. Podobnie również - W. Mossakowski, Powoływanie sędziów quaestiones perpetua w okre
sie republiki rzymskiej, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Prawo” XXXV, 304 (1996), s. 69.
Generalnie w skład każdej quaestio wchodziły dwie kategorie członków: przewodniczący trybu nału oraz iudices, czyli sędziowie przysięgli - W. Mossakowski, Powoływanie..., s. 70. Funkcję przewodniczącego pełnił zasadniczo pretor (pretor quaestionis) lub iudex quaestionis powoływa ny z reguły spośród byłych edylów w przypadku braku wystarczającej liczby pretorów - B. Santalucia, Processo penale..., s. 196. Według O. Robinson na przewodniczących quaestio w przypadku braku pretora być może wybierano także osoby z listy sędziów przysięgłych. Potwierdzić tę tezę może występujący w źródłach termin quaesitor, odnoszący się według autor ki do przewodniczących nie będących pretorami - O. Robinson, op. cit., s. 4; podobnie W. Litewski, op. cit., s. 42.
29 N. Scapini, op. cit., s. 141. Ostatnio na temat cognitio extra ordinem: S. Giglio,
Il problema dell’iniziativa nella “cognitio” criminale. Normative e prassi da Augusto a Dioclezia- no, Turin 2009.
30 R.A. Bauman, Crime and punishment in ancient Rome, London 1996, s. 50. 31 Ibidem, s. 50-51.
32 Por. B. Santalucia, Processo penale... , s. 210. 33 Ibidem, s. 209-210.
54
A ndrzej Chmielsędziów , w y n ik a ją c y g łó w n ie z b r a k ó w w ic h w y k s z ta łc e n iu 34, s p r a w ia ły iż sp o só b fu n k c jo n o w a n ia s ta ły c h tr y b u n a łó w k a r n y c h p o z o s ta w ia ł w iele do ży c z e n ia 35. W s k a z a n e p rz y c z y n y n a jp ra w d o p o d o b n ie j s k u tk o w a ły ty m , iż s a m i o s k a rż y c ie le b e z ż a d n e g o n a c is k u ze s tr o n y c e s a r z a c o ra z częściej p ró b o w a li w n o sić o s k a r ż e n ie p rz e d tr y b u n a ł p r e fe c ti u r b i36. N a s tę p s tw e m ta k ie g o s t a n u rz e c z y było z m a rg in a liz o w a n ie z n a c z e n ia s ą d o w n ic tw a q u a e s tio n e s n a rzecz
c o g n itio e x tra o r d in e m 37.
N a jw a ż n ie js z e m ie jsc e w n o w y m s y s te m ie o rg a n ó w z a ją ł p r in c e p s 38, ale w ra z z n im p o jaw iło się ró w n ie ż są d o w n ic tw o c e s a r s k ic h u rz ę d n ik ó w , z w ła s z c za c z te r e c h p re fe k tó w : u r b i39, p r a e to r io 40, v ig ilu m i a n n o n a e 41. N o w y c h a
34 W. Kunkel, Quaestio..., s. 100. 35 Por. A. H. M. Jones, op. cit., s. 96. 36 W. Kunkel, Quaestio..., s. 100.
37 Według W. Litewskiego (op. cit., s. 52) ostateczne zwycięstwo cognitio extra ordinem nad zwyczajnym postępowaniem przed stałymi trybunałami miało miejsce na przełomie II i III w. Na temat zmierzchu jurysdykcji quaestiones perpetuae oraz wypierania jej przez system cogni
tio extra ordinem: E. Costa, Crimini e pene da Romolo a Giustiniano, Bologna 1921, s. 84;
R.A. Bauman, The leges iudiciorum publicorum and their Interpretation in the Republic, Princi-
pate and Later Empire, ANRW 13.2 (1980), s. 126; B. Santalucia, La cognitio extra ordinem in materia criminale, [w:] Lineamenti di storia del diritto romano, Milano 1979, s. 504 i n.
38 Por. R. A. Bauman, Crime and punishment..., s. 5. Według B. Santalucii kompetencje sądowe cesarza były realizowane w trzech zasadniczych formach - idem, Diritto e processo
penale..., s. 100; idem, Processo penale..., s. 212-213. Po pierwsze, mógł on „wywołać” (por.
K. Amielańczyk, Rzymskie prawo karne w reskryptach cesarza Hadriana, Lublin 2006, s. 178) dowolną sprawę poprzez przyjęcie jej do rozpoznania jako sąd pierwszej instancji lub też wsz częcie postępowania przed właściwym trybunałem. Po drugie, miał on władzę rozpoznawania odwołań od decyzji magistratur oraz podległych mu urzędników wydanych w Italii lub na prowincjach, sprawując w ten sposób funkcję sądu apelacyjnego. Po trzecie, cesarz mógł także przekazać kompetencję do rozpatrzenia danej sprawy odpowiednim urzędnikom lub senatowi.
39 Głównym zadaniem prefekta miasta przez cały okres cesarstwa była custodia urbis, obejmująca zarówno ochronę miasta Rzymu przed wszelkimi zamieszkami, rozruchami, jak też inwigilowanie wszystkich „podejrzanych elementów”. Natomiast zakres uzyskiwanych przez prefekturę uprawnień podlegał na przestrzeni czasu pewnym przemianom, które zdaniem S. Rucińskiego można podzielić na trzy zasadnicze okresy: okres dominacji zadań policyjno- administracyjnych (od Tyberiusza do Trajana); okres rozwoju uprawnień sądowych (od Hadria na do Septymiusza Sewera); okres stabilizacji uprawnień urzędu (od Karakali do Dioklecjana) - S. Ruciński, Prefectus Urbi. Strażnik porządku publicznego w Rzymie w okresie wczesnego
cesarstwa, Poznań 2009, s. 227-228.
40 Początkowo do zadań prefekta pretorianów należało jedynie dowodzenie cesarską stra żą przyboczną - J. Zabłocki, A. Tarwacka, op. cit., s. 103. Z czasem zaczął on również brać udział w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości poprzez rozpoznawanie pojedynczych spraw przekazywanych mu przez cesarza - A.H.M. Jones, op. cit., s. 98. W II w. prefekt pretorianów stał się już najwyższym organem zarówno w systemie cesarskiego sądownictwa, jak i w pań stwowej administracji - A.H.J. Greenidge, Roman Public Life, New Jersey 2003, s. 390.
41 Działania prefectus vigilum skupiały się na ściganiu oraz karaniu sprawców mniej poważnych przestępstw, takich jak podpalenie, włamanie, kradzież, paserstwo czy też włóczęgo stwo - A. Berger s.v. prefectus vigilum, op. cit., s. 644; A.H.M. Jones, op. cit., s. 97; S. Ruciński, op. cit., s. 186. Prefectus annonae pełnił natomiast pieczę nad zaopatrzeniem miasta w żywność
(cura annonae). Do jego kompetencji należało sprawowanie jurysdykcji karnej w sprawach
o przestępstwa związane z jej handlem - A.H.M. Jones, op. cit., s. 97; B. Santalucia, Processo
r a k t e r p rz y b ra ło ta k ż e o rz e c z n ictw o s e n a tu , k tó r y w ty m o k re s ie u z y s k a ł w re sz c ie s t a t u s r e g u la r n ie fu n k c jo n u ją c e g o s ą d u 42. S p e c y fic z n ą c e c h ą to c z ą cego się p r z e d ty m o rg a n e m p o s tę p o w a n ia by ło to , iż z je d n e j s tr o n y z a w ie r a ło ono e le m e n ty c h a r a k te r y s ty c z n e d la co g n itio e x tra o r d in e m (n p . m o żliw o ść r o z p a tr y w a n ia k ilk u s p r a w w je d n y m p ro c e sie , d y s k re c jo n a ln o ś ć w z a k re s ie w y m ia r u k a ry ), a le z d ru g ie j, p rz y ję ło w w ie lu k w e s tia c h k o n s tr u k c ję w ła ś c i w ą d la p r o c e d u r y q u a e s tio n e s p e r p e tu a e 43. N a p r o w in c ja c h ju r y s d y k c ję w r a m a c h c o g n itio s p ra w o w a li n a to m ia s t n a m ie s tn ic y 44.
S u m m a ry
T h e c a ta lo g u e o f th e R o m a n ju r is d ic tio n b o d ie s c o m p e te n t in th e c r im i n a l c a s e s h a d b e e n c h a n g in g th r o u g h o u t th e h is to r y o f th e R o m a n s t a t e a n d w a s c lo sely c o n n e c te d w ith th e ty p e o f th e p o w e r e x e rc is e d in th e E m p ire .
I n th e M o n a rc h y p e rio d a k in g w a s th e o n ly a u th o r ity i n th e a r e a o f ju r is d ic tio n . H e e x e rc is e d h is p o w e r a lo n e o r w ith th e h e lp o f d e le g a te s ,
n a m e ly q u a e sto re s p a r r ic id ii a n d d u u m v ir i p e r d u e llio n is . A f te r c o lla p se of th e M o n a rc h y , ju r is d ic tio n o v e r c r im in a l c a s e s fe ll w ith in th e c o m p e te n c e of p o p u la r a sse m b ly , a s w e ll a s m a g is tr a te s c u m im p e rio . T h e c ris is in th e p ro c e e d in g s o f th e c o m itia , c o n n e c te d w ith p r o g r e s s in g d e g r a d a tio n o f iu d i-
cia p o p u li, r e s u lte d in th e d e v e lo p m e n t o f a n e w c a te g o ry o f ju d ic ia l bo d y
c o m p e te n t in th e c r im in a l c a s e s , n a m e ly p e r m a n e n t p e n a l t r i b u n a l s - qu - a e stio n e s p e rp etu a e . A n o th e r c h a n g e o f th e w a y o f e x e rc is in g th e p o w e r in th e R o m a n s t a t e t h a t to o k p la c e d u r in g P r in c ip a te , a s w e ll a s m a lfu n c tio n in g o f th e s w o rn c o u r ts a n d g ro w in g c o r r u p tio n a m o n g m e m b e rs o f t r ib u n a ls w e re m a in r e a s o n s w h y th e n e w ju d ic a r y s y s te m , k n o w n a s c o g n itio e x tra o rd in e m , s u p p o r te d tr ib u n a ls . A s a r e s u l t o f th e s e c h a n g e s c r im in a l ju r i s d i c
tio n fell w ith in th e c o m p e te n c e o f p r in c e p s a n d h is officials.
42 Tak - W. Litewski, op. cit., s. 58; podobnie także O. Robinson, op. cit., s. 7; R.A. Bauman,
Crime and punishment..., s. 5; J. Ermann, Das senatus consultum de CN. Pisone patre und die Funktion des Consilium im römischen Strafprozess, ZSS 119 (2002), s. 388. Szerzej na temat
jurysdykcyjnej działalności senatu: F. De Marini Avonzo, La funzione giurisdizionale del senato
romano, Milano 1957; J. Bleicken, Senatsgericht und Kaisergericht. Eine Studie zur Entwic klung des Prozessrechts in frühen Prinzipat, Göttingen 1962.
43 B. Santalucia, Processo penale..., s. 220; O. Robinson, op. cit., s. 8.
44 Ostatnio na temat cognitio namiestników - J. Harries, Law and Crime in the Roman
