MIEJSCA ZWIĄZANE Z JÓZEFEM PIŁSUDSKIM NA TLE POLSKO-LITEWSKICH BADAŃ GEOŚRODOWISKOWYCH

(1)

MIEJSCA ZWI¥ZANE Z JÓZEFEM PI£SUDSKIM

NA TLE POLSKO-LITEWSKICH BADAÑ GEOŒRODOWISKOWYCH

PLACES ASSOCIATED WITH JÓZEF PI£SUDSKI

ON THE BACKGROUND OF POLISH-LITHUANIAN GEOENVIRONMENTAL STUDIES MAREKGRANICZNY¹, ANDRZEJPIOTROWSKI², ZBIGNIEWKOWALSKI¹, HALINAURBAN¹

Abstrakt. W artykule podjêto próbê podsumowania dotychczasowej wspó³pracy geologów polskich i litewskich, szczególnie w ostat- nich 20 latach (1990–2010). Wspó³praca ta obejmowa³a przede wszystkim aspekty geologii œrodowiskowej. W trakcie kilku etapów badañ specjaliœci Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego oraz S³u¿by Geologicznej Litwy na obszarze przy- granicznym przeprowadzili prace kartograficzne prowadz¹ce do opracowania szeregu map tematycznych, w tym zanieczyszczenia gleb me- talami ciê¿kimi, geopotencja³u, map zagro¿eñ œrodowiska i innych, zgromadzili materia³ dla opracowania bazy geotopów, analizowali zdjêcia satelitarne pod k¹tem zmian u¿ytkowania terenu oraz zorganizowali i prowadzili monitoring wód podziemnych. Bardziej szcze- gó³owo omówione zosta³y miejsca zwi¹zane z osob¹ marsza³ka Józefa Pi³sudskiego i ich potencja³ geoturystyczny. Miejsca te cechuje du¿a atrakcyjnoœæ pod wzglêdem krajobrazu, jak równie¿ wyró¿nia interesuj¹ca budowa geologiczna. Dotychczasowe badania stworzy³y dobre podstawy dalszej wielostronnej kooperacji geologów polskich i litewskich. Wspó³praca geologów obu krajów jest zgodna z zaleceniami Unii Europejskiej dla wprowadzania Zasad Europejskiej Polityki Rozwoju Przestrzennego, które maj¹ przyczyniæ siê do redukcji zanieczyszczeñ i poprawy warunków œrodowiskowych w Europie. Wynikiem wspólnych badañ jest opracowanie szeregu publikacji, w tym na szczególn¹ uwagê zas³uguje Atlas – Geology for environmental protection and territorial planning in the Polish-Lithuanian cross-border area, 1:500 000.

S³owna kluczowe: Józef Pi³sudski, geologia, badania geoœrodowiskowe, Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, S³u¿ba Geologiczna Litwy.

Abstract. Summary of cooperation between specialists from Polish Geological Institute – National Research Institute and the Geological Survey of Lithuania during the last 20 years (1990–2010) is presented in this paper. During several stages of work and investigations, they have gathered data and created common databases for the border zone, e.g. geosites database. Groundwater monitoring was organized and ini- tiated, analysis of satellite images was made in terms of land use changes. Different thematic maps, including maps of soil contamination by heavy metals, were performed, too. Additionally, the sites connected with Marshal Józef Pi³sudski were described in detail, with the special attention to its geotouristic and nature values. These sites are very attractive from the landscape point of view and are characteristic by interesting geological conditions. These comprehensive studies have created a good base for the multidirectional cooperation of the Polish and Lithu- anian geologists. Such cooperation is in agreement with the European Union recommendation to introduce Principles of the European Territo- rial Planning Policy. The aim of this policy leads to the reduction of pollution and improvement of environmental conditions in Europe. Re- sults of common studies were presented in several papers, including the Atlas – Geology for environmental protection and territorial planning in the Polish-Lithuanian cross-border area, 1:500,000.

Key words: Józef Pi³sudski, geology, geoenvironmental studies, Polish Geological Institute – National Research Institute, Geological Survey of Lithuania.

1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; e-mail: marek.graniczny@pgi.gov.pl 2Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Zak³ad Regionalny Geologii Pomorza, ul. Wieniawskiego 20, 71-130 Szczecin;

e-mail: andrzej.piotrowski@pgi.gov.pl

(2)

WSTÊP – WSPÓ£PRACA POLSKO-LITEWSKA

Wspó³praca Pañstwowego Instytutu Geologicznego z li- tewskimi instytucjami geologicznymi dobrze rozwija³a siê od wielu dziesi¹tków lat, maj¹c mocne podstawy kulturowe i historyczne. Dotyczy³a ona przede wszystkim podstawowych problemów geologii regionalnej, od g³êbokiego, kry- stalicznego pod³o¿a poczynaj¹c, a na polodowcowych utwo- rach powierzchniowych koñcz¹c. Wymieniano równie¿ in- formacje i pogl¹dy na temat wystêpuj¹cych na terenach pogranicznych surowców mineralnych.

Od pocz¹tku lat 90. XX wieku szybko narasta³o zaintere- sowanie stanem œrodowiska naturalnego. Uznano, ¿e pó³nocno-wschodnie tereny Polski oraz przylegaj¹ce do niej obszary Litwy i Bia³orusi powinny zostaæ otoczone specjaln¹ opiek¹ miêdzynarodow¹, jako ostatnie europejskie tereny o ma³o zniszczonej przyrodzie. Obszarom tym nadano nazwê Zielone P³uca Europy.

W tym te¿ duchu w 1992 roku Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytutu Badawczy (PIG-PIB) podj¹³ wraz ze S³u¿b¹ Geologiczn¹ Litwy (SGL) badania ob-

szarów pogranicznych polsko-litewskich, nadaj¹c im dodat- kowo, siêgaj¹c¹ do wspólnej historii, nazwê Pasa JadŸwin- gów. Opracowano program polsko-litewskich badañ geologiczno-œrodowiskowych na obszarze Pasa JadŸwingów, wa-

¿nym fragmencie Zielonych P³uc Europy (fig. 1). By³ on ukierunkowany na zebranie i analizê informacji geologicznych dla potrzeb opracowywania projektów zagospodaro- wania terenów, racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych, ochronê œrodowiska naturalnego i ocenê geozagro-

¿eñ, maj¹c na celu bezpieczeñstwo ³adu przestrzennego i lepsze warunki ¿ycia obywateli.

Linie wyznaczaj¹ce wystêpowanie granic struktur i utwo- rów geologicznych z regu³y nie pokrywaj¹ siê z przebiegiem granic administracyjnych i pañstwowych. Dlatego te¿ eksploatacja zasobów kopalin, zanieczyszczanie wód podziemnych czy zmiany krajobrazu w strefie przygranicznej jednego z pañstw oddzia³uj¹ na stan œrodowiska w kraju s¹siaduj¹cym.

Szczególnie wra¿liwym elementem œrodowiska podat- nym na zanieczyszczenie s¹ wody podziemne. Ich formowa-

Fig. 1. Granice obszaru badawczego „Pas JadŸwingów” (linia pomarañczowa)

na tle Mapy Rzeczypospolitej Polskiej (wydanie Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1934 roku) Boundaries of “The Belt of Yotvings” (orange line) on the background of Map of Polish Republic

(The Military Geographical Institute of Poland, 1934 edition)

(3)

nie jest zwi¹zane z alimentacj¹ odbywaj¹c¹ siê na rozleg³ych obszarach, nierespektuj¹cych granic administracyjnych. Jed- na z ga³êzi gospodarki, jak¹ jest eksploatacja kopalin i zwi¹zana z tym dzia³alnoœæ górnicza, mo¿e szczególnie wp³ywaæ na zmiany hydrodynamiki, jak równie¿ na jakoœæ i zasoby wód podziemnych oraz prowadziæ do rozwoju nega- tywnych procesów geologicznych takich jak kras czy erozja.

Dlatego te¿ wiedza o budowie geologicznej oraz potencjalnych procesach i zagro¿eniach œrodowiskowych jest szczególnie wa¿na dla racjonalnego planowania przestrzennego i zrówno- wa¿onego rozwoju obszarów przygranicznych, a tym samym dla dobrej wspó³pracy pomiêdzy s¹siaduj¹cymi pañstwami.

Wspó³praca na terytoriach przygranicznych jest równie¿

bardzo istotna dla wprowadzania Zasad Europejskiej Polity- ki Rozwoju Przestrzennego, które maj¹ przyczyniæ siê do redukcji zanieczyszczeñ i poprawy warunków œrodowisko- wych w skali ca³ego kontynentu. Z kolei Europejska Komi- sja Ekonomiczna k³adzie du¿y nacisk na potrzebê i organizo- wanie monitoringu transgranicznych wód podziemnych. Ko- misja ta organizuje od 1994 roku specjalne grupy do spraw monitoringu i oceny wód transgranicznych.

Wymóg posiadania i wykorzystania danych geologicznych dla obszarów przygranicznych ma równie¿ podstawy ustawowe na poziomie pañstwowym, na przyk³ad „Prawo dotycz¹ce zasobów podziemnych” w Republice Litewskiej, czy „Prawo geologiczne i górnicze” w Rzeczypospolitej Pol- skiej.

Dotychczasowy program realizowano w trzech fazach badawczych:

I faza – 1992–1997 r. Zebranie podstawowych danych geologiczno-œrodowiskowych: ustanowienie wspólnych stan- dardów, zebranie podstawowych danych na temat geologii, geochemii, radioekologii, wód podziemnych i ekogeologii.

II faza – 1997–1999 r. Wybrane badania tematyczne:

kartografia hydrogeologiczna i geologiczno-œrodowiskowa w skali 1:50 000, organizacja i prowadzenie monitoringu wód podziemnych, koncepcja mapy geoturystycznej w skali 1:200 000, interpretacja zdjêæ satelitarnych dla potrzeb analizy u¿ytkowania terenu.

III faza – 1999–2001 r. Wdro¿enia: kontynuacja monitoringu wód podziemnych, próby rozszerzenia wspó³pracy miêdzynarodowej – „Euroregion Niemen”, pomiary geoto- pów przy pomocy GPS, opracowanie bazy danych geotopów.

W roku 1997 opracowano i wydano „Atlas – Geology for environmental protection and territorial planning in the Po- lish-Lithuanian cross-border area, 1:500 000 (w jêzyku an- gielskim) (fig. 2). Atlas przyjêto bardzo przychylnie po obu stronach granicy zarówno w œrodowiskach naukowych, jak i administracji rz¹dowej i lokalnej. By³ rozes³any do wszyst- kich s³u¿b geologicznych w Europie. Atlas zosta³ nagrodzo- ny przez Ministra Œrodowiska Rzeczypospolitej Polskiej oraz przekazany prezydentom Litwy i Polski.

Rezultaty uzyskane w wyniku dwustronnych badañ polsko-litewskich by³y wielokrotnie prezentowane na ró¿nych konferencjach miêdzynarodowych oraz publikowane w ró¿- nojêzycznych czasopismach. Wyniki by³y równie¿ prezentowane w trakcie dwóch Miêdzynarodowych Kongresów Geo- logicznych we Florencji w 2004 r. i w Oslo w 2008 r.

ŒLADAMI MARSZA£KA JÓZEFA PI£SUDSKIEGO

Prowadzenie badañ geologicznych wi¹¿ê siê w sposób oczywisty z pracami terenowymi – rekonesansem, pomia- rami, kartowaniem, pobieraniem próbek, itp. Dlatego te¿

w trakcie wieloletnich badañ stworzona zosta³a niepowtarzal- na okazja szczegó³owego poznania pogranicznych obszarów polsko-litewskich, w tym miejsc zwi¹zanych z wielkim Pola- kiem, marsza³kiem Józefem Pi³sudskim, który urodzi³ siê i czêsto przebywa³ na Ziemi Litewskiej (WileñszczyŸnie).

W niniejszym artykule miejsca te zasta³y opisane z punktu wi- dzenia warunków geologicznych i przyrodniczych. Przedsta- wiono równie¿ ich stan aktualny na tle danych i materia³ów historycznych. Bêdzie wiêc mowa o Zu³owie, Powiewiórce, Bezdanach, Druskiennikach, Pikieliszkach oraz oczywiœcie Wilnie.

Warto przypomnieæ, ¿e pierwszy dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego Józef Mrozewicz zosta³ mianowa- Fig. 2. Atlas „Geologia dla ochrony œrodowiska i planowania przestrzennego dla obszaru pogranicza polsko-litewskiego”,

rok wydania 1997

Atlas of “Geology for environmental protection and territorial planning in the Polish–Lithuanian cross-border area”,

1997 edition

(4)

ny na stanowisko przez Józefa Pi³sudskiego sprawuj¹cego wówczas urz¹d Naczelnika Pañstwa, na wniosek Ministra Przemys³u i Handlu. Dosz³o równie¿ do bezpoœredniego kontaktu Morozewicza z marsza³kiem Pi³sudskim. Fakt ten mia³ miejsce po nominacji dyrektora 1 czerwca 1921 r.

Morozewicz 21 czerwca zosta³ przyjêty na audiencji przez Pi³sudskiego. Przedstawi³ mu wówczas zadania Instytutu, jak równie¿ podarowa³ szereg wydawnictw, w tym wydan¹ przez Instytut Mapê geologiczn¹ Gór Œwiêtokrzyskich (opracowan¹ przez J. Czarnockiego w skali 1:100 000).

W trakcie dalszej dyskusji Marsza³ek zainteresowa³ siê pro- blematyk¹ wystêpowania z³ó¿ wêgla kamiennego oraz z³ó¿

torfu po³o¿onych nad Pilic¹.

ZU£ÓW (ZALAVAS)

Zu³ów (fig. 3), jako miejsce urodzin marsza³ka Józefa Pi³sudskiego – jest dziœ szeroko znany, nie tylko wœród spo³ecznoœci polskiej na Litwie, ale te¿ w ca³ej Polsce i wszêdzie tam, gdzie mieszkaj¹ Polacy. W encyklopediach, s³ownikach, w ka¿dej publikacji biograficznej Marsza³ka, który da³ Polsce „wolnoœæ, granice, moc i szacunek”, nie- zmiennie pojawia siê równie¿ Zu³ów, maj¹tek w powiecie œwiêciañskim, po³o¿ony 60 km na pó³nocny wschód od Wil- na, nieopodal trasy ³¹cz¹cej Œwiêcany i Podbródz. W³aœnie tutaj przyszed³ na œwiat 5 grudnia 1867 r. Dobra zu³owskie,

odziedziczone po dziadku Janie Micha³owskim, stanowi³y czêœæ posagu jaki wnios³a Maria Billewiczówna, zostaj¹c

¿on¹ Józefa Wincentego Pi³sudskiego (ojca Marsza³ka). Po œlubie, zawartym w Teneniach na ¯mudzi, jesieni¹ 1863 r.

ma³¿onkowie zamieszkali w Zu³owie. Maj¹tek ten wówczas liczy³ oko³o 11 tys. hektarów ziemi, lasów oraz ³¹k i ucho- dzi³ za jeden z najwiêkszych w powiecie. Stary modrzewio- wy dwór sta³ na niedu¿ym wzniesieniu, w otoczeniu wieko- wych lip i p³yn¹cej zakolem rzeczki Mery. Otacza³y go licz- ne gospodarcze zabudowania: oficyna, kuchnia, stolarnia, gorzelnia, spichlerz, stajnia i wozownia (www.magwil.lt).

W 1875 r. (wed³ug niektórych Ÿróde³ – w 1874) po¿ar strawi³ dwór i wszystkie niemal zabudowania. Zmusi³o to Pi³sudskich do przeniesienia siê do Wilna. Przyje¿d¿aj¹c w czasie œwi¹t lub wakacji, rodzina zatrzymywa³a siê w oficy- nie, która jako jedyna, ocala³a podczas po¿aru. W 1892 roku podupad³e interesy maj¹tkowe ojca doprowadzi³y do sprze- da¿y Zu³owa na licytacji Rosjanom. W 1906 r. na prawie 4000 ha ziemi ornej i lasu rozmieœci³ siê poligon carskiej armii, a wojskowi rosyjscy intensywnie u¿ywali produkty dworskiego browaru. Podczas I wojny œwiatowej, po ucieczce kolejnego w³aœciciela Zu³owa w g³¹b Rosji, maj¹tek rozparce- lowano, ziemiê sprzedano, wiêkszoœæ lasu wyciêli Niemcy.

Po dawnej œwietnoœci Zu³owa nie pozosta³o prawie nic.

Taki stan rzeczy trwa³ do 1934 roku, gdy podczas Walne- go Zjazdu Delegatów Zwi¹zku Rezerwistów powsta³ Komi- tet Odbudowy Zu³owa z ministrem Marianem Zyndramem-

Fig. 3. Zu³ów (lit. Zalavas) na tle zdjêcia satelitarnego QuickBird. D¹b (1), który na czeœæ Marsza³ka w 1937 zasadzili Prezydent RP Ignacy Moœcicki i Aleksandra Pi³sudska. Dawna oficyna (2), pozosta³oœæ po maj¹tku Pi³sudskich

Zu³ów (nowadays Lithuanian Zalavas) on QuickBird satellite image. In October 1937, in this place, the President of Poland, Ignacy Moœcicki and Aleksandra Pi³sudska were planted oak (1) in memory of Marshal Pi³sudski,

old mansion annex – remainder of Pi³sudski family estate area (2)

(5)

-Koœcia³kowskim na czele. Prê¿nie i intensywnie dzia³aj¹c, zebrano na ten cel ponad 151 tys. z³. 11 listopada 1934 r. re- zerwiœci z³o¿yli w Belwederze Naczelnikowi Pañstwa mel- dunek o gotowoœci odbudowy Zu³owa „do takiego stanu i takiej postaci, w jakiej pozosta³ w Twej, Panie Marsza³ku, pa- miêci”. Niestety, plan ten nigdy nie mia³ dojœæ do skutku:

w pó³ roku póŸniej Marsza³ek ju¿ nie ¿y³, a po jego œmierci zmieni³a siê sama koncepcja upamiêtnienia miejsca jego urodzenia: nowy projekt przewidywa³ utworzenie Pami¹t- kowego Rezerwatu, jako miejsca przysz³ych pielgrzymek narodowych. Planowano wtedy zakonserwowaæ zachowane z tamtych czasów budynki, zaœ na fundamentach dworu – miejscu najwa¿niejszym – stworzyæ kompozycjê pomnikow¹ na tle drzewostanu charakterystycznego dla Wileñszczyzny.

Wkrótce te¿ rozpoczêto prace nad wykonaniem projektu, za³o¿ono park. Akcjê zadrzewienia zakoñczono w maju 1937 roku. 8 paŸdziernika 1937 roku z Nowej Wilejki przy- wieziono d¹bek, który w dwa dni póŸniej zosta³ posadzony przez marsza³kow¹ Aleksandrê Pi³sudsk¹ i Prezydenta Rze- czypospolitej Ignacego Moœcickiego w miejscu, w którym przed laty sta³a kolebka przysz³ego Wskrzesiciela Niepod- leg³oœci. Tego dnia odby³a siê podnios³a uroczystoœæ przeka- zania Narodowi Pami¹tkowego Rezerwatu w Zu³owie. Przed II wojn¹ œwiatow¹ Zu³ów by³ celem licznych wycieczek szkolnych, turystycznych, sztafet i rajdów m³odzie¿owych.

Wojna, a w jej nastêpstwie zmiany ustrojowe i graniczne, wnios³y jednak swoje „korekty” w nowoczesn¹ historiê Zu³owa. Na miejscu powsta³ego w 1937 r. Rezerwatu rêka innych w³adców zmiot³a z powierzchni ziemi prawie wszystkie po nim œlady. Cudem ocala³ d¹bek – symbol potêgi i nie- œmiertelnoœci. Tu¿ obok niego, dos³ownie w kilku metrach, wzniesiono obszerny zespó³ zabudowañ sowchozowych – fermê chowu byd³a: obory, stodo³y, pomieszczenia po- mocnicze i administracyjne, do³y pod kiszonkê. Z pobliskiej wsi rdzenni mieszkañcy w wiêkszoœci wyjechali w ramach ekspatriacji do Polski, ich miejsce zajê³a ludnoœæ nap³ywowa z Bia³orusi i Rosji, których sentymenty obcej historii nie interesowa³y. Od wczesnej wiosny do póŸnej jesieni œcieka³y do wartkiej rzeczu³ki Mery potoki obornika, sterty gnoju za- lega³y niegdyœ pieczo³owicie wypielêgnowany teren w pro- mieniu kilometra. Po ca³ej okolicy wiatr roznosi³ odór nawo- zu, co dope³nia³o obraz zdziczenia. Trudno by³oby wymyœliæ bardziej szatañski sposób zbezczeszczenia tego miejsca.

Taki stan rzeczy trwa³ do koñca lat 80. XX wieku.

W 1993 r. z inicjatywy ambasady RP w Wilnie ¿o³nierze 1 pu³ku z Weso³ej pod Warszaw¹ ustawili metalowe ogro- dzenie wokó³ d¹bku, dokonano te¿ fachowych zabiegów sa- nitarnych, by uratowaæ drzewo od poczynionych szkód spo- wodowanych sk³adowaniem obok obornika. Zachowa³a siê równie¿ dawna oficyna, w której Pi³sudscy mieszkali po po¿arze dworu. Pozosta³a te¿ dolna, murowana czêœæ dawnej wêdzarni dworskiej. Obok dêbu wzniesiono kamieñ pami¹t- kowy. Od niedawna czêœæ dzia³ki w Zu³owie (prawie 3 ha) razem z dêbem i miejscem, gdzie sta³ dwór, jest pod opiek¹ Zwi¹zku Polaków na Litwie na prawach w³asnoœci. Nale¿y mieæ nadziejê, ¿e to symboliczne miejsce zostanie wkrótce

uporz¹dkowane oraz bêd¹ ustawione znaki drogowe infor- muj¹ce o dojeŸdzie do dawnych dóbr zu³owskich, albowiem odnalezienie ich obecnie bez przewodnika nie jest spraw¹ prost¹.

POWIEWIÓRKA (PAVOVERE)

Miejscowoœæ po³o¿ona oko³o 8 km na zachód od Zu³owa.

Znajduje siê w niej koœció³ pod wezwaniem œw. Kazimierza z 1750 r, drewniany, fundacji Leona i Gertrudy Soroków, w³aœcicieli pobliskiego maj¹tku Sorokpol, przebudowany w 1851 r. Œwi¹tynia ta zosta³a wzniesiona na planie prosto- k¹ta, bezwie¿owa, z dwiema niewielkimi zakrystiami i cztero- s³upowym gankiem, do którego wiod¹ kamienne schody (Ku- charska, 2004).

W koœciele tym 15 grudnia A.D. 1867 zosta³o ochrzczo- ne 10-dniowe niemowlê p³ci mêskiej – przysz³y Marsza³ek Polski – Józef Pi³sudski. Oprócz Marsza³ka w koœciele sorok- polskim ochrzczonych by³o siedmioro, spoœród dwanaœ- ciorga, dzieci Józefa i Marii z Billewiczów Pi³sudskich, uro- dzonych w Zu³owie. Byli to: Helena, Zofia, Bronis³aw, Jó- zef, Adam, Kazimierz i Maria. Pozosta³ych piêcioro potom- ków: Jan, Ludwik, Gaspar, Piotr i Teodor urodzi³o siê ju¿

w Wilnie (Bajor, 1995). O fakcie chrztu Marsza³ka informu- je pami¹tkowa tablica wewn¹trz œwi¹tyni (na chórze nad wejœciem). Z kolei XVIII-wieczn¹ chrzcielnicê odrestauro- wano w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych staraniem ambasady polskiej w Wilnie.

Dominuj¹cym elementem hydrograficznym w rejonie Zu³owa i Powiewiórki jest niewielka rzeka Mera, której Ÿród³a po³o¿one s¹ kilkanaœcie kilometrów na pó³noc od Zu³owa, w rejonie Naunas Strunaitis. P³ynie ona na po³udnie i wraz z zasilaj¹c¹ j¹ rzek¹ ¯eimene stanowi dop³yw Wilji (Neris). Na pó³nocny zachód od omawianych miejscowoœci, w odleg³oœci oko³o 30 kilometrów, zosta³ utworzony Park Regionalny Asveja (Dubiñski) w roku 1992. Celem utworze- nia parku by³a ochrona krajobrazu kompleksu jezior Asveja (stanowi¹cych element Pojezierza Suwalsko – Litewskiego) oraz innych wartoœci naturalnych i kulturowych, takich jak:

• Lesiste obszary wokó³ jezior: Asveja (Dubiñskie), Balu- osas, Zvernas i szereg mniejszych.

• Kompleks miejski Dubingiai (Dubinki). Znajduj¹ siê tutaj, na pó³wyspie resztki ruin zamku Radziwi³³ów. Od koñca XV lub pocz¹tku XVI wieku Dubinki by³y jedn¹ z dwóch g³ównych (oprócz Bir¿) i najstarszych posiad-

³oœci Radziwi³³ów na Litwie. Tutaj te¿ urodzi³a siê Barba- ra Radziwi³³ówna (1525–1551), która mieszka³a w zamku w latach 1547–1548 po tajemnym œlubie z Zygmuntem Augustem. Zamek zosta³ zniszczony podczas wojny pó³nocnej i pozostawa³ w stanie ruiny do koñca XIX wieku, kiedy to zosta³ rozebrany na ceg³ê. Na wzniesieniu zwanym Gór¹ Zamkow¹, w pó³nocno-zachodniej czêœci pó³wyspu nad Jeziorem Asveja, przetrwa³y fragmenty wa³ów oraz fundamentów i zawalonych piwnic dawnego zamku.

(6)

• Naturalne ekosystemy i ich komponenty biotyczne, jak równie¿ charakterystyczna fauna i flora, wymagaj¹ce sta- bilizacji.

Kilka kilometrów na pó³noc od Zu³owa, przy samej granicy z Bia³orusi¹ znajduje siê równie¿ rezerwat botaniczny.

BEZDANY (BEZDONYS)

Lasy bezdañskie to najwiêkszy masyw leœny na pó³nocno-wschodnich przedpolach Wilna. Dziewicze bory sosno- we pokrywa³y ten teren od dawna. Las zawsze by³ pomocny cz³owiekowi, dostarcza³ po¿ywienia, budulca, a w potrzebie by³ schronieniem przed wrogiem. Poœród puszczy, nad brzegiem niewielkiego strumienia osiad³a miejscowoœæ Bezdany (fig. 4). Kiedy powsta³a, konkretnych wiadomoœci nie ma.

Na pewno jest bardzo stara. Otó¿ w odleg³oœci 1 km w kierunku po³udniowym od teraŸniejszych Bezdan znajduje siê niewielkie, mocno zniszczone grodzisko. Jest ono usytuowa- ne poœród zmeliorowanej ³¹ki, lecz dawniej zapewne by³o okr¹¿one bagnami. Znaleziska archeologiczne s¹ doœæ sk¹pe – na zboczach znaleziono tylko kawa³ki ¿u¿lu, co wskazuje na dzia³aj¹ce tu niegdyœ miniaturowe huty wytopu ¿elaza.

Metal produkowano z wystêpuj¹cej u nas rudy b³otnej. Tyle wiadomoœci z czasów prehistorycznych. Z czasów nieco póŸniejszych wiadomo, ¿e bory bezdañskie by³y miejscem polowañ ksi¹¿¹t litewskich. Lasy obfitowa³y w zwierzynê – tur czy niedŸwiedŸ nie by³y rzadkoœci¹ (http://archi- wum99.tripod.com).

Niew¹tpliwie wa¿nym wydarzeniem w dziejach Bezdan by³a budowa kolei ¿elaznej, która przechodzi przez mia-

steczko. 15 marca 1862 r. uroczyœcie zosta³a otwarta kolej

³¹cz¹ca Wilno z Petersburgiem (659 km). W osiedlu zbudo- wano stacjê kolejow¹, której budynek zachowa³ siê do naszych dni. Otwarcie kolei ¿elaznej przyczyni³o siê do dalszego rozwoju osiedla. Œciœle powi¹zana z kolej¹ ¿elazn¹ jest nastêpna karta historii Bezdan – brawurowa akcja Organiza- cji Bojowej PPS na poci¹g pocztowy, która odby³a siê 26 wrzeœnia 1908 roku. G³ównym celem akcji by³o zdobycie œrodków pieniê¿nych na rozwój ruchu niepodleg³oœciowego.

Napadem osobiœcie kierowa³ póŸniejszy marsza³ek Polski Józef Pi³sudski. W akcji brali tak¿e udzia³ inni dzia³acze PPS, tacy jak: T. Arciszewski, E. Gibalski, A. Prystor, W. Momentowicz. W sumie grupa bojowa liczy³a kilkana- œcie osób. Uczestnicy napadu byli podzieleni na grupy, z których ka¿da mia³a okreœlone zadanie.

Kilkanaœcie kilometrów na zachód od Bezdan, w bezpo- œrednim s¹siedztwie doliny Wilji, znajduje siê utworzony w 1992 r. Park Regionalny Verkiai (Werki). W ramach parku chronione s¹:

• Miskowate zag³êbienia Jezior Zalieji (Zielonych) – obejmuj¹cych Jezioro Krzy¿ackie (wed³ug tradycji uton¹³ tutaj oddzia³ rycerzy krzy¿ackich), Jezioro Gulbiny i Jezioro Ma³e Gulbiny. Urwiste brzegi Wilji (Neris) oraz boczne dolinki potoków – Turniskes, Riese i Baltupiai (Cedron).

• Zespó³ pa³acowy w Werkach. Werki znane s¹ od 1387 r., i by³y w³asnoœci¹ Wielkiego Ksiêcia Litewskiego. Po chrzcie Litwy Jagie³³o podarowa³ Werki biskupom wileñ- skim, którzy zarz¹dzali nimi do 1794 r. (czyli do rozbio- rów Polski). Kolejne burzliwe lata spowodowa³y zna- cz¹ce zmiany pa³acu i otoczenia. Do dnia dzisiejszego pozosta³y jedynie oficyny, kilka pomniejszych budynków

Fig. 4. Stacja kolejowa w Bezdanach (1) (lit. Bezdonys) na tle zdjêcia satelitarnego QuickBird Railway station in Bezdany (1) (nowadays Lithuanian Bezdonys) on the background QuickBird satellite image

(7)

oraz zajmuj¹cy 36 ha park krajobrazowy. Od 1960 r. ze- spó³ pa³acowy nale¿y do Litewskiej Akademii Nauk, a zwiedzanie wnêtrz nie jest mo¿liwe bez uprzedniego uzgodnienia. Rozmieszczony na dwóch tarasach park sk³ada³ siê z dwóch czêœci – parku górnego i parku du¿e- go. Zgromadzono w nim kilkadziesi¹t gatunków drzew (Venclova, 2007). S¹ tutaj tak¿e stawy, a z krawêdzi skarpy rzecznej roztacza siê piêkna panorama Wilna.

• Trinapolis (Trynopol), znajduje siê tutaj koœció³ Œwiêtej Trójcy z zespo³em klasztornym trynitarzy. Biskup Kon- stanty Brzostowski osiedli³ tu w 1700 r. zakon trynitarzy, st¹d nazwa miejsca: Trynopol, czyli miasto trynitarzy.

• Kalwaria Wileñska – nazwana tak od urz¹dzonej tu. Drogi Krzy¿owej. Jej inicjatorem by³ biskup Jerzy Bia³³ozor, a budowê rozpoczêto w 1662 r. W ci¹gu siedmiu lat wzniesiono na tym terenie koœció³ Znalezienia Krzy¿a Œwiêtego (Kalwaryjski) oraz 35 kapliczek Drogi Krzy¿owej, maj¹cej powtórzyæ drogê krzy¿ow¹ Chrystusa w Jerozolimie. De- cyzj¹ w³adz sowieckich w 1963 wysadzono w powietrze wiêkszoœæ kaplic. W 1990 rozpoczêto ich rekonstrukcjê, a kompletn¹ odbudowê zakoñczono w 2002 r.

DRUSKIENNIKI (DRUSKININKAI)

„Woda i las i ta przedziwna jakaœ dawnoœæ, o której mówi i woda i las i piach i cz³owiek tutejszy” – charaktery- zowa³ okolicê, w której le¿¹ Druskienniki (fig. 5), dobry znawca i mi³oœnik tych stron p³k. E. Perkowicz (Stopczyk, 1938).

Druskienniki (Druskininkai) wziê³y swoj¹ nazwê od litewskiego – „druska”, co oznacza sól. Podobno mia³ siê Druskiennikami interesowaæ ju¿ król Stanis³aw August Po- niatowski. W ka¿dym razie w³aœciwoœci lecznicze s³onych Ÿróde³ znane by³y na pocz¹tku XIX wieku, a nielicznym pa- cjentom porad mieli udzielaæ niektóry w³oœcianie, szczegól- nie wziêtym „uzdrawiaczem” by³ niejaki Surmetis (Stop- czyk, 1938). W roku 1826 rz¹d Królestwa Polskiego wys³a³ do Druskiennik specjaln¹ komisjê, której celem by³o poszu- kiwanie soli. Istotnym bodŸcem stwarzaj¹cym podstawy pod utworzenie uzdrowiska by³y przeprowadzone na Uniwersy- tecie Wileñskim i og³oszone przez I. Fonberga analizy che- miczne Ÿróde³ druskiennickich w 1835 r. W 1837 r. rz¹d przyzna³ po¿yczkê w kwocie 25 milionów rubli i przyst¹pio- no do budowy pierwszego zak³adu k¹pielowego. Datê tê uwa¿a siê za pocz¹tek dzia³alnoœci uzdrowiska. Druskienni- ki sta³y siê wkrótce modnym miejscem wypoczynkowym wœród arystokracji z kresów – Litwy, Wo³ynia i Ukrainy, która spêdza³a tutaj czas na hucznych zabawach. Ten okres prosperity przerwa³a I wojna œwiatowa.

Po powstaniu pañstwa Polskiego, Druskienniki pozostawa³y w rêkach prywatnych, a¿ do 1929 r. w³¹cznie. Nie by³ to korzystny okres dla uzdrowiska, a frekwencja kuracjuszy osi¹ga³a stan sprzed kilkudziesiêciu lat – ponad 2 900 osób rocznie.

Opatrznoœciowe dla Druskiennik okaza³y siê czêste po- byty w uzdrowisku marsza³ka Józefa Pi³sudskiego. Z jego to inicjatywy nast¹pi³o przejêcie Zak³adu Zdrojowego przez pañstwo (Bank Gospodarstwa Krajowego) w styczniu 1930 roku. Powsta³a te¿ Rada Naukowa, oddano do u¿ytku nowe

Fig. 5. Drewniany domek „Na Pogance” (1) w Druskiennikach (lit. Druskininkai), rzeka Rotniczanka, dop³yw Niemna (2) na tle zdjêcia satelitarnego QuickBird Wooden cottage “Na Pogance” (1) in Druskienniki (nowadays Lithuanian Druskininkai), Rotniczanka river – tributary of Nemunas (2) on the background QuickBird satellite image

(8)

Ÿród³a, a prof. Wac³aw Jasiñski doprowadzi³ do uruchomie- nia sanatorium dla dzieci nazwanego „Rabka nad Nie- mnem”. Pomoc¹ s³u¿y³o równie¿ wojsko, w 1934 r. odnoga kolejowa po³¹czy³a Porzecze z Druskiennikami, a dwie sta- cje poœrednie otrzyma³y imiona córek Marsza³ka: Wandzia i Jagódka (Dobroñski, 2006).

Pi³sudski przebywa³ tu wielokrotnie w latach 1923–1927 oraz 1929–1931, podkreœlaj¹c swojski charakter tego miejsca. Warto zacytowaæ jedn¹ z jego wypowiedzi pochodz¹c¹ z 1924 r. – „ doktorzy zalecaj¹, bym jecha³ leczyæ siê za gra- nicê, a ja pragnê na lato wyjechaæ do Druskiennik. Doktorzy maj¹ swoj¹ politykê, a ja swoj¹. Gdyby oni znali kresy, tamtejsze drzewa, powietrze i lud tamtejszy, nasze potrawy i przyzwyczajenia, na pewno zmieniliby swoj¹ politykê. Zo- baczymy, czyja polityka zwyciê¿y – ich czy moja. Dla mego zdrowia potrzebne s¹ tamtejsze lasy, gawêda z tamtejszymi ludŸmi i smak tamtejszych potraw” (Stopczyk, 1938).

Pi³sudski zamieszkiwa³ w drewnianym domu „Na Po- gance”, przy ulicy Jasnej, nad brzegiem Niemna (Nemunas) przy ujœciu Rotniczanki. Domek by³ skromny, ale wygodny, przypomina³ nieco Marsza³kowi domek na Syberii z czasów zes³ania.

Drewniany dom oraz ³aweczka, na której przesiadywa³, spogl¹daj¹c na drugi (litewski) brzeg rzeki zosta³y rozebrane w 1964 r. przez w³adze sowieckiej Litwy, prawdopodobnie w celu usuniêcia jeszcze jednego miejsca zwi¹zanego z Mar- sza³kiem.

Systematyczny rozwój Druskiennik (w 1938 r. odnoto- wano 14 000 kuracjuszy) zatrzyma³a kolejna po¿oga wojen- na. Obecny etap nale¿y ju¿ do czasów niepodleg³ej Litwy.

Druskienniki to najwiêksze litewskie uzdrowisko na po³ud- niu kraju, charakteryzuj¹ce siê rozwijaj¹c¹ siê infrastruktur¹ us³ug sanatoryjnych i turystycznych. Warto jednak podkreœ- liæ jego nieprzemijaj¹cy charakter spokoju, swojskoœci i in- tymnoœci z czego zawsze s³ynê³o.

W bezpoœrednim s¹siedztwie Druskiennik znajduje siê kilka rezerwatów geomorfologicznych obejmuj¹cych:

wzgórza morenowe, fragmenty dolin rzecznych, wciêcia erozyjne itp. Natomiast zaledwie kilka kilometrów na pó³nocny wschód od Druskiennik rozpoœciera siê najwiêk- szy obszar prawnie chroniony na Litwie (58 519 ha) – D¿ukijski (Dzukija) Park Narodowy. Zosta³ on ustanowiony w 1991 r., w celu ochrony:

• Unikalnej sieci hydrograficznej zbiegu rzek nale¿¹cych do regionalnej zlewni Dainava, obejmuj¹cej doliny rzek Niemna (Nemunas), Merkys, Ula, Gruda i Skroblus, wraz z ich charakterystyczn¹ roœlinnoœci¹ oraz drogami prze- mieszczania zwierz¹t. Imponuj¹cych wydm kontynental- nych rozpoœcieraj¹cych siê na terenach leœnych Dainava.

Geomorfologicznych kompleksów erozyjnych w rejonie Liszkowa (Liskiava), Strauja, Ucieka i Pakrykste, pagó- rów morenowych Merecza (Merkine), hydrograficznych obiektów Netiesos, Glynas i Ezerynas, mokrade³ w rejonie Imiskes, Didzbale, Bakanauskai i Delynas oraz bio- tycznych zbiorowisk, charakterystycznych dla komplek- sów leœnych D¿ukiji.

• Kompleksów archeologicznych i historycznych zespo³ów miejskich Liszkowa (Liskiava) i Merecza (Merkine).

W Liszkowie znajduje siê dawny zespó³ klasztorny domi- nikanów wraz z koœcio³em Œwiêtej Trójcy, usytuowany malowniczo na wysokim brzegu Niemna. By³ on ufundowany przez wojskiego trockiego Jerzego Kosi³³ê, który w 1694 r. sprowadzi³ zakonników z Sejn. Klasztor zosta³ zamkniêty w 1796 r. przez w³adze pruskie. W koœciele zachowa³a siê interesuj¹ca polichromia oraz siedem rokoko- wych o³tarzy. Budynek klasztorny jest wykorzystywany obecnie do celów turystycznych. Nieopodal na Górze Zamkowej nad Niemnem znajduje siê grodzisko z reszt- kami zamku. By³o ono zamieszka³e od III w. p.n.e., w XI w. znajdowa³ siê tutaj s³owiañski gród zwany Nowo- gródkiem. Na prze³omie XIV i XV w. z inicjatywy Wiel- kiego Ksiêcia Witolda wzniesiono tu kamienny zamek, z którego do naszych czasów przetrwa³o przyziemie i potê-

¿ne fundamenty okr¹g³ej baszty. Z Druskiennik do Liszko- wa, w okresie letnim organizowane s¹ wycieczki statkiem.

W Mereczu zachowa³ siê gotycko-renesansowy koœció³ pod wezwaniem Wniebowziêcia Najœwiêtszej Marii Panny, ufundowany przez W³adys³awa Jagie³³ê w 1387 r. W miej- scowoœci tej znajduje siê równie¿ Góra Królowej Bony – grodzisko z pozosta³oœciami Zamku na wysokim wzgórzu przy ujœciu Mereczanki do Niemna. Zosta³ on zdobyty przez Krzy¿aków w 1393 lub 1403 r. Utraci³ znaczenie militarne po wojnie trzynastoletniej i zosta³ opuszczony na prze³omie XV i XVI w. Na stromym wzgórzu pozosta³ majdan oraz resztki wa³ów obronnych (Kucharska, 2004).

PIKIELISZKI (PIKELIŠKES)

Wyje¿d¿aj¹c z Wilna w kierunku pó³nocnym drog¹ ku Moletom (Moletai), po oko³o 22 kilometrach docieramy do Pikieliszek (fig. 6). W miejscowoœci tej zachowa³ siê szczêœ- liwie do dzisiaj dworek marsza³ka Pi³sudskiego.

W³aœcicielami dworku oraz maj¹tku w Pikieliszkach zo- stali pañstwo Pi³sudscy w roku 1930. Józef Pi³sudski czêsto wyra¿a³ chêæ posiadania domu na rodzinnej Wileñszczyznie.

Wed³ug prawa o osadnictwie wojskowym na Kresach tak Pi³sudski, jak i jego ma³¿onka Aleksandra, jako kawalerowie Krzy¿a Virtuti Militari, mieli mo¿liwoœæ otrzymania bezp³at- nego przydzia³u ziemi.

Korzystaj¹c z tego prawa, J. Pi³sudski otrzyma³ resztów- kê maj¹tku w Œwi¹tnikach ko³o Starych Trok, gdzie chêtnie spêdza³ letnie urlopy. Kiedy jednak przeprowadzono w pobli¿u domu szosê, przesta³ tam jeŸdziæ; wola³ odpoczywaæ z dala od zgie³ku i cywilizacji. Szukano dla niego dzia³ki w Druskiennikach, gdzie bywa³ na kuracjach, oraz nad Zie- lonymi Jeziorami ko³o Wilna, ale ostateczny wybór pad³ na Pikieliszki. Akurat w 1930 r. maj¹tek w Pikieliszkach zosta³ rozparcelowany. Jego centrum wraz z po³o¿onym nad ma- lowniczym jeziorem ¯a³osa dworkiem oddano Marsza³kowi w zamian za maj¹tek w Œwi¹tnikach oraz posiad³oœæ ¿ony na Wo³yniu. Ogó³em Pi³sudscy otrzymali 193 ha, w tym 73 ha

(9)

jeziora. Przejêty dworek by³ zaniedbany. W zimie, pod nie- obecnoœæ Pi³sudskich, w pokojach magazynowano (z wyj¹t- kiem pokoju Marsza³ka) owoce, groch, ziarno, a nawet kar- tofle. Zatem ka¿dorazowo przed okresem letnim mieszkanie w dworku trzeba by³o doprowadzaæ do nale¿ytego stanu (http://tygodniksolidarnosc.com/2004/5/19).

Tak wspomina dwór adiutant Lepecki (Lepecki, 1988):

„Dwór w Pikieliszkach jest stary, mury posiada jak na dzi- siejsze czasy œmiesznie grube, a kafle w piecach olbrzymie, wskazuj¹ce, ¿e budowano go w po³owie XVIII w. Stoi na wielkiej wynios³oœci, nad brzegiem du¿ego jeziora, w odleg³oœci kilkudziesiêciu metrów od niego. W³aœciwie nie posiada ani frontu ani ty³u, poniewa¿ zarówno stronê podjazdu, jak i stronê od jeziora mo¿na uznaæ za frontowe. Od podjazdu posiada ganek oraz okr¹g³y klomb, od ty³u zaœ werandê i park. Marsza³ek przebywa³ zwykle po stronie tylnej, na we- randzie lub w parku. Pokojów we dworze by³o [...] z czego pan Marsza³ek zajmowa³ jeden, pani Marsza³kowa z córka- mi drugi, a jeden( œrodkowy) by³ przeznaczony na jadalniê.

Z jadalni prowadzi³o wyjœcie na werandê, ulubione miejsce przebywania ca³ej rodziny. Tam te¿ czêsto jadano obiady i podwieczorki, o ile pogoda na to pozwala³a.”

Najwiêkszymi atrakcjami letnich urlopów w Pikielisz- kach by³o jezioro i park ze starymi, ponad stuletnimi drze- wami. Jezioro ¯a³osa, prawie dwukilometrowej d³ugoœci i kilkusetmetrowej szerokoœci otacza³o dwór z dwóch stron, nadaj¹c miejscu malowniczy i sielankowy charakter. Od we- randy dworku po pochy³oœci bieg³a alejka do drewnianego pomostu na brzegu, gdzie przywi¹zywano niedu¿¹ ³ódŸ o kszta³cie takim, jaki mia³y ³odzie na Syberii. £odzi¹ t¹ Pi³sudski chêtnie wyp³ywa³ z córkami lub w towarzystwie

pikieliskich goœci. Pewnego razu na niewielkiej wysepce po³o¿onej na wprost dworu Marsza³ek zgubi³ pierœcieñ z brylantem – dar miasta Wilna. Szukano go potem wytrwa- le, przekopuj¹c nawet ziemiê na wyspie, pierœcieñ jednak nie odnalaz³ siê do dziœ. Wzd³u¿ jeziora przez park prowadzi³a œcie¿ka a¿ do miejsca, gdzie jezioro najbardziej siê zwê¿a.

Sta³a tam ³awka, na której Pi³sudski lubi³ siadywaæ, obser- wuj¹c godzinami ¿ycie ptactwa wodnego. Wykupi³ nawet prawo polowania dooko³a ca³ego jeziora, tworz¹c w ten spo- sób niewielki rezerwat. Na czas letnich urlopów w Pikielisz- kach Pi³sudski powo³a³ „Towarzystwo Rzeczy Przyjemnych a Niekoniecznie Po¿ytecznych”, do którego nale¿a³ on i jego dwie córki – Wanda i Jagoda. Celem towarzystwa by³o poz- nawanie przyrody, wspólne czytanie, wieczorne opowiada- nia o obyczajach i kulturze ludzi z ró¿nych stron œwiata. Sam Pi³sudski w Pikieliszkach du¿o czyta³, uk³ada³ pasjanse,

³owi³ ryby i raki w jeziorze, interesowa³ siê sprawami gospodarstwa. Oddawa³ siê ¿yciu rodzinnemu, od którego w War- szawie odci¹ga³y go sprawy pañstwowe. Z urlopów wraca³ do zwyk³ych zajêæ zawsze wypoczêty i pe³en energii. Le¿¹ce w pobli¿u stron rodzinnych Marsza³ka Pikieliszki nale¿a³y do jego ulubionych miejsc pobytu. Nie zadowala³ siê jedynie letnim, zazwyczaj 6-tygodniowym pobytem tutaj, lecz od- wiedza³ maj¹tek przy okazji pobytu w Wilnie, choæby na parê godzin. W dworku przyjmowa³ niejednokrotnie cz³on- ków rz¹du, dyplomatów, wojskowych, delegacje legioni- stów. Czêsto zagl¹dali do Pikieliszek krewni Marsza³ka: bra- cia z rodzin¹ oraz siostra Zofia Kadenacowa z córk¹. Pod nieobecnoœæ Pi³sudskich gospodarstwa dogl¹da³ brat Mar- sza³ka Adam, na sta³e zaœ w s¹siedztwie dworku mieszka³ zarz¹dca wraz z rodzin¹ (Pi³sudska, 1989).

Fig. 6. Pikieliszki (lit. Pikeliškes). Dworek Marsza³ka (1), zabytkowy park (2) na tle zdjêcia satelitarnego QuickBird Manor house of Marshal Pi³sudski in Pikieliszki (1) (nowadays Lithuanian Pikeliškes), historical park (2)

on the background QuickBird satellite image

(10)

Dworek pikieliski by³ w³asnoœci¹ rodziny Pi³sudskich do 1940 roku, kiedy to wraz z nale¿¹cymi do niego gruntami zosta³ znacjonalizowany przez w³adze sowieckie. W czasie dzia³añ wojennych przejœciowo mieœci³ siê w nim radziecki szpital wojskowy. Po wojnie w budynku rozlokowa³a siê ad- ministracja ko³chozu. W pobli¿u pobudowano ko³chozowe chlewnie, obory i magazyny. W 1975 roku dworek czêœcio- wo przebudowano, zmieniaj¹c rozk³ad pomieszczeñ z cza- sów przedwojennych. Okr¹g³e kolumny ganku zamieniono na prostok¹tne, zaadaptowano po³udniowe poddasze, usu- niêto jeden komin. Jakkolwiek z zewn¹trz budynek wygl¹da na wyraŸnie odœwie¿ony to jego przebudowa od strony jeziora w sposób wyraŸny go oszpeci³a. Zaniedbany jest niestety równie¿ zabytkowy park. Od 1990 r., gdy przesta³ ist- nieæ ko³choz, dworek opustosza³ na cztery lata. Potem wpro- wadzi³a siê tu polsko-litewska spó³ka rolna „Polagris“.

W czasie jej dzia³alnoœci Pikieliszki by³y miejscem wystaw maszyn rolniczych, a tak¿e polsko-litewskich seminariów poœwiêconych rolnictwu. Gdy spó³ka zawiesi³a dzia³alnoœæ, opuszczony dworek zacz¹³ podupadaæ.

Obecnie jedynie poddasze dworku jest zagospodarowane.

Zajmuje je niewielka biblioteka rejonowa prowadzona przez pani¹ Leokadiê Minginowicz. Naprawy wymaga dach budynku. W 1995 r. odwiedzi³a Pikieliszki córka Marsza³ka Jadwi- ga Pi³sudska-Jaraczewska. Spêdzi³a w Wilnie i okolicach „25 godzin po 55 latach roz³¹ki“. Od niedawna zgodnie z decyzj¹ S¹du Najwy¿szego Republiki Litewskiej dworek jest w gestii samorz¹du rejonu wileñskiego. W³adze rejonu planuj¹ zago- spodarowaæ go jako obiekt turystyczny, czêœæ pomieszczeñ przeznaczaj¹c na Izbê Pamiêci Marsza³ka Pi³sudskiego. Wy- dzia³ kultury rejonu liczy przy tym na wsparcie osób i instytu- cji z Polski zainteresowanych zorganizowaniem takiej izby.

W licz¹cych dziœ oko³o tysi¹ca mieszkañców Pikieliszkach ponad trzy czwarte stanowi¹ Polacy. Poniewa¿ pamiêæ o Mar- sza³ku by³a i jest tutaj szczególnie ¿ywa, wiosn¹ ubieg³ego roku zrodzi³a siê wœród mieszkañców inicjatywa, by jedn¹ z ulic biegn¹c¹ w pobli¿u dworku nazwaæ imieniem Pi³sudskiego. Gotowe s¹ ju¿ dwujêzyczne tablice z nazw¹ ulicy.

Odleg³e 22 km od Wilna Pikieliszki po³o¿one s¹ w bardzo malowniczej okolicy. W pobli¿u jest kilka niewielkich jezior, wokó³ grzybne lasy, teren urozmaicony pagórkami. W odda- lonych o kilka kilometrów Purniszkach wytyczono geogra- ficzny œrodek Europy. Miejsce to symbolizuje pami¹tkowy g³az i wynios³y, drewniany krzy¿. W pobli¿u powstaj¹ eksklu- zywne pola golfowe, buduje siê pensjonaty. Prace trwaj¹ nawet zim¹. Gospodarze maj¹ nadziejê, ¿e razem z po³o¿onym nieco bli¿ej Wilna Parkiem Centrum Europy obiekty te stan¹ siê wkrótce litewsk¹ atrakcj¹ w jednocz¹cej siê Europie.

WILNO (VILNIUS)

Wilno, obecna stolica pañstwa Litewskiego, ulokowa³o siê na malowniczych wzgórzach oraz w dolinach rozci¹gaj¹cych siê wzd³u¿ wartkich i niezbyt szerokich rzek – Wilji (Neris) i Wilenki (Vilnia). Piêknie o jego po³o¿eniu

i genezie pisa³ J. Remer (1990, reprint) – „Cudem przyrody i sztuki miasto jedyne – Wilno. Sk¹dkolwiek zd¹¿aæ ku nie- mu, z po³udnia czy z zachodu, zawsze uderzy oczy kontrast miêdzy smutnie monotonn¹, lekko faluj¹c¹, piaszczysta równin¹, poprzecinan¹ przewa¿nie bagnistymi dolinami rze- czek p³yn¹cych do Niemna lub do Wilji, a tem, co widzi siê na terasie lewego brzegu Waki: spadziste œciany gór, labi- rynty g³êbokich parowów, poszarpane lesiste zbocza. Wzrok b³¹dz¹cy dotychczas po równinach, otrzymuje nagle oparcie o rzeŸbê owych „gór” ponarskich, z których zarysowuj¹ siê kontury dalekiego, jak wizja miasta. Teraz mo¿emy zdaæ so- bie sprawê, ¿e le¿y ono w wêŸle utworzonym przez zrost wa³u oszmiañskiego z pojezierzem. Je¿eli materia³u dla rzeŸby Wilna poucza nas geologia – dostarczy³y ongi lodow- ce, to rolê wielkiego twórcy – rzeŸbiarza spe³ni³a Wilja”.

„Jedne z najpiêkniejszych miast na œwiecie” – mawia³ o nim marsza³ek Pi³sudski. „Rzêdem biegn¹ mury, pagórki, otoczone zieleni¹, pieszcz¹ mury. Mury têsknie na pagórki spogl¹daj¹. Mi³e miasto. Gdy na który z pagórków siê wyj- dzie, ku niebu przez mg³ê oparów b³yszcz¹ do góry wie¿yce, wie¿yczki, na których, gdy dzwony zadzwoni¹, niewiadomo czy siê skar¿¹, czy o ³askê prosz¹, czy têskny do nieba g³os wznosz¹…”

Marsza³ek mieszka³ i wielokrotnie bywa³ w Wilnie, w ró¿nych okresach swego ¿ycia, od momentu przeprowadz- ki z Zu³owa, poprzez lata szkolne oraz w trakcie pe³nienia w³adzy pañstwowej. Tutaj, na cmentarzu na Rossie spoczy- wa jego serce. Najwa¿niejsze miejsca zwi¹zane z osob¹ Józefa Pi³sudzkiego w Wilnie mo¿na uporz¹dkowaæ w spo- sób nastêpuj¹cy (na podstawie J. K³osa, 1937):

• pierwsze mieszkanie rodziny Pi³sudskich w Wilnie, w latach 1874–1877, ul. Trocka (Traku) 20 – ca³e pierwsze piêtro;

• drugie mieszkanie rodziny Pi³sudskich, w latach 1877–1878, przy ulicy Œwiêtej Anny 2 (w pobli¿u koœcio³a).

• mieszkanie rodziny Pi³sudskich w domu Solca, przy ul. Mi³osiernej naprzeciw cerkwi Œwiêtego Spasa (Przeczy- stej Bogurodzicy); tutaj zmar³a matka Marsza³ka, w 1884 r.

• Gimnazjum nr I, do którego uczêszcza³ Pi³sudski w latach 1875–1885, (mury Uniwersytetu), wejœcie od ulicy Zamkowej (Pilies); w czasach przed II wojn¹ œwiatow¹ zachowa³a siê naprzeciw Conclave Profesorów komórka, dawny karcer, gdzie odsiadywa³ Pi³sudski za rozmowê w gma- chu szkolnym w jêzyku polskim;

• dwupokojowe mieszkanie w dziedziñcu przy ul. Troc- kiej 11 (Traku), naprzeciwko koœcio³a Franciszkanów, gdzie Pi³sudski zosta³ aresztowany przed wywiezieniem na Syberiê;

• Pa³ac Reprezentacyjny (Prezydencki, Daukanto 3), gdzie zamieszkiwa³ Marsza³ek kilkukrotnie po I wojnie œwiatowej i sk¹d w 1919 r. przemawia³ do mieszkañców Wilna.

• Plac £ukiski, a nastêpnie Marsza³ka Pi³sudskiego (Lu- kiskiu), gdzie kilkakrotnie przyjmowa³ defilady wojsk;

• Teatr na Pohulance (obecnie Teatr Rosyjski na ul. Ba- sanoviciusa), z którego balkonu kilkakrotnie przemawia³, miêdzy innymi 12.08.1928 na VII ZjeŸdzie Legionistów;

(11)

• Koœció³ Ostrobramski pod wezwaniem œw. Teresy, gdzie przewieziono uroczyœcie serce Marsza³ka 31.05.1935 r.

i sk¹d 12.05.1936 r. przeniesiono je na Rossê.

Nawi¹zuj¹c do tego ostatniego wydarzenia, warto zapo- znaæ siê z wypowiedzi¹ ksiêdza pra³ata Algirdasa Gutauska- sa (Surwi³³o, 1997) – „Serce by³o umieszczone tu u nas. Na- przeciwko ambony, tam gdzie teraz jest zegar. Kiedy w latach siedemdziesi¹tych odnawialiœmy koœció³, natrafiliœmy na miejsce z wmurowan¹ drewniana skrzyneczk¹ – w niej ta urna by³a zamkniêta. Otworzyliœmy tê skrzyneczkê, a tam – kwiaty. Ususzone kwiaty. Tak zamurowali”. Równie¿ w ko- œciele œw. Teresy znajdowa³y siê przed pochówkiem prochy Matki Marsza³ka Marii z Bielewiczów Pi³sudskiej (zmar³ej w 1884 r.) przywiezione do Wilna z Sugint 1 czerwca 1935 r.

Wileñski cmentarz na Rossie powsta³ w 1790 r., a wiêc jest jedn¹ z najstarszych nekropolii w Europie. Jakie jest po- chodzenie nazwy dzielnicy miasta i cmentarza „Rossa” – nie wiadomo, wszelkie twierdzenia na ten temat polegaj¹ tylko na domys³ach lub wymys³ach i w gruncie rzeczy nie wytrzy- muj¹ krytyki. Najprawdopodobniej nazwa ta pochodzi od w³aœcicieli gruntów, na których powsta³ cmentarz, chocia¿

niepodobna dzisiaj stwierdziæ œciœle jak brzmia³o to nazwisko.

Przed murem, otaczaj¹cym Rossê, po lewej stronie od bra- my wejœciowej znajduje siê cmentarzyk wojskowy, za³o¿ony po wojnie 1920 r. Wówczas spoczê³o tutaj 164 ¿o³nierzy, ofi- cerów i ochotników, poleg³ych w walkach o Wilno w latach 1919–1920. Pi³sudski w trakcie przemówienia na ZjeŸdzie Legionistów w Wilnie 12 sierpnia 1928 wyrazi³ nastêpuj¹ce

¿yczenie. „..i gdy pomyœlê, ¿e tam gdzieœ na Rossie, u wrót cmentarza, mogi³ka za mogi³k¹ le¿y, jedna przy drugiej, jak

¿o³nierze w szeregach, ci, co ¿ycie dali, by Komendanta serce pieœciæ, to mówiê, ¿e mi³em to byæ musi, i gdy serce swe gro- bem pojê, serce swe tam na Rossie k³adê, by wódz spocz¹³ z ¿o³nierzami…” (Jêdrzejewicz, Cisek, 1998).

¯yczenie to zosta³o spe³nione. 12 maja 1936 r., w pierw- sz¹ rocznicê œmierci Marsza³ka, na cmentarzyku wojskowym, serce Pi³sudskiego, w srebrnej urnie, z³o¿one zosta³o w krypcie, u stóp trumny z prochami Matki.

Na p³ycie grobowej, z czarnego wo³yñskiego granitu nie ma ani imienia, ani nazwiska, ani daty. Jest tylko wyryty prosty krzy¿ i napis:

Ty wiesz, ¿e dumni nieszczêœciem nie mog¹ Za innych œladem iœæ t¹ sama drog¹.

Matka I Serce Syna

Kto mog¹c wybraæ, wybra³ zamiast domu Gniazdo na ska³ach or³a: niechaj umie

Spaæ, gdy Ÿrenice czerwone od gromu I s³ychaæ jêk szatanów w sosen szumie

Tak ¿y³em

Fragmenty wiersza pochodz¹ z poezji uwielbianego przez Marsza³ka poety – Juliusza S³owackiego, którego prochy Pi³sudski sprowadzi³ z Francji na Wawel.

Obszar Wilna to g³êboka, erozyjnie wciêta w morenowe wysoczyzny dolina. Wysoczyzny morenowe utworzy³y siê na

etapie stadia³u Gruda i stadium Ba³tyckiego ostatniego zlodowacenia. KrawêdŸ l¹dolodu by³a po³o¿ona bezpoœrednio na NW od obecnego obszaru Wilna, ukierunkowana z NE na SW.

Na przedpolu l¹dolodu istnia³ odp³yw odcinkami dolin rzek: ¯ejmena, Wilji (Neris), Voke, Merkys i Niemna. Odp³yw ten odbywa³ siê na poziomie wy¿szych tarasów w poziomie 150–155 m n.p.m.

Wilno po³o¿one jest czêœciowo w szczególnym odcinku doliny Wilii, pomiêdzy wysoczyznami stadium Ba³tyckiego i Gruda oraz czêœciowo w prze³omie poprzez wysoczyznê stadium Ba³tyckiego.

Prze³omy poprzez wyraŸny w rzeŸbie garb wysoczyzno- wy stadium Ba³tyckiego (Pomorskiego) posiadaj¹ jedynie rzeki Odra, Wis³a, Niemen, a tak¿e DŸwina. Odcinek Wilji w pó³nocno-zachodniej czêœci Wilna nale¿y do tych wyj¹tko- wych miejsc w paleogeografii Ni¿u Europejskiego cechu- j¹cych siê wyrazist¹ rzeŸb¹.

Sp³yw wód z ogromnej zlewni obejmuj¹cej górne dorze- cze Niemna, Wilji i DŸwiny odbywa³ siê poprzez Biebrzê, Narew do doliny Wis³y na N od Warszawy. Od okolic War- szawy poprzez Kotlinê P³ock¹ odp³yw odbywa³ siê dolinami Noteci, Warty, a poprzez Bramê Eberswaldzk¹ i dolinê £aby wody osi¹ga³y Morze Pó³nocne.

Wilno po³o¿one jest wiêc w miejscu bardzo wa¿nego wêz³a hydrograficznego z czasów stadium Ba³tyckiego (Po- meranian) ostatniego zlodowacenia.

Po odst¹pieniu l¹dolodu w kierunku NW utworzy³ siê prze³om Wilji oraz Voke przez ci¹g moren czo³owych stadium Ba³tyckiego (Pomeranian). Doprowadzi³o to do g³êbo- kiego rozciêcia dolin Wilji, Wilenki oraz Voke. W konsek- wencji dosz³o do ukszta³towania zró¿nicowanej rzeŸby obecnego miasta Wilna. Obok p³askich powierzchni tarasów wystêpuj¹ ich krawêdzie, skarpy, m³ode rozciêcia erozyjne i ostañce erozyjne.

Charakterystyczna dla Wilna rzeŸba terenu to obni¿enie siê powierzchni ku historycznemu centrum usytuowanemu u zbiegu rzek Wilenki i Wilji, tj. osady aluwialne w rejonie katedry i zamku królewskiego. Góra Gedymina, cmentarze Antokolski, œw. Piotra i Paw³a oraz na Rossie, wzniesienie dzielnicy Zarzecze to ostañce wysoczyzny stadium Gruda (Leszno–Poznañ, Brandenburg) zbudowane z piasków i ¿wi- rów (fig. 7). Wobec du¿ych spadków powierzchni zachodziæ tu mog¹ powolne ruchy masowe.

Wyniesiony rejon dworca kolejowego to sk³on wysoczyzny zbudowanej z osadów lodowcowych (glin, piasków gli- niastych). Rozleg³e zakola Wilji rozcinaj¹ wy¿sze i ni¿sze tarasy rzeczne poszczególnych dzielnic Wilna od Werk na NE poprzez dzielnice ¯irmunai, Sripinki, Lazdunai a¿ po Grigisz- kas na W. Wysokoœci tarasów osi¹gaj¹ 105, 110, 120, 140 i 150 m n.p.m. Zachodnia podmiejska czêœæ Wilna po³o¿ona jest w ramionach rzek Wilji i Voke, na tarasach osi¹gaj¹cych 120, 135 i 150 m n.p.m. Nowe pó³nocne dzielnice miasta (Szenkinie, Fabijoniszkas) po³o¿one s¹ na wysoczyŸnie more- nowej stadium Ba³tyckiego na wysokoœci 170–200 m n.p.m.

Analogicznie dzielnice po³udniowe na wysoczyŸnie stadium Gruda osi¹gaj¹cej 200 m n.p.m. Wilenka rzeŸbi g³êboko

(12)

wysoczyznê, której meander w SE czêœci miasta w Puczkarai podcina stok wysoczyzny, o wysokoœci wzglêdnej 60 m. Wy- stêpuj¹ tu tak¿e zjawiska masowe, jak obrywy i osuwiska.

Wzgórza Ponary w SW i S czêœci miasta to wysoczyzna stadium Gruda, osi¹gaj¹ca wysokoœæ 200 m n.p.m. Ró¿nice wysokoœci wzglêdnej w obrêbie miasta osi¹gaj¹ 50–70 m n.p.m. Wysoczyzny nie s¹ zaburzone glacitektonicznie, buduj¹ je 3–4 pok³ady glin kolejnych zlodowaceñ, przewarst- wione piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi stanowi¹cymi warstwy wodonoœne.

Piaski tarasów czêœciowo podœcielone glinami zwa³owy- mi, lokalnie s¹ zawodnione. Taras najni¿szy tworz¹ aluwialne piaski drobnoziarniste z mu³kami. Tarasy wy¿sze fluwiogla- cjalne buduj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, taras najwy¿- szy natomiast – piaski ró¿noziarniste ze ¿wirem. Lokalnie w s¹siedztwie koryta Wilji wystêpuj¹ mu³ki jezior lodowcowych.

Wahania wód gruntowych w profilach tarasów zale¿¹ od opadów atmosferycznych i poziomu wód w ciekach. Wyso- czyzny tworz¹ gliny zwa³owe, piaski lodowcowe i wodnolodowcowe oraz ¿wiry. W dolinkach drobnych cieków sp³y- waj¹cych z wysoczyzny, w dolinkach suchych, a tak¿e na stokach wystêpuj¹ piaski i mu³ki deluwialne i soliflukcyjne.

£¹czna mi¹¿szoœæ osadów plejstoceñskich osi¹ga 100–150 m.

W zboczach wysoczyzn na wychodniach warstw wodonoœ- nych wystêpuj¹ Ÿród³a, czêsto ujmowane w dawnych czasach dla zaopatrzenia w wodê na przyk³ad przy ulicy Subaciaus.

W obrêbie miasta wystêpuje szereg ujêæ wód gruntowych z warstw zasilanych zarówno wodami z wysoczyzn, jak i wodami powierzchniowymi (Wilji, Wilenki oraz Voke).

Du¿a przepuszczalnoœæ osadów w obrêbie miasta oraz na wysoczyznach w jego otoczeniu, sprzyja odnawianiu zaso- bów wód gruntowych.

RzeŸba Wilna jest wiêc konsekwencj¹ procesów akumu- lacji i rzeŸby z ostatnich 15 000 lat. Wp³yw cz³owieka za- znacza siê szczególnie intensywnie od XIII wieku.

Linia kolejowa z Sankt Petersburga biegnie dolin¹ Wilii na odcinku Œwiêciany, okolice Niemenczyna, a dalej poprzez wy¿sze tarasy rzeczne i wodnolodowcowe oraz równi- ny zastoiskowe okolic Bezdan, dociera do Nowej Wilejki i Kolonii Wileñskiej, by malownicz¹ silnie urze¿bion¹ Zie- lon¹ Dolin¹ Wilejki dotrzeæ do Wilna. Powierzchnia piasz- czystych tarasów poroœniêtych lasami okolic Bezdan uroz- maicona jest zag³êbieniami wytopiskowymi i dolinkami strumieni kieruj¹cymi siê na N do doliny Wilii. Odleg³oœæ od stacji kolejowej w Bezdanach do Wilna wynosi 24 km. Pi- kieliszki po³o¿one s¹ na N od Wilna i NE od prze³omu Wilii przez wzgórza morenowe fazy pomorskiej. Powierzchniê wysoczyzny buduj¹, obok pagórków morenowych, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz piaski i mu³ki zastoiskowe.

Jezioro w Pikieliszkach ma genezê rynnow¹ i ukierunkowa- ne jest z zachodu na wschód.

***

Autorzy artyku³u maj¹ g³êbokie przeœwiadczenie, ¿e oso- ba marsza³ka Józefa Pi³sudskiego, wielkiego Polaka urodzo- nego na Ziemi Litewskiej, którego czyny s¹ jeszcze ci¹gle odmiennie oceniane w Polsce i na Litwie, w niedalekiej przysz³oœci doprowadzi do dalszego zbli¿enia obu narodów, Fig. 7. Numeryczny model terenu centrum Wilna (lit. Vilnius)

Góra Gedymina (1), cmentarz na Antokolu (2), wzniesienia dzielnicy Zarzecze (lit. Uupis) (3), cmentarz na Rossie (4), rejon dworca kolejowego (5)

Digital Terrain Model of centre of Vilnius (former Wilno)

Gedyminas mountain (1), Antakalnis Cemetery (former Antokol) (2), hilly area of Uupis (former Zarzecze) district (3), Rasos Cemetery (former Rossa) (4), railway station (5)

(13)

poniewa¿ stanowi On wa¿ki element wspólnego dziedzictwa kulturowego i historycznego. Temu w³aœnie powinien rów- nie¿ pos³u¿yæ niniejszy artyku³, w którym skoncentrowano siê na badaniach i opisie jeszcze jednego elementu wspólne- go dziedzictwa – walorów przyrody nieo¿ywionej, a ta jak powszechnie wiadomo silnie oddzia³uje na cz³owieka i czyni go lepszym...

Oferujemy tê publikacjê wszystkim, którzy chc¹ dowie- dzieæ siê wiêcej na temat przyrody oraz ostatniej historii Pol- ski i Litwy, mog¹ j¹ bowiem wykorzystaæ jako swego rodza- ju przewodnik, w trakcie pobytu w Litwie. Dedykujemy ten artyku³ równie¿ m³odemu pokoleniu Litwinów i Polaków, które w przysz³oœci bêd¹ kszta³towaæ dalszy rozwój wzajem- nych stosunków w zjednoczonej Europie.

LITERATURA

BAJOR A.A., 1995 — Piorun jezioro czerwone, Zu³ów wczoraj i dziœ. Wydawnictwo Polskie w Wilnie.

DOBROÑSKI A., 2006 — S³ona Per³a. Medyk Bia³ostocki, 41/42, 6-7: 27–29.

http://archiwum99.tripod.com — Z historii Bezdan – M. Gajewski.

http://tygodniksolidarnosc.com/2004/5/19 — U Marsza³ka w Pikie- liszkach – A. Radecki.

JÊDRZEJEWICZ W., CISEK J., 1998 — Kalendarium ¿ycia Józefa Pi³sudskiego (T. I–III), Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa.

K£OS J., 1937 — Wilno, przewodnik krajoznawczy. Wilno LEPECKI M., 1988 — Pamiêtnik adiutanta Marsza³ka Pi³sudskiego,

PWN, Warszawa.

KUCHARSKA J., 2004 — Ilustrowany przewodnik po zabytkach na WileñszczyŸnie i ¯mudzi. Burchard Edition, Warszawa.

PI£SUDSKA A., 1989 — Wspomnienia, Instytut Pracy i Wydaw- nictw „Novum”, Warszawa.

REMER J., 1990 (reprint) — Wilno (seria Cuda Polski), Wydawnic- two Polskie, R.Wegner, Poznañ.

STOPCZYK W., 1938 — Stulecie Druskiennik, Rocznik Ziem Wschodnich 1938 (red. E. Rühle). Wydawnictwo Zarz¹du G³ównego Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich, War- szawa.

SURWI££O J., 1997 — Cmentarz Rossa w Wilnie. Wilno.

www.magwil.lt — Zu³ów miejscem pamiêci narodowej, Akcja Zwi¹zku Polaków na Litwie.

VENCLOVA T., 2007 — Wilno – Przewodnik. R. Paknio leidykla, Vilnius.

SUMMARY

Geological investigations undertaken by the Polish Geolog- ical Institute – National Research Institute and the Geological Survey of Lithuania in the cross – border area were the first comprehensive programme on this territory after World War II.

The joint project, entitled “Belt of Yotvings” was oriented at the rational use of land and natural resources, environmental protection, geohazard assessment, and groundwater quality and monitoring. This cooperation has followed the main ideas of the “European Territorial Planning Policy”. The programme was executed in three stages that included: data collection (in archives and field), preparation of thematic maps, organiza- tion and implementation of groundwater monitoring and de- velopment of geosites database. The results of groundwater monitoring performed in Lithuania and Poland revealed different characteristic of the water chemistry related the different agriculture activity. The concept of a geotouristic map was also developed. It will integrate the digital elevation model (DEM), information from the satellite image, simplified geological conditions, objects and areas protected by law, view points, areas of interesting landscape, architectural monuments etc.

Special attention in this paper is put on selected places of south – western Lithuania connected with Marshall Józef Pi³sudski. The joint Polish-Lithuanian investigations have provided knowledge about the values of a small valley of

the Mera River in the vicinity of Zalavas and Pavovere, ter- races of Neris Valley in the Bezdonys region, a morainic up- land close to Pikeliškes, including ¯a³osa lake, Nemunas Val- ley in Druskininkai and Neris and Vilnia valleys in Vilnius and the surroundings. Attraction of these places consists in their landscape values and spectacular view points, for exam- ple at Verkiai, Naujoji Vilnia or Three Crosses Mountain in Vilnius. It is also possible to observe active erosional pro- cesses of large rivers such as the Nemunas, Neris and Vilnia or smaller streams, geodynamic phenomena at the slopes of morainic uplands at Three Crosses Mountain or a break- through of the Vilnia at Puczkarai. It is also worth to mention the groundwater intakes and springs of mineral and medicinal waters in Druskininkai.

The results of the Polish-Lithuanian cooperation were presented at international conferences (including geological congresses in Florence and Oslo) and published in multi-lin- gual scientific journals. The common workshop organized in both countries for specialists and local administration was aimed at the exchange of information and experiences and promotion of the Earth sciences.

According to the author’s intention, this publication should help in spreading knowledge and understanding between the two neighbourly nations.