(1)3TRATEGIAROZWOJUROLNICTWA GOSPODARSTWROLNYCH ORAZOBSZAR°WWIEJSKICH NAPRZYKßADZIEWOJEW°DZTWA MAZOWIECKIEGO

Pełen tekst

(1)3TRATEGIAROZWOJUROLNICTWA GOSPODARSTWROLNYCH ORAZOBSZAR°WWIEJSKICH NAPRZYKßADZIEWOJEW°DZTWA MAZOWIECKIEGO. NR 7ARSZAWA. 3YNTEZAWYNIK°WBADAã PROWADZONYCH WOKRESIEÞ. "ARBARA#HMIELEWSKA.

(2) 3TRATEGIAROZWOJUROLNICTWA GOSPODARSTWROLNYCH ORAZOBSZAR°WWIEJSKICH NAPRZYKßADZIEWOJEW°DZTWA MAZOWIECKIEGO 3YNTEZAWYNIK°WBADAã PROWADZONYCH WOKRESIEÞ.

(3)

(4) 3TRATEGIAROZWOJUROLNICTWA GOSPODARSTWROLNYCH ORAZOBSZAR°WWIEJSKICH NAPRZYKßADZIEWOJEW°DZTWA MAZOWIECKIEGO 3YNTEZAWYNIK°WBADAã PROWADZONYCH WOKRESIEÞ "VUPSTZOUF[Z ESJOó#BSCBSB$INJFMFXTLB. 7ARSZAWA.

(5) Autor publikacji jest pracownikiem naukowym Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego. Prac zrealizowano w ramach tematu Zrónicowanie regionalne w rozwoju rolnictwa oraz jego wpyw na problemy ekonomiczne i spoeczne obszarów wiejskich w zadaniu Zasig i konsekwencje zrónicowania funkcji gospodarstw rolnych w ujciu przestrzennym. Praca jest syntez wyników bada, prowadzonych na przykadzie województwa mazowieckiego, w okresie realizacji Programu Wieloletniego 2005-2009. Zostaa przedstawiona analiza moliwoci i perspektyw rozwoju rolnictwa, gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich w województwie mazowieckim z uwzgldnieniem wysokiego zrónicowania sytuacji spoeczno-ekonomicznej w podregionach, powiatach i gminach.. Recenzent prof. dr hab. Eugeniusz Mazurkiewicz. Korekta Krzysztof Kossakowski. Redakcja techniczna Leszek lipski Krzysztof Kossakowski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-021-0. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444 faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci Strona Wprowadzenie 7 Rozdzia 1. Podstawowe wska niki wybranych cech gospodarczych i spoecznych województwa mazowieckiego 9 1.1. Zrónicowanie podstawowych wska ników spoeczno-gospodarczych 9 1.2. Zrónicowanie podstawowych wska ników spoeczno-gospodarczych wedug podregionów 10 Rozdzia 2. Polaryzacja i koncentracja liczby oraz powierzchni gospodarstw rolnych 14 2.1. Proces polaryzacji w sektorze rolnictwa polskiego 14 2.2. Proces polaryzacji w sektorze rolnictwa w województwie mazowieckim 17 2.2.1. Charakterystyka obszarów wiejskich 17 2.2.2. Sytuacja na rynku pracy 18 2.2.3. Struktura gospodarstw rolnych wedug ich obszaru 18 2.2.4. Struktura gospodarstw rolnych wedug ich siy ekonomicznej 19 2.2.5. Zmiany infrastrukturalne na obszarach wiejskich 21 Rozdzia 3. Relacje sektora przetwórczego i surowcowego na przykadzie 23 cukrowni i gospodarstw z upraw buraków cukrowych 3.1. Zmiany w polskim sektorze cukrowniczym 23 3.2. Wpyw reformy rynku cukru na zmiany w gospodarstwach rolnych z upraw buraków cukrowych 25 3.3. Relacje miedzy plantatorami i cukrowniami 26 Rozdzia 4. Wizja rozwoju rolnictwa, gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich w strategiach rozwoju 29 4.1. Strategia rozwoju województwa mazowieckiego 32 4.2. Poziom i rozdysponowanie rodków z UE przeznaczonych na rozwój województwa mazowieckiego 34 4.3. Strategiczne cele rozwoju rolnictwa, gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich w województwie mazowieckim 36 39 Rozdzia 5. Realizacja celów strategicznych 5.1. Ocena wykorzystania moliwoci rozwojowych regionu 40 5.2. Przyszo rolnictwa, gospodarstw rolnych i wsi 43 Podsumowanie i wnioski 45 Literatura 48.

(7)

(8) Strategia rozwoju rolnictwa, gospodarstw rolnych oraz obszarów wiejskichna przykadzie województwa mazowieckiego. Wprowadzenie Celem bada prowadzonych w latach 2005-2009 w ramach tematu Nr VI, zadania badawczego Nr 2 pt.: Zasig i konsekwencje zrónicowania funkcji gospodarstw rolnych w ujciu przestrzennym1 byo wskazanie miejsca, jakie problematyka rolnictwa, gospodarstw rolnych oraz obszarów wiejskich zajmuje w strategiach rozwoju regionów oraz jakie wynikaj z tego perspektywy ich rozwoju, a take okrelenie strategii rozwoju gospodarstw rolnych w perspektywie kilkunastu lat. T cz Zadania badawczego realizowano na przykadzie województwa mazowieckiego. Przedmiotem analizy byy take mniejsze jednostki administracyjne w województwie, jak: podregiony (ciechanowsko-pocki, ostrocko-siedlecki, warszawski, radomski, miasto Warszawa), powiaty (powiat piaseczyski) i gminy w powiecie piaseczyskim (Góra Kalwaria, Konstancin-Jeziorna, Lesznowola, Piaseczno, Pramów, Tarczyn). W ramach prowadzonych bada zostaa przeanalizowana sytuacja produkcyjno-ekonomiczna gospodarstw rolnych w województwie mazowieckim, dokonano oceny wpywu wojewódzkiej strategii rozwoju na procesy rónicowania si funkcji gospodarstw rolnych oraz oceny wpywu przemysu cukrowniczego na kierunki modernizacji gospodarstw z upraw buraków cukrowych, opracowano raport o wpywie WPR na tendencje polaryzacji gospodarstw rolnych zlokalizowanych na terenie województwa mazowieckiego, a take podstawowe zaoenia mazowieckiej strategii rozwoju dla poszczególnych grup gospodarstw. 1. Program Wieloletni 2005-2009 IERiG-PIB pt. Ekonomiczne i spoeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki ywnociowej po wst pieniu Polski do Unii Europejskiej skada si z 8 tematów podzielonych na 24 zadania badawcze obejmujce podstawowe zagadnienia z zakresu spoeczno-ekonomicznego rozwoju rolnictwa, gospodarki ywnociowej i regionów wiejskich. Tematem Nr VI pt. Zrónicowanie regionalne w rozwoju rolnictwa oraz jego wpyw na problemy ekonomiczne i spoeczne obszarów wiejskich kieruje prof. dr hab. Alina Sikorska. Temat Nr VI podzielony jest na 6 zada badawczych – zadaniem badawczym Nr 2 pt. Zasig i konsekwencje zrónicowania funkcji gospodarstw rolnych w ujciu przestrzennym, kieruje prof. dr hab. in. Waldemar Michna (zadanie realizuje Zespó w skadzie: prof. dr hab. in. Waldemar Michna, dr in. Barbara Chmielewska oraz dr in. Alicja Mierosawska). 7.

(9) Atutem wybrania do analizy województwa mazowieckiego byo jego centralne w kraju pooenie, lokalizacja na jego terenie stolicy pastwa oraz znaczne wewntrzne zrónicowanie. Tereny okoometropolitalne bowiem wykazuj znacznie wyszy poziom rozwoju od peryferyjnych, gównie pod wzgldem wyposaenia infrastrukturalnego. Znajduje to odzwierciedlenie w zrónicowaniu poziomu rozwoju obszarów wiejskich, rolnictwa oraz sytuacji ekonomicznej i spoecznej rodzin rolniczych i wiejskich. Pozwolio to nie tylko na ocen wpywu procesów urbanizacyjnych i infrastrukturalnych na sytuacj w rolnictwie, w gospodarstwach rolnych oraz na obszarach wiejskich, ale take na wskazanie tendencji zmian i wynikajcych z nich perspektyw ich rozwoju. Poniewa procesy zachodzce w województwie mazowieckim znajduj odzwierciedlenie, w mniejszej skali, w pozostaych regionach kraju, dlatego strategiczne cele rozwoju Mazowsza mog by przydatne w formuowaniu celów rozwoju rolnictwa, gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich innych województw.. 8.

(10) Rozdzia 1. Podstawowe wskaniki wybranych cech gospodarczych i spoecznych województwa mazowieckiego. 1.1.. Zrónicowanie podstawowych wskaników spoeczno-gospodarczych. Województwo mazowieckie jest najbardziej typowym obszarem metropolitalnym w Polsce. Waciwie skada si ono z dwóch rzeczywistoci spoeczno-gospodarczych: 1) obszaru warszawskiego, obejmujcego miasto Warszaw – stolic województwa i jednoczenie kraju oraz 2) obszarów pozostaej czci województwa – oddalonych od stolicy, gównie obszarów wiejskich, sabo rozwinitych, o maej gstoci zaludnienia. Warszawa i jej najblisze okolice koncentruj znaczny potencja spoeczny i gospodarczy nie tylko regionu, ale i caego kraju. Stolica peni funkcj centrum ycia politycznego, spoecznego i gospodarczego pastwa. Jest take podstawowym orodkiem nauki i szkolnictwa wyszego, kultury, opieki zdrowotnej oraz wzem komunikacyjnym. Peni wiodc rol w zakresie wspópracy midzynarodowej. Natomiast pozostae tereny województwa, gównie pónocne i wschodnie nie róni si zasadniczo od najsabiej rozwinitych regionów kraju, a w czci poudniowej wystpuj problemy zwizane gównie z restrukturyzacj tradycyjnych gazi przemysu. Województwo mazowieckie jest regionem aktywnego rozwoju gospodarczego o wysokim wska niku urbanizacji – 64,6% w 2007 r. (wobec 61,1% rednio w Polsce). Charakteryzuje si najwyszym w kraju poziomem zamonoci ludnoci i najniszym bezrobociem. W 2007 r. przecitne miesiczne wynagrodzenie w województwie mazowieckim byo wysze o 27,9% (3419 z) ni rednio w kraju (2672 z); stopa bezrobocia wynosia 9,0% wobec 11,2% rednio w kraju. Mazowsze dziki stolicy posiada wzgldnie nowoczesn struktur gospodarki z wysokim udziaem usug (w 2007 r. pracujcy w usugach stanowili 72% ogóu pracujcych w województwie)2. Coraz wikszego znaczenia nabiera rozwój turystyki, jednak wzrost miejsc noclegowych w hotelach, motelach i pensjonatach dokonuje si gównie w Warszawie i jej okolicach. Problemem s niewystarczajce zasoby mieszkaniowe. Województwo jest take najwikszym w kraju rynkiem pracy – gównie Warszawa (57,3% pracujcych ogóem w województwie mazowieckim i 16,5% pracujcych w Polsce). Mazowsze naley do trzech najatrakcyjniej-. 2. Rocznik Statystyczny Województwa Mazowieckiego 2008, grudzie 2008, Urzd Statystyczny w Warszawie. 9.

(11) szych dla inwestorów regionów w Polsce3. Jednak wikszo podmiotów gospodarki narodowej w systemie REGON zlokalizowana jest w Warszawie (46,2% ogóu podmiotów w województwie) i podregionie warszawskim (23,4%)4. Mocnym atutem województwa mazowieckiego jest centralne pooenie oraz usytuowanie na jego terenie jednego z najwikszych wzów transportowych kraju. Gsto. sieci dróg jest zbliona do redniej krajowej, lecz zrónicowana subregionalnie. Sie kolejowa jest o ponad 1/4 rzadsza ni rednio w kraju i nie zapewnia odpowiednich standardów pocze, zwaszcza wewntrz regionalnych5.. 1.2.. Zrónicowanie podstawowych wskaników spoeczno-gospodarczych wedug podregionów. Na tle generalnie korzystnej sytuacji w województwie mazowieckim powanym problemem jest silne zrónicowanie przestrzenne procesów rozwojowych (wykres 1). Obok dobrze rozwijajcej si strefy metropolitalnej, z dominujc Warszaw, wystpuj obszary peryferyjne, pooone przede wszystkim we wschodniej czci województwa. Tereny te cechuje, w strukturze zatrudnienia, wysoki udzia pracujcych w rolnictwie, który generuje nisze dochody. Sabo rozwinite s usugi rynkowe i sektor przemysowy, który osabia transformacja (np. przemys zbrojeniowy w podregionie radomskim). Te regiony nale do najmniej atrakcyjnych dla inwestorów, szczególnie ze sfery usug i dziaalnoci zaawansowanej technologicznie, co wynika z niskiej dostpnoci komunikacyjnej i niedostatecznego wyposaenia infrastrukturalnego. Na znaczne zrónicowanie sytuacji spoeczno-ekonomicznej w mniejszych jednostkach administracyjnych w województwie wskazuje take porównanie na poziomie gmin. W powiecie piaseczyskim warto wska nika: pracuj cy/bezrobotny waha si od 17,2 w miejsko-wiejskiej gminie Piaseczno (z miastem powiatowym Piaseczno) do 1,5 w wiejskiej gminie Pramów, a odsetek podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w systemie REGON od 46,5% w gminie Piaseczno do 3,8% w gminie Pramów. Prawie 40% dugoci dróg gminnych przypada na dwa najbardziej zurbanizowane obszary powiatu, tj. miasta i gminy Piaseczno i Konstan3. Kalinowski T., 2005, Atrakcyjno inwestycyjna województw i podregionów Polski 2005, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask. 4 Wska nik ten wynosi: w podregionie ciechanowsko pockim, cznie z miastem na prawach powiatu Pock – 8,1%; w ostrocko-siedleckim, cznie z miastami Siedlce i Ostroka – 10,0%; w radomskim, cznie z miastem Radom – 12,2%. Województwo Mazowieckie, Podregiony, Powiaty, Gminy, Urzd Statystyczny w warszawie, Warszawa 2008, s. 419-432. 5 Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 aktualizacja, maj 2006, Samorzd Województwa Mazowieckiego, Warszawa. 10.

(12) cin-Jeziorna, a 46,5% wszystkich podmiotów gospodarki narodowej w systemie REGON zlokalizowanych jest w miecie powiatowym – Piaseczno. Wykres 1a. Wybrane wska niki charakteryzujce zrónicowanie wewntrzne w województwie mazowieckim 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 ludno na 1 km2. ludno w miastach w % ogóu ludnoci. ludno w w ieku poniej ludno w w ieku 65 i 25 lat w % ludnoci w icej lat w % ludnoci ogóem ogóem. w ojew ództw o mazow ieckie. podregiony: ciechanow sko-pocki. ostrocko-siedlecki. w arszaw ski. radomski. Warszaw a. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Pominito poz. Warszawa w : Ludno na 1 km2 ze wzgldu na skal (Warszawa = 3003 osób na 1 km2).. Wykres 1b. Wybrane wska niki charakteryzujce zrónicowanie wewntrzne w województwie mazowieckim Zrónicowanie poziomu wynagrodze w województwie mazowieckim (2007 r.) %. 100 90. 100. 80 70. 71,6. 60. 68,7 59,7. 50. 59,3. 40 30 20 10 0 Warszawa. warszawski ciechanows ko-pocki. radomski. ostroeckosiedlecki podregiony. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 11.

(13) Wykres 1c. Wybrane wska niki charakteryzujce zrónicowanie wewntrzne w województwie mazowieckim 120 w ojew ództw o mazow ieckie 100 podregiony: ciechanow sko-pocki 80 ostrocko-siedlecki 60 w arszaw ski. 40. radomski. 20. Warszaw a. 0 uytki rolne w % UR ogóem w w ojew ództw ie. pracujcy w rolnictw ie w % pracujcych ogóem. ródo: Jak wykres 1a. Wska

(14) niki dla: Warszawa: uytki rolne w % UR ogóem w województwie = 0,3%; pracuj cy w rolnictwie w % pracuj cych ogóem = 0,6%.. Wykres 1d. Wybrane wska niki charakteryzujce zrónicowanie wewntrzne w województwie mazowieckim 25,0 w ojew ództw o mazow ieckie 20,0 podregiony: ciechanow sko-pocki 15,0 ostrocko-siedlecki 10,0 w arszaw ski 5,0 radomski 0,0 Warszaw a -5,0 stopa bezrobocia. saldo migracji ogóem na 1000 ludnoci. ródo: Jak wykres 1a.. 12.

(15) Wykres 1e. Wybrane wska niki charakteryzujce zrónicowanie wewntrzne w województwie mazowieckim 2000. 120 100 80 60 40. w ojew ództw o mazow ieckie. 1800. podregiony: ciechanow skopocki ostrockosiedlecki. 1400. w ojew ództw o mazow ieckie. 1600 podregiony: ciechanow skopocki ostrockosiedlecki. 1200 1000 800. w arszaw ski. w arszaw ski. 600. 20. 400 radomski. 0 relacja do przecitnego miesicznego w ynagrodzenia w w ojew ództw ie w ojew ództw o = 100. radomski. 200 0 podmioty gospodarki narodow ej w systemie REGON na 10 tys. ludnoci. Warszaw a. ródo: Jak wykres 1a.. 13. Warszaw a.

(16) Rozdzia 2. Polaryzacja i koncentracja liczby oraz powierzchni gospodarstw rolnych. 2.1. Proces polaryzacji w sektorze rolnictwa polskiego W czterdziestoleciu powojennym proces polaryzacji (zwaszcza obszarowej) gospodarstw by w sposób zasadniczy zablokowany. Jeszcze w kocu lat 80-tych ze wzgldów formalnoprawnych górn granic gospodarstw indywidualnych byo 50 ha i na Ziemiach Odzyskanych 100 ha. W wyniku kapitalistycznych przeksztace, przez cay okres lat 90. XX wieku (a take w obecnej dekadzie), trwa proces polaryzacji gospodarstw, w ramach którego olbrzymia grupa gospodarstw rolnych ograniczya swoje zwizki z rynkiem i produkuje gównie na potrzeby wasne, a tylko niewielka cz staa si gospodarstwami wyra nie dochodowymi. W 1992 r. a ok. 53% gospodarstw byo gospodarstwami socjalnymi i wyywieniowymi, a zaledwie 15% dynamicznie powikszao produkcj towarow.6 Jednoczenie zaznaczya si tendencja do skupiania coraz wikszej powierzchni uytków rolnych w coraz mniejszej liczbie wikszych obszarowo gospodarstwach towarowych. Polaryzacja struktury obszarowej jest w znacznej mierze wynikiem tworzenia sektora bardzo duych gospodarstw prywatnych na bazie byych PGR. Spis rolny w 1996 r. wykaza, i w Polsce byo 9 tys. gospodarstw prywatnych o powierzchni 50 ha i wicej, w tym 3,3 tys. gospodarstw miao 100 i wicej hektarów ziemi. Ta grupa najwikszych obszarowo gospodarstw powikszaa si, przede wszystkim dziki przejmowaniu ziemi z sektora byych pastwowych gospodarstw rolnych. W 2007 r. w Polsce byo ogóem 24,1 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyej 50 ha, w tym 8,1 tys. gospodarstw miao 100 i wicej ha uytków rolnych (analogicznie gospodarstw indywidualnych – 21,4 tys. oraz 5,8 tys.)7. Zmiany, jakie zachodziy w strukturze obszarowej gospodarstw, wskazyway na tendencj dwubiegunowoci. W okresie 1988-1996 ubyo tylko 5,6% gospodarstw, na co zoyy si procesy likwidowania, dzielenia, lub powikszania starych, ale take zakadania nowych gospodarstw. Ubywao gospodarstw w przedziale 2-15 ha (przy jednoczesnej koncentracji w prze6. L. Klank, pisa, e tylko ok. 15% gospodarstw rolnych odnioso korzyci z transformacji, a ponad poowa zepchnita zostaa do sektora gospodarstw gównie samozaopatrzeniowych, o dochodzie z produkcji rolnej w granicach 2,5-5 tys. rocznie na rodzin. Za: F. Nowicki, 2003: Kwestia agrarna w Polsce. Cz II. Maszynopis, [w:] http://lbc_1917_3.w.interia.pl. 7 Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 roku. GUS, Warszawa 2008, s. 341, 343. 14.

(17) dziale 5-10 ha), natomiast przybywao w grupach skrajnych: do 2 ha i powyej 15 ha. A wic nastpowa wzrost grup skrajnych kosztem „rodka”. Relatywnie silniejsz tendencj wzrostow wykazywaa grupa gospodarstw najwikszych (dotyczyo to okresu do 1996 roku). Ostatnia dekada XX wieku bya okresem znacznego spadku dochodów w rolnictwie, gównie w wyniku niekorzystnych dla rolnictwa relacji cenowych. W efekcie nastpi m.in. wzrost liczby wypowiedzianych umów o dzieraw ziemi z zasobów Agencji Wasnoci Rolnej Skarbu Pastwa z powodu niepacenia czynszów, a polaryzacja struktury gospodarstw rolnych pod wzgldem ich obszaru ulega pewnemu osabieniu. „W latach 1996-2000 – pisze J. Wilkin – tendencja wzrostu areau wielkoobszarowych indywidualnych gospodarstw rolnych zostaa zahamowana. Z danych GUS [...] wynika, e w latach 1996-1999 area indywidualnych gospodarstw rolnych w grupie 100 ha uytków rolnych i wicej wzrós o 0,8%, przy wzrocie liczby tych gospodarstw o 14,8% [...] Natomiast z Mikrospisu 2000 wynika, e area tych gospodarstw wyra nie si zmniejszy, przy „niewielkim wzrocie ich liczby. W rezultacie redni area gospodarstw wyra nie si zmniejsza. Ta wtórna restrukturyzacja prowadzi przede wszystkim do przemieszczania si gruntów do gospodarstw z niszych grup obszarowych, czemu towarzyszy szczególnie szybki wzrost grupy obszarowej od 50 do 100 ha”. Jednak „tendencja do rozwoju gospodarstw wielkoobszarowych w rolnictwie polskim [...] jest tendencj trwa. W latach 1996-2000 przy ogólnym spadku liczby indywidualnych gospodarstw rolnych o 8%, najwyszy wzrost liczby gospodarstw wystpi w grupie obszarowej ponad 50 ha – wzrost a o 42%, przy najwyszym spadku liczby gospodarstw w grupie obszarowej 10-15 ha o 14,5% i w grupie 5-10 ha o 14%. Wydaje si, e te ekstrema wraz z upywem czasu bd si przesuway do coraz wyszych grup obszarowych”8. Wielko gospodarstwa ma podstawowe znaczenie dla perspektyw jego istnienia. J. St. Zegar systematyzuje gospodarstwa na antyrozwojowe i prorozwojowe. Do pierwszych zalicza gospodarstwa o wielkoci obszaru 5 ha, a do drugich =! 5 ha.9 W ramach zmian w strukturze obszarowej gospodarstw ujawniy si dwie tendencje: polaryzacja struktury i koncentracja ziemi w gospodarstwach najwikszych, przy powolnym wzrocie ich liczby. Polaryzacja bya odzwierciedleniem racjonalnych decyzji rolników: albo „odwrotu” od rolnictwa (przejcie 8. Cytat za: F. Nowicki, 2003: Kwestia agrarna w Polsce. cz. II. Maszynopis. [w:] http://lbc_ 1917_3.w.interia.pl. 9 J. St. Zegar, 2006: róda utrzymania rodzin powi zanych z rolnictwem. Studia i Monografie, nr 133, IERiG-PIB, Warszawa, s. 316. 15.

(18) gospodarstwa do grupy socjalnej), albo powikszenia go dla zdobycia i utrzymania pozycji na rynku. Nastpowa proces polaryzacji gospodarstw rodzinnych na gospodarstwa socjalne i rynkowe. W Józwiak podaje, e stan polaryzacji gospodarstw rolnych w 2004 r. uksztatowa si nastpujco10: - na biegunie pierwszym znalazy si gospodarstwa socjalne (ok. 1 mln gospodarstw o wielkoci do 2 ESU, w tym 670 tys. o powierzchni poniej 1 ha, tj. 36% ogóu); dochody z produkcji rolniczej byy w tych gospodarstwach bardzo mae i partycypoway w 9-10% w cznych dochodach rodzin. - na biegunie drugim znalazy si polskie farmy (ok. 220-230 tys. gospodarstw, tj. 12,6% ogóu); wyróniaa je wielko 8 i wicej ESU, co wiadczy o duej skali produkcji oraz cechowaa dodatnia reprodukcja majtku trwaego. W 2007 r. a 68,0% (ponad 1,6 mln) gospodarstw indywidualnych wykazywao nisk si ekonomiczn (do 2 ESU), a kolejne 21,8% (520,9 tys.) stanowiy gospodarstwa nie zapewniajce opaty parytetowej (2-8 ESU). Gospodarstw zapewniajcych opat parytetow, ale nie rentowno kapitau (8-16 ESU) byo 6,8% (82,8 tys.); natomiast gospodarstw zapewniajcych parytet pracy wasnej i rentowno (tj. powyej 16 ESU) byo zaledwie ok. 4,0% (ok. 96,6 tys. gospodarstw)11. Polaryzacja obszarowa gospodarstw zachodzia wolniej, ni ich polaryzacja spoeczno-ekonomiczna. W odniesieniu do rodzin wiejskich ma miejsce proces polaryzacji dochodów w przeliczeniu na czonka rodziny. Jego przejawem jest z jednej strony bardzo szeroki zasig ubóstwa chopskiego (lub szerzej: wiejskiego), a z drugiej strony fakt osigania wysokich dochodów przez niewielk cz rolników – producentów rolnych i sprawnych zarzdców gospodarstw o duym potencjale produkcyjnym. W warunkach spadku znaczenia dochodów rolniczych, jako róda ogólnych dochodów w gospodarstwie, wanym czynnikiem przyczyniajcym si do polaryzacji gospodarstw jest rozpowszechnianie si pozarolniczych róde przychodów pieninych. J. St. Zegar zwraca uwag na wysoki (wikszy ni najmu) udzia wiadcze w strukturze dochodów rodzin rolniczych.12 Moliwoci alternatywnych róde utrzymania wpyny na polaryzacj funkcji gospodarstw rodzinnych. Cz gospodarstw, gównie o duym obszarze uytków rolnych i za10. W. Józwiak, 2006: Obecne przemiany polskiego rolnictwa i perspektywa 2007-2013, prezentacja, na konferencji pt.: „Polska wie od nowa - szanse obszarów wiejskich w perspektywie 2007-2013”, UKIE, MRiRW, Warszawa 07.12.2006. 11 W tej zbiorowoci s take gospodarstwa o powierzchni do 1 ha (waciwie dziaki). Niestety dostpny materia empiryczny nie pozwala na wyodrbnienie tej grupy z ogólnej liczby gospodarstw zagregowanych wedug ich siy ekonomicznej. 12 J. St. Zegar, 2006: róda utrzymania rodzin powi zanych z rolnictwem. Studia i Monografie, nr 133, IERiG PIB, Warszawa, s. 37. 16.

(19) sobnoci rodków produkcji, ewoluowaa w kierunku przedsibiorstwa rodzinnego, tworzc baz dla rodzin z kategorii rolniczej. Cz spoecznoci wiejskiej odesza z rolnictwa, powikszajc na wsi grup rodzin nie posiadajcych gospodarstw rolnych. „W konsekwencji – pisze A. Sikorska – liczebno wiejskiej ludnoci niechopskiej stale si powikszaa”. Z tabeli 1, zamieszczonej w cytowanej publikacji wynika, e w latach 1988-2005 udzia procentowy rodzin z uytkownikiem gospodarstwa rolnego zmniejszy si z 58,5% do 43,0%, podczas gdy w tym samym okresie udzia procentowy rodzin bez uytkownika gospodarstwa rolnego zmniejszy si z 41,5% do 57,0%13. W 2007 r. w ogólnej krajowej puli indywidualnych gospodarstw domowych najwicej, tj. 31,6% (755,3 tys.) byo gospodarstw, w których ponad 50% dochodów ogóem stanowiy dochody z najmu, podczas gdy mniej (25,3%, tj. 602,9 tys.) byo gospodarstw, w których ponad 50% dochodów ogóem stanowiy dochody z dziaalnoci rolniczej14.. 2.2. Proces polaryzacji w sektorze rolnictwa w województwie mazowieckim 2.2.1. Charakterystyka obszarów wiejskich Rolnictwo zajmuje szczególn pozycj w gospodarce województwa mazowieckiego. Uytki rolne stanowi 2/3 powierzchni województwa i ponad 13% areau krajowego. W województwie mazowieckim udzia w wytwarzaniu wielu podstawowych surowców rolnych (owoców, mleka, jaj, ziemniaków i warzyw) jest wyszy ni udzia w krajowym areale uytków rolnych. Obszary wiejskie zajmuj ok. 93% powierzchni województwa. Wykazuj wysokie walory krajobrazowe i rekreacyjne, ale take niedoinwestowanie infrastrukturalne oraz niekorzystn sytuacj demograficzn, na któr skadaj si przeludnienie agrarne i proces starzenia si populacji wiejskiej. Na obszarach wiejskich zamieszkuje 1,83 mln osób, których liczba wzrosa, ale wycznie w wyniku tzw. suburbanizacji w strefie bezporednich wpywów Warszawy i orodków subregionalnych. Ogólne saldo migracji na 1000 ludnoci w 2007 r. wykazywao warto dodatni i wynosio rednio w województwie +2,87, przy czym warto dodatni wykazywao jeszcze tylko w podregionach metropolitalnych: warszawskim (+10,49) i miasto Warszawa (+3,41), natomiast w podregio13. A. Sikorska, 2007: Przeobraenia w strukturze spoeczno-ekonomicznej wsi a proces w czania si Polski do Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Synteza. Projekt badawczy Nr 1 H02C 035 28, IERiG-PIB, Warszawa, s. 9. 14 Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 roku. GUS, Warszawa, s. 470-471. 17.

(20) nach pozametropolitalnych ujemn: ciechanowsko-pockim (-1,98), ostrockosiedleckim (-2,75) i radomskim (-2,64). Na obszarach peryferyjnych ma miejsce proces wyludniania si wsi.. 2.2.2. Sytuacja na rynku pracy Udzia pracujcych w rolnictwie w ogólnej liczbie pracujcych wynosi 18,8% (w 2007 r.); przy czym wykazuje znaczne zrónicowanie subregionalne od 48,8% w podregionie ostrocko-siedleckim i do 21,1% w warszawskim zachodnim. Po uwzgldnieniu pracujcych na wasne potrzeby (wycznie lub gównie) zatrudnienie w rolnictwie rednio w województwie siga ok. 26% (w 22 z 37 powiatów ziemskich przekracza 50%, a w 12 nawet 60%)15. Taka sytuacja w poczeniu z relatywnie niskim poziomem wyksztacenia ludnoci wiejskiej i sabo rozwinitym pozarolniczym rynkiem pracy, zwaszcza na terenach oddalonych od Warszawy, stanowi istotn barier rozwoju obszarów wiejskich.. 2.2.3. Struktura gospodarstw rolnych wedug ich obszaru W województwie mazowieckim w 2007 r. byo 334,7 tys. gospodarstw indywidualnych w których 17,6% stanowiy dziaki (0-1 ha), a pozostae 82,4% gospodarstwa o powierzchni powyej 1 ha (w tej grupie najwicej, 28,1%, byo gospodarstw o powierzchni 5-10 ha). W latach 2002-2007 w strukturze gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyej 1 ha wystpia wyra na polaryzacja liczby gospodarstw i powierzchni uytków rolnych. Tempo zmian nie byo jednak wysokie. Najwysze tempo spadku liczby gospodarstw odnotowano w grupach: 1-2 ha oraz 10-15 ha, a powierzchni uytków rolnych w grupach: 10-15 ha. Wzrastaa natomiast w najwyszym tempie liczba i ogólna powierzchnia gospodarstw w grupie obszarowej 50-100 ha – tych gospodarstw byo jednak zaledwie 0,4% ogólnej liczby gospodarstw powyej 1 ha (rolnictwo w powiecie jest rozdrobnione; 78,9% stanowi gospodarstwa o powierzchni 1-5 ha, zajmuj one 45,8% ogólnej powierzchni gruntów uytkowanych rolniczo; t grup obszarow cechuje najwikszy przyrost liczby gospodarstw: w latach 2000-2007 o 22% (wykres 2).. 15. Województwo Mazowieckie Podregiony Powiaty Gminy 2008, grudzie 2008, Urzd Statystyczny w Warszawie.. 18.

(21) Wykres 2. Zmiany liczby gospodarstw indywidualnych i powierzchni uytków rolnych w latach 2002-2007 (w %) % 160 liczba gospodarstw. 140. pow ierzchnia gospodarstw. 120 100 80 60 40 20 0 1 do 2. 2 do 3 3 do 5. Pow ierzchnia uytków rolnych w ha. 5 do 10. 10 do 15. 15 do 20. 20 do 30. 30 do 50. 50 do 100 i 100 wiecej. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych statystycznych GUS.. 2.2.4. Struktura gospodarstw rolnych wedug ich siy ekonomicznej W latach 2002-2007 w województwie mazowieckim wzrosa liczba gospodarstw o sile ekonomicznej do 4 ESU (o 18,3%) oraz powyej 12 ESU (o 31,5%), a zmniejszya si grupy 4-12 ESU (o 10,9%). Wzrosa take liczba gospodarstw, w których ponad 50% dochodów pochodzio z dziaalnoci rolniczej (o 5,9%) oraz z pracy najemnej i dziaalnoci rolniczej (o 15,7%). Liczba gospodarstw z pozostaych grup wedug róde dochodów zmniejszya si16. Zmiany te wskazuj na dwukierunkowe zmiany na wsi; z jednej strony rozwija si wielofunkcyjno rolnictwa i obszarów wiejskich, a z drugiej nastpuj zmiany w kierunku wzrostu znaczenia rolnictwa towarowego. Jest to zgodne z polityk zreformowanej WPR i jej priorytetami zrównowaonego rozwoju rolnictwa i wsi (wykres 3 i 4).. 16. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 roku, 2008, GUS, Warszawa. 19.

(22) Wykres 3. Zmiany liczby gospodarstw indywidualnych wedug ich siy ekonomicznej w latach 2002-2007. 250 % 200. 150. 100. 50. 250 i wicej. od 100 do 250. od 40 do 100. od 16 40. od 12 do16. ESU. od 8 do 12. od 6 do 8. od 4 do 6. od 2 do 4. od 0 do 2. Ogóem. 0. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych statystycznych GUS.. Wykres 4. Zmiany struktury liczby gospodarstw wedug róde dochodów gospodarstwa ogóem = 100. 40. gospodarstwa pozostae. niezarobkowych róde. emerytury i renty. pozarolniczej. najmu i rolniczej. najmu. rolniczej i najmu. rolniczej. Gospodarstwa domowe, w których ponad 50% dochodów stanowiy dochody z dziaalnoci:. %. 35 30. 2002. 25 20 15 10 5 0. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych statystycznych GUS.. 20. 2007.

(23) 2.2.5. Zmiany infrastrukturalne na obszarach wiejskich Realizacja w Polsce Wspólnej Polityki Rolnej miaa bardzo due znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich, ale naley te wspomnie , e pozytywne zmiany, jakie nastpoway na wsi rozpoczy si jeszcze przed wprowadzeniem WPR i finansowane byy ze róde unijnych m.in. w ramach Programu SAPARD, czy Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich. W ramach tych programów wspófinansowane byy inwestycje w zakresie zaopatrzenia w wod, odprowadzania i oczyszczania cieków, gospodarki odpadami staymi, take budowy nowych i modernizacji istniejcych dróg gminnych i powiatowych oraz inwestycji w sektorze szkolnictwa i lecznictwa, jak budowa, czy modernizacja placówek owiatowych i medycznych17.. Wykres 5. Zmiany infrastrukturalne w województwie mazowieckim zrónicowanie midzy podregionami drogi pow iatow e o naw ierzchni ulepszonej. drogi pow iatow e o naw ierzchni tw ardej. drogi gminne o naw ierzchni ulepszonej. drogi gminne o naw ierzchni tw ardej. odbiorcy gazu z sieci. sie gazow a. sie kanalizacyjna. w arszaw ski. sie w odocigow a. radomski ciechanow sko-pocki. 0,0. 5,0. 10,0. 15,0. 20,0. 25,0. w zrost w % w latach 2002-2006. ostrocko-siedlecki. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych statystycznych GUS.. 17. Wicej na ten temat [w:] B. Chmielewska, 2007, Strategiczne cele rozwoju województwa mazowieckiego. Program Wieloletni, Raport nr 80, IERiG-PIB, , Warszawa, s. 88-93. 21.

(24) Analiza zmian infrastrukturalnych, jakie nastpiy w okresie 2000-2006 na terenie województwa mazowieckiego, wskazuje na zrónicowanie stanu wyposaenia infrastrukturalnego oraz dynamiki zmian w czterech subregionach. W subregionie najbardziej wiejskim, tj. ostrocko-siedleckim najwiksza poprawa nastpia w wyposaeniu w sie wodocigow i kanalizacyjn oraz drogow. W tym przypadku mona mówi o pozytywnym wpywie WPR na niwelowaniu rónic midzy obszarami bardziej lub mniej wiejskimi, chocia nadal s one due, na niekorzy obszarów bardziej wiejskich. Reasumujc – w województwie mazowieckim Wspólna Polityka Rolna miaa wpyw na polaryzacj obszarow gospodarstw rolnych. Nastpi wzrost liczby gospodarstw o maym obszarze (2-3 ha), oraz gospodarstw o duym obszarze (20-100 ha). Powstay dwa bieguny: jeden tworzya grupa gospodarstw maych – o powierzchni UR 2-3 ha, a drugi biegun grupa gospodarstw duych – o powierzchni 20-100 ha. Nastpia polaryzacja gospodarstw pod wzgldem ich siy ekonomicznej. Powikszyy si dwie grupy gospodarstw: do 4 ESU oraz powyej 12 ESU. Powstay dwa bieguny: jeden tworzya grupa gospodarstw o maej sile ekonomicznej – do 4 ESU, a drugi biegun grupa gospodarstw duej sile ekonomicznej – powyej 12 ESU. Wzrosa towarowo produkcji rolniczej, zwaszcza zwierzcej i utrzymaa si znaczca pozycja województwa w krajowych zasobach pogowia inwentarza. Nastpia polaryzacja gospodarstw wedug gównego róda utrzymania. Zwikszya si liczba dwóch typów gospodarstw: utrzymujcych si gównie z pracy w rolnictwie oraz utrzymujcych si z pracy najemnej i dziaalnoci rolniczej. Powstay dwa bieguny: jeden tworzya grupa gospodarstw utrzymujcych si gównie z pracy w rolnictwie, a drugi biegun grupa gospodarstw utrzymujcych si z pracy najemnej i dziaalnoci rolniczej. Wystpio znaczne zrónicowanie w wielkoci wsparcia finansowego gospodarstw (gównie dopat bezporednich), co mogo mie wpyw na pogbienie dywersyfikacji dochodowej rodzin rolniczych. Wspólna Polityka Rolna miaa pozytywny wpyw na popraw wyposaenia infrastrukturalnego na obszarach wiejskich.. 22.

(25) Rozdzia 3. Relacje sektora przetwórczego i surowcowego na przykadzie cukrowni i gospodarstw z upraw buraków cukrowych. 3.1. Zmiany w polskim sektorze cukrowniczym Wyniki bada wykazay zrónicowany wpyw rozwoju sektora spoywczego na kierunki modernizacji gospodarstw rolnych w poszczególnych regionach kraju. Nie wszystkie sektory przemysu rolno-spoywczego podpisuj umowy kontraktacyjne z producentami surowców. Na kontraktacji opiera si wspópraca zwaszcza w sektorze cukrowniczym (cukrownie – plantatorzy buraków cukrowych) i mleczarskim (mleczarnie – producenci mleka) oraz niektóre zakady przetwórstwa owoców i warzyw. Natomiast takie przemysy jak zboowy, paszowy, przetwórstwa nasion oleistych, przetwórstwa misa oraz niektóre zakady przetwórstwa owoców i warzyw nie prowadz systemowej kontraktacji podów rolnych. Wielu rolników produkuje surowce rolne na wasne ryzyko, gdy nie maj oni zagwarantowanego odbiorcy, jakim mógby by przemys przetwórczy, ani gwarancji e wyprodukowane przez nich surowce rolne znajd nabywc w sprzeday bezporedniej. W Polsce upowszechnia si opinia, e jest to sytuacja normalna na wolnym rynku. Tymczasem w krajach UE kontraktacja podów rolnych przez zakady przemysu przetwórczego oraz jednostki handlu jest zjawiskiem szeroko rozpowszechnionym. Polskie cukrownictwo datuje si od lat 30. XIX wieku. Okresem wielkiego rozkwitu cukrownictwa na ziemiach polskich byo dwudziestolecie poprzedzajce wybuch I wojny wiatowej. Po olbrzymich stratach poniesionych podczas I i II wojny wiatowej udao si odbudowa polskie cukrownictwo, którego najwikszy rozkwit przypada na lata 60. i pierwsz poow lat 70. W kolejnych latach w polskim cukrownictwie nastpoway zmiany, w efekcie których uksztatowao si ostatecznie na rynku polskim 5 koncernów cukrowniczych: Krajowa Spóka Cukrowa (KSC) S.A, Südzucker Polska Sp. z o.o. (w tym lska Spóka Cukrowa), Pfeifer & Langen Polska S.A., British Sugar Overseas (BSO) Polska Sp. z o.o. (w 2009 r. BSO wycofaa si z polskiego rynku. Udziay przej koncern P&L) oraz Nordzucker Polska S.A. Liczba czynnych cukrowni zmniejszya si w 2008 r. do 19 (wykres 6).. 23.

(26) Wykres 6. Zmiany struktury cukrowni wedug zdolnoci przerobu buraków cukrowych w latach 2001-2006. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%. 9,7. mae rednie. 47,6 54,8. due. 36,8 35,5 15,8. 2001. 2006. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych statystycznych GUS.. Dominujcymi procesami, jakie przeszed polski sektor cukrowniczy „byy prywatyzacja, restrukturyzacja i koncentracja. W konsekwencji doprowadzio to do redukcji upraw buraków cukrowych i produkcji cukru. (…) W okresie ostatnich dwudziestu lat area buraków cukrowych spad o 60%, liczba plantatorów zmniejszya si o a o 87%, a cukrowni o 3/4, zbiory buraków cukrowych spady o ponad 40%, jednoczenie poprawiy si plony o blisko 30%”18. W 1975 r. powierzchnia uprawy buraków cukrowych bya rekordowa i wynosia 495,8 tys. ha. Powstaway nowe cukrownie i do 1990 r. liczba ich wzrosa do 78. W 1990 roku 383,7 tys. plantatorów uprawiao buraki cukrowe na powierzchni 440 tys. ha. Na 1 czynn cukrowni przypadao 4,9 tys. plantatorów, a powierzchnia przecitnej plantacji wynosia 1,15 ha. redni plon buraków ksztatowa si na poziomie ok. 300 dt/ha.. 18.

(27) . Chmielewski, 2009, Rynek cukru, 5 lat polskiego rolnictwa w UE – zmiany i perspektywy. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa, s. 4. 24.

(28) 3.2. Wpyw reformy rynku cukru na zmiany w gospodarstwach rolnych z upraw buraków cukrowych Nowe uwarunkowania ekonomiczne i w zakresie polityki unijnej w sektorze cukru (reforma19, liberalizacja wiatowego handlu) spowodoway istotne zmiany strukturalne gospodarstw rolnych zajmujcych si upraw buraków cukrowych oraz zachowa plantatorów. Efektem tego w 2008 r. byo m.in. zmniejszenie si liczby plantatorów do 41 tys. oraz powierzchni uprawy buraków cukrowych do 177 tys. ha. Wzrosa natomiast przecitna wielko plantacji do 4,3 ha oraz plon buraków cukrowych do 480 dt/ha. Nastpia równie znaczca poprawa umaszynowienia gospodarstw, mechanizacji prac polowych i usprawnienia odbioru i transportu surowca (wykres 7 i 7a).. Wykres 7. Podstawowe dane surowcowe i wyniki produkcyjne sektora cukrowniczego w Polsce w latach 1990-2008 Liczba plantatorów w tys.. Area upraw y w tys. ha 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0. 450 400. 437 312. 381. 350 300 250. 297 177. 200 150 100. 112. 78. 50 0. 1990. 2000. 2004. 2008. 1990. 2000. 2004. 41 2008. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych statystycznych GUS.. Uprawa buraków cukrowych w Polsce, pod wzgldem liczby gospodarstw, zlokalizowana jest przede wszystkim w 4 województwach: lubelskim, na terenie którego jest 24,1%, wszystkich gospodarstw indywidualnych uprawiajcych buraki cukrowe w kraju; kujawsko-pomorskim (16,5%), wielkopolskim (15,9%), a take w mazowieckim (9,8%). Natomiast pod wzgldem ogólnego areau upraw na pierwszym miejscu znajduje si województwo kujawsko-pomorskie (18,7% krajowego areau uprawy buraków cukrowych), nastpnie: lubelskie (18,5%), wielkopolskie (16,4%) oraz mazowieckie (9,1%). 19. Szerzej nt. reformy rynku cukru [w:] j.w. , s. 5-10. 25.

(29) Wykres 7a. Podstawowe dane surowcowe i wyniki produkcyjne sektora cukrowniczego w Polsce w latach 1990-2008 Plon buraków cukrow ych w t/ha. rednia pow ierzchnia plantacji w ha. 60. 48,0. 50 40. 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0. 37,7. 42,3. 42,8. 30 20 10 0 1990. 2000. 2004. 4,30 3,75 2,78. 1,15. 1990. 2008. 2000. 2004. 2008. ródo: Jak wykres 7.. W Polsce prawie poowa gospodarstw indywidualnych, prowadzcych upraw buraków cukrowych to gospodarstwa w grupie obszarowej od 5 do 15 ha (w 2005 r. 43,9% wszystkich gospodarstw buraczanych), w tym: 22,1% w grupie obszarowej 5-10 ha i 21,8% w przedziale 10-15 ha. Wedug wprowadzonego w Polsce w 1999 r. nowego podziau administracyjnego na 16 województw, cukrownie byy zlokalizowane w 15 województwach. Nie byo adnej cukrowni tylko na terenie województwa lubuskiego. Najwicej cukrowni byo w województwach kujawsko-pomorskim i wielkopolskim (po 12 cukrowni); w województwie dolnolskim – 10, w lubelskim i mazowieckim – po 9, ódzkim, pomorskim, opolskim – po 4; podkarpackim, witokrzyskim i zachodniopomorskim – po 3 i w maopolskim, podlaskim, lskim i warmisko-mazurskim – po 1 cukrowni.. 3.3. Relacje midzy plantatorami i cukrowniami Ksztatowanie si nowoczesnego gospodarstwa rolnego, prowadzcego upraw buraków cukrowych opiera si gównie na relacjach midzy cukrowniami a plantatorami. Wspópraca producentów cukru i plantatorów buraków cukrowych polegaa, i tak jest nadal, na zasadzie kontraktacji i bya uregulowana rozporzdzeniami Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi20. Od 2004 roku wza20. Zasady wspópracy midzy producentami cukru i plantatorami buraków cukrowych reguluje ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o regulacji rynku cukru (Dz. U. Nr 76, poz. 810 i Nr 122, poz. 1322) oraz Rozporzdzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegóowych zasad wspópracy midzy producentami cukru i plantatorami buraków cukrowych z dnia 15 marca 2002 r. (Dz. U. z dnia 25 marca 2002 r.). 26.

(30) jemne stosunki pomidzy plantatorami buraków cukrowych i producentami cukru reguluje Porozumienie Branowe. Zostao ono zawarte dnia 13 maja 2004 roku w Warszawie pomidzy Zwizkiem Producentów Cukru w Polsce a Krajowym Zwizkiem Plantatorów Buraka Cukrowego. Jest ono integraln czci umów kontraktacji na dostaw buraków cukrowych, zawieranych pomidzy plantatorami buraków cukrowych a producentami cukru. W myl Porozumienia Branowego21 prawo do uprawy i dostawy buraków cukrowych przydziela plantatorom Komisja Mieszana przy cukrowniach po otrzymaniu limitu cukru na dany rok rozliczeniowy (Komisja Mieszana skada si w równej czci z plantatorów i przedstawicieli cukrowni). Przyznany plantatorom wolumen obejmuje ilo buraków cukrowych w tonach, niezbdn do wyprodukowania cukru w ramach przyznanych producentowi cukru limitów cukru na dany rok rozliczeniowy. Producent cukru, który zawar umow kontraktacyjn z plantatorami ustala warunki produkcji oraz harmonogram odbioru buraków cukrowych. Harmonogram obejmuje m.in. terminy oraz ilo i szczegóowe zasady zapaty za buraki cukrowe z uwzgldnieniem w szczególnoci kosztów ich wstpnego doczyszczenia, zaadunku i dowozu do cukrowni. Miejscem dostawy buraków cukrowych jest cukrownia lub inne miejsce (np. skadowanie na polu). Warunki produkcji i odbioru buraków cukrowych obejmuj take wykaz odmian nasion uywanych do zasiewów, sposób stosowania nawozów podczas uprawy, gsto. obsady oraz dopuszczalny okres wysiewu na tym samym gruncie rolnym i inne. Cukrownie aby ograniczy straty cukru powstajce w procesie produkcji i transportu surowca preferuj duych producentów, gdy oni maj warunki do wprowadzenia postpu technologicznego i biologicznego w uprawie buraków, zwaszcza ich odbioru i transportu do cukrowni. W efekcie reformy unijnego rynku cukru (2006 r.) obniya si cena skupu buraków cukrowych oraz pogorszyy si ich relacje w stosunku do cen innych surowców rolnych. Tote kwestia opacalnoci produkcji buraków cukrowych staa si dla plantatorów podstawowym czynnikiem decydujcym o zaniechaniu przez nich uprawy lub jej kontynuowaniu z wprowadzeniem niezbdnych dostosowa. Pozostan tylko ci, którzy bd potrafili obniy koszty produkcji buraków oraz poprawi ich plonowanie i polaryzacj. Bdzie to nastpowao w drodze dalszej koncentracji upraw, a tym samym zmniejszania liczby plantatorów. W Europie Zachodniej zakada si docelowo utrzymanie uprawy buraków cukrowych przez tych plantatorów, którzy bd uzyskiwa 15 ton cukru z hektara, tymczasem w Polsce najlepsi producenci uzyskuj zaledwie 9-10 ton cukru/ha uprawy buraka cukrowego.. 21. Porozumienie Branowe, 13 maj 2004 rok. Wkadka do gazety Burak Cukrowy, wrzesie 2004 . 27.

(31) Gospodarstwa prowadzce upraw buraków cukrowych, aby sta si opacalnym i nowoczesnym musiay dokona przemian na wielu paszczyznach, ale przede wszystkim poprzez: - wzrost areau plantacji, - wzrost plonów buraków przez dobór waciwych odmian i zabiegów agrotechnicznych, - popraw jakoci surowca, wyraon zawartoci cukru w korzeniach, - usprawnienie zbioru i transportu surowca poprzez jej mechanizacj. Konieczno cisej wspópracy plantatorów i cukrowni w celu podnoszenia efektywnoci kosztów moe skutkowa wrcz symbiotyczn wspózalenoci. W wyniku przemian, jakie dokonay si w sektorze przemysu cukrowniczego i jego wpywu na plantatorów buraka cukrowego ksztatuje si w Polsce model nowoczesnego gospodarstwa rolnego prowadzcego upraw buraków cukrowych. Gospodarstwo to bdzie zawierao si w przedziale obszarowym powyej 20 ha (z tendencj wzrostow) i bdzie wyposaone w kombajn buraczany, a plantacje buraków bd o powiwrzchni co najmniej 5-10 ha (z tendencja wzrostow), co pozwoli otrzyma. surowiec wysokiej jakoci i zapewni satysfakcjonujcy dochód dla rolników. Proces ten bdzie odbywa si w trybie ewolucyjnym, co jest zwizane ze zmian struktury agrarnej gospodarstw w Polsce i nastpi w perspektywie 10-20 lat. Plantatorzy bd dyli do maksymalnego ograniczenia czasu skadowania surowca i czynnoci adunkowych; docelowo do odbioru buraków przez cukrowni bezporednio z plantacji w systemie jednofazowym. Plantacje bd zlokalizowane w promieniu do ok. 60 km od cukrowni. Cukrownie bd dyy do ograniczania liczby punktów odbioru, a tym samym liczby plantatorów. Znacznie zwikszy si obsada buraków na hektar, co bdzie wynikiem sukcesywnego wzrostu poziomu kultury rolnej wród plantatorów. W ramach programu restrukturyzacji spóki cukrowe zakadaj uruchamianie na bazie wyczanych cukrowni alternatywnej dziaalnoci gospodarczej zwizanej m.in. z produkcj biopaliw, energii z biomasy oraz suszeniem rolin, co moe stanowi dla producentów gwarancj utrzymania ich upraw. Wyniki bada wskazay na: x siln zaleno midzy zmianami w przemyle przetwórczym cukrowniczym a zmianami w sektorze gospodarstw rolnych z upraw buraków cukrowych, x wspóprac midzy cukrowniami a plantatorami, która jest m.in. gwarancj opacalnoci produkcji cukru i uprawy buraka cukrowego, x zmiany, jakie nastpoway w przemyle przetwórczym cukrowniczym miay pozytywny wpyw na postp w technologii uprawy i modernizacj gospodarstw rolnych z upraw buraków cukrowych.. 28.

(32) Rozdzia 4. Wizja rozwoju rolnictwa, gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich w strategiach rozwoju. Od pocztku polskiej transformacji gospodarczej opracowywane byy róne dokumenty programowe dla polskiej polityki rolnej i wiejskiej w celu okrelenia dugofalowej strategii i kierunków rozwoju sektora wsi, rolnictwa i gospodarstw rolnych. Wskazywanymi celami na pocztku okresu transformacji byy: - zwikszenie zatrudnienia i mobilnoci siy roboczej na terenach wiejskich, - szybka prywatyzacja i powstanie maych jednostek produkcyjnych, - wzrost inicjatywy i powstanie alternatywnych róde zatrudnienia, - powstanie socjalnej siatki bezpieczestwa dla ludnoci. W latach 90. powstaway kolejne dokumenty22, w których podkrelano wag prowadzenia zintegrowanej polityki rozwoju wsi i obszarów wiejskich oraz wyznaczano kierunki wykorzystania rodków przedakcesyjnych w ramach programu SAPARD. W istocie polityka Polski wobec sektora ywnociowego w latach 90. charakteryzowaa si szybk prywatyzacj zakadów przetwórczych, stosunkowo niskim wsparciem z budetu krajowego oraz koncentracj rodków publicznych na wsparciu modernizacji, restrukturyzacji, a take osonie socjalnej starszego pokolenia rolników. Strategia ta w duym stopniu nadaa ksztat reformie sektora ywnociowego w pó niejszych okresach23. Przed akcesj Polski z Uni Europejsk zosta przygotowany w 2003 r. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 (NPR), bdcy strategicznym dokumentem okrelajcym najwaniejsze cele i priorytety rozwoju gospodarczego Polski po przystpieniu do UE. Zgodnie z celem strategicznym NPR jedn z osi rozwoju spoeczno-gospodarczego kraju stanowi przeksztacenia w rolnictwie oraz rozwój obszarów wiejskich. NPR wyznaczy take kierunki rozwoju obszarów wiejskich i tworzy podstaw dla Sektorowego Programu Operacyjnego: Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwój obszarów wiejskich (SOP) oraz Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 (PROW). Podkreli naley, e oba te programy (SOP i PROW) s w duym 22. W 1994 r. – Zaoenia polityki spoeczno-gospodarczej dla wsi, rolnictwa i gospodarki ywnociowej; w 1998 r. – redniokresowa strategia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, a w 1999 r. zosta opracowany dokument strategiczny – Spójna Polityka Strukturalna Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa, Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 (NPR). 23 Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 (z elementami prognozy do 2020). MRiRW, NPR 2007-2013, Warszawa, czerwiec 2005 r., s. 7. 29.

(33) stopniu kontynuacj programu SAPARD, a wic take Spójnej Polityki Strukturalnej Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa. Równoczenie zostay opracowane Strategie Rozwoju Regionalnego Województw na lata 2004-2006, które nastpnie zostay zaktualizowane na okres 2007-2013 (z przedueniem do 2015 albo 2020 roku). Zarówno w pierwszych, jak i w zaktualizowanych strategiach zostay wyodrbnione cele operacyjne, dziaania lub kierunki, odnoszce si do rolnictwa i obszarów wiejskich, ale w adnej z tych Strategii… nie stanowiy one pozycji pierwszoplanowej, jako cel strategiczny lub priorytet. Poszczególne województwa z rón szczegóowoci formuoway cele, priorytety i zadania dla rolnictwa i obszarów wiejskich. Zarysoway si jednak dwa charakterystyczne podejcia: 1. Wizja rolnictwa ukierunkowanego na tworzenie gospodarstw towarowych oraz pozarolniczych miejsc pracy dla osób odchodzcych ze wsi i rolnictwa, odnoszca si gównie do regionów, gdzie zlokalizowane s gospodarstwa o duym areale; 2. Wizja rolnictwa ukierunkowanego na rozwój wielofunkcyjnych gospodarstw rolnych, tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich, odnoszca si gównie do regionów, gdzie zlokalizowane s gospodarstwa o maym areale. Strategie opracowane na poziomie powiatów i gmin byy w pewnym stopniu powieleniem strategii wojewódzkiej. Skupiay si na przegldzie sytuacji gospodarczej i spoecznej rejonu, eksponowaniu jego sabych i mocnych stron oraz formuoway ogólnie jako cel strategiczny rozwój caego rejonu. Wród celów szczegóowych na pierwszy plan wysuway si cele dotyczce rozbudowy infrastruktury (drogi, wodocigi, kanalizacja) oraz z zakresu opieki zdrowotnej i edukacji (gównie remonty i uzupenienie wyposaenia szpitali, orodków zdrowia, szkó i przedszkoli). Problematyka rolnictwa i obszarów wiejskich nie bya szczególnie eksponowana, np. w formie osobnych celów strategicznych. Dlatego bardzo wanym jest regionalne zrónicowanie polityki rolnej i wiejskiej, w celu dostosowania jej do potrzeb i stanu zasobów istniejcych w rónych regionach czy jednostkach administracyjnych. Zielone wiato dla takiej polityki zostao zapalone w planowaniu rozwoju na okres zgodny z okresem budetowym UE, tj. 2007-2013. W jednym z dokumentów, jakim jest Zaoenia do Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, przyjto, e nacisk na rozwój obszarów wiejskich bdzie pooony w ramach strategii rozwoju regionalnego. Miedzy innymi we wrzeniu 2009 r. zostaa przygotowana przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i skierowana do debaty spoecznej Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020 Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie,. 30.

(34) Projekt24, w której przedstawiono nowy paradygmat polityki regionalnej uwzgldniajcy nowoczesne trendy przyjmowane przez kraje OECD. Nowe podejcie oparto na pooeniu nacisku „na szanse, a nie na bariery rozwoju oraz na governanace, gdzie coraz wiksz rol zaczy odgrywa wadze regionalne i lokalne”. (…) „Przedmiotem nowej polityki regionalnej nie s tylko zrónicowania regionalne, a jej podmiotem nie s wycznie regiony – samorzdowe województwa. Przedmiotem polityki regionalnej staj si potencjay rozwojowe, a potencjalnymi podmiotami kade terytorium, dla którego zostan okrelone cele rozwojowe”. (…) Wyodrbniono obszary, dla których przyjto nazw obszary problemowe. Obszary te „charakteryzuj si niskimi wska nikami oceny sytuacji spoeczno-gospodarczej i najmniej korzystnym usytuowaniem geograficznym wzgldem gównych orodków wzrostu i zatrudnienia oraz dla których przewiduje si niekorzystny z punktu widzenia perspektyw rozwojowych i poziomu ycia mieszkaców rozwój sytuacji”. Do obszarów tych zaliczone s m.in. „obszary wiejskie o najgorszych wska nikach sytuacji spoeczno-gospodarczej i najniszym poziomie dostpu mieszkaców do usug i dóbr warunkujcych moliwoci rozwojowe”25. Dokumentem odnoszcym si bezporednio do rolnictwa i obszarów wiejskich jest Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 (z elementami prognozy do roku 2020)26. Ta Strategia… jest zgodna z kierunkiem reformy WPR i kadzie nacisk na zrównowaony rozwój rolnictwa oraz zwikszenie znaczenia obszarów wiejskich poprzez wprowadzenie szeregu nowych instrumentów i rozwiza. Jej celem nadrzdnym jest poprawa warunków ycia i pracy mieszkaców wsi poprzez wzrost gospodarczy, z uwzgldnieniem wymogów ochrony rodowiska. W Strategii… zaoono, e cel ten zostanie osignity poprzez wspieranie zrównowaonego rozwoju obszarów wiejskich, popraw konkurencyjnoci rolnictwa oraz wzmocnienie przetwórstwa rolnospoywczego w kierunku poprawy jakoci i bezpieczestwa ywnoci. Dokument Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 (z elementami prognozy do roku 2020) zosta opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w oparciu o Rozporzdzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 wrzenia 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiej24. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020 Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie, Projekt. Przeznaczony do debaty spoecznej. Maszynopis, MRR, Warszawa, wrzesie 2009. 25 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020 Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie, Projekt. Przeznaczony do debaty spoecznej. Maszynopis, MRR, Warszawa, wrzesie 2009, s. 9-10, 49, 71-72. 26 Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 (z elementami prognozy do 2020). MRiRW, NPR 2007-2013, Warszawa, czerwiec 2005 rok. 31.

(35) skich (EFRROW) (rozdz. II, art. 4, ust. 1.)27, w którym zostay wskazane dla caej Wspólnoty 3 jednolite cele wsparcia rozwoju obszarów wiejskich: 1. Poprawa konkurencyjnoci rolnictwa i lenictwa poprzez wspieranie restrukturyzacji, rozwoju i innowacji, 2. Poprawa rodowiska naturalnego i terenów wiejskich poprzez wspieranie gospodarowania gruntami, 3. Poprawa jakoci ycia na obszarach wiejskich oraz popierania rónicowania dziaalnoci gospodarczej. oraz 4 osie, obejmujce spójn grup instrumentów wsparcia: o 1: Poprawa konkurencyjnoci sektora rolnego i lenego; o 2: Poprawa rodowiska naturalnego i terenów wiejskich; o 3: Jako ycia na obszarach wiejskich i rónicowanie gospodarki wiejskiej, o 4: LEADER. W Polsce na poszczególne osie podzielono rodki finansowe w nastpujcy sposób: na o 1 – 28,2%, na o 2 – 35,1%, na o 3 – 16,6%, na o 4 1,3% oraz na tzw. cele poza osiami – 18,7% ogólnej puli rodków. Niestety w Polsce nie ma na poziomie regionalnym (dla kadego województwa osobno) opracowanej struktury podziau rodków z EFRROW na poszczególne osie, chocia z uwagi na due zrónicowanie rolnictwa i obszarów wiejskich, zwaszcza midzy terenami pooonymi we wschodniej i rodkowo-zachodniej czci kraju potrzebna jest zrónicowana polityka wobec rolnictwa i obszarów wiejskich uwzgldniajca ich lokaln specyfik28.. 4.1. Strategia rozwoju województwa Mazowieckiego Dla województwa Mazowieckiego zostay opracowane dwie podstawowe strategie jego rozwoju, mianowicie: 1. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego (Warszawa 2001)29, 2. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja) (Warszawa 2006)30. 27. Rozporzdzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 wrzenia 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej, 21.10.2005 [PL], s. L 277/9. 28 B. Chmielewska, A. Mierosawska, 2007; Krajowa czy regionalna strategia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich?. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, IERiG-PIB, Warszawa, s. 98. 29 Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego. Sejmik Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2001. 30 Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja). Samorzd Województwa Mazowieckiego, Warszawa, maj 2006. 32.

(36) W pierwszej Strategii (z 2001 r.) gównym atutem, decydujcym o rozwoju województwa uczyniono Warszaw i jej najblisze otoczenie (obszar metropolitalny Warszawy), za którymi poda miay obszary pozametropolitalne (w tym obszary wiejskie). Wizj rozwoju Mazowsza streszczao haso: „Warszawa ku Europie, Mazowsze z Warszaw”31. Zaoono, e w warunkach pomylnej integracji Polski z UE, bod ce rozwojowe Warszawy, która powinna zajmowa coraz waniejsze miejsce wród europejskich metropolii, przenikn do jej otoczenia oraz nastpi odpyw zbdnej siy roboczej do stolicy. Jednoczenie, majc na uwadze fakt, e nawet najsprawniejszy mechanizm dyfuzji bod ców rozwojowych (dochodów, wadzy, innowacji i powiza instytucjonalnych) z Warszawy nie zapewni rozwoju caego regionu, wskazano stolice subregionów, jako podstawowe orodki pobudzania rozwoju na obszarach pozostajcych poza zasigiem pozytywnego oddziaywania Warszawy. Za najwaniejsze narzdzie równowaenia i rozwoju regionu uznano rozwój i popraw pocze transportowych i komunikacyjnych, wyrównywanie szans edukacyjnych, stymulowanie rozwoju regionalnego systemu innowacji oraz zdolnoci absorbowania i pozyskiwania rodków pomocowych (krajowych i z UE). W drugiej zaktualizowanej Strategii (z 2006 r.) w wizji rozwoju wskazano cae województwo jako region konkurencyjny w ukadzie europejskim i globalnym. Wizj rozwoju Mazowsza streszczao haso: „Mazowsze konkurencyjnym regionem w ukadzie europejskim i globalnym”32, co jest wyrazem postrzegania Mazowsza, jako regionu nie tylko o ugruntowanej pozycji w skali kraju, ale take zdolnego do systematycznego podwyszania swojej pozycji w Europie i wiecie, przy wykorzystaniu endo i egzogenicznych czynników rozwoju. Zaoono jednoczenie, e rozwój ten musi mie charakter rozwoju zrównowaonego, uznajcego komplementarno rozwoju gospodarczego, spoecznego i ochrony rodowiska naturalnego. Oznacza to równie polityk równowaenia rozwoju regionu i harmonizowania celów gospodarczych i spoecznych z celami ochrony rodowiska. Intencj strategii rozwoju województwa Mazowieckiego byo przeksztacenie województwa w region, który bdzie si cechowa: - du konkurencyjnoci w stosunku do innych regionów europejskich, - zachowan spójnoci spoeczn, gospodarcz oraz przestrzenn, - wysok jakoci zasobów ludzkich oraz polepszeniem warunków ycia mieszkaców. 31. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego. Sejmik Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2001, s. 9. 32 Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja), Samorzd Województwa Mazowieckiego, Warszawa, maj 2006, s. 33. 33.

(37) Niestety hamulcem zrównowaonego rozwoju Mazowsza moe okaza. si Warszawa, która pochania wikszo rodków inwestycyjnych, przeznaczonych dla caego województwa, a pozytywny wpyw ma przede wszystkim na tereny okoometropolitalne. Tereny peryferyjne nie korzystaj z „dobrodziejstw” Warszawy. Ponadto stolica zawya wartoci wska ników poziomu PKB. W 2005 r. PKB w przeliczeniu na 1 mieszkaca wynioso w województwie mazowieckim 81,2% redniej unijnej (PPS, EU-27)33. Oznacza to, e przekroczyo granic wartoci wska nika (75%) uprawniajc do pomocy unijnej w ramach celu 1 (wspieranie rozwoju i dostosowania strukturalnego regionów) polityki strukturalnej UE. Z tego wzgldu spraw, godn dyskusji jest kwestia wyodrbnienia Warszawy – metropolii, od reszty województwa, co moe okaza si korzystnym dla biedniejszej czci regionu34.. 4.2. Poziom i rozdysponowanie rodków z UE przeznaczonych na rozwój województwa mazowieckiego Realizacja zada infrastrukturalnych, zwaszcza na terenach opó nionych w rozwoju, wymaga duych nakadów finansowych, tote fakt przyznania Polsce znacznych kwot unijnych na okres budetowy UE 2007-2013 stwarza moliwoci wdroenia wielu dziaa majcych na celu popraw sytuacji na obszarach wiejskich. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego podao, e na lata 2007-2015, w ramach dziaa objtych Strategi Rozwoju Kraju 2007-2015, dla województwa mazowieckiego zostao przeznaczonych 3957,24 mln euro. Natomiast w ramach Narodowej Strategii Spójnoci oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), warto dofinansowania unijnego szacowana jest na 3278,70 mln euro. Udzia rodków krajowych szacowany jest na kwot 678 mln euro. Na inwestycje realizowane w województwie mazowieckim z funduszy unijnych w ramach Narodowej Strategii Spójnoci przeznaczonych zostao 2602,52 mln euro w okresie budetowym 2007-2013. Kwota obejmuje alokacje na Regionalny Program Operacyjny (1831,50 mln euro) oraz regionalny komponent PO Kapita Ludzki (771,02 mln euro) (tabele 1 i 2).. 33. Eurostat, News Release, 19/2008 – 12 February 2008. Chmielewska B., 2007, Strategiczne cele rozwoju województwa mazowieckiego. IERiG-PIB, Program Wieloletni 2005-2009, Raport nr 80, Warszawa.. 34. 34.

(38) Tabela 1. rodki na inwestycje wspófinansowane z funduszy unijnych dla województwa mazowieckiego w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2013 Wyszczególnienie. Fundusz unijne. Regionalny Program Operacyjny PO Kapita Ludzki

(39) cznie PROW Razem. 1 831,50 771,02 2 602,52 676,18 3278,70. Wkad krajowy w mln euro 332,20 136,06 459,26 219,28 678,54. Ogóem 2 154,70 907,08 3 061,78 895,46 3 957,24. ródo: Fundusze unijne dla województwa mazowieckiego, 2007, MRR, www.funduszestrukturalne.gov.pl.. Tabela 2. Alokacja rodków pochodzcych z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRR) na Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego (RPO WM) Wyszczególnienie RPO WM 1. Tworzenie warunków dla rozwoju potencjau innowacyjnego i przedsibiorczoci na Mazowszu 2. E-rozwój województwa mazowieckiego 3. Regionalny system transportowy 4. Inwestycje w ochron rodowiska 5. Wzmocnienie roli miast w rozwoju regionu 6. Wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji 7. Tworzenie i poprawa warunków dla rozwoju kapitau ludzkiego 8. Pomoc techniczna. rodki UE 2007-2013 1831,50. Rozkad procentowy 100,0. 430,40 205,18 538,46 197,80 137,36 102,56. 23,50 11,20 29,40 10,80 7,50 5,60. 164,84 54,95. 9,00 3,00. ródo: Fundusze unijne dla województwa mazowieckiego, 2007, MRR, www.funduszestrukturalne.gov.pl.. Dla porównania w latach 2004-2006 w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego alokacja dla województwa mazowieckiego wyniosa 299,84 mln euro. Zgodnie z zaproponowanym przez MRiRW podziaem rodków przeznaczonych na realizacj okrelonych dziaa w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na województwo mazowieckie przypado ok. 676 mln euro pochodzcych z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRR)35.. 35. Fundusze unijne dla województwa mazowieckiego, 2007, MRR, maszynopis, www.funduszestrukturalne.gov.pl. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego, 2007, Urzd Marszakowski Województwa Mazowieckiego, Departament Strategii i Rozwoju Regionalnego, Warszawa.. 35.

(40) Gównym celem RPO WM jest poprawa konkurencyjnoci regionu oraz zwikszenie spójnoci spoecznej, gospodarczej i przestrzennej województwa. Najwicej rodków przeznaczono na popraw stanu i uzupenienie istniejcej infrastruktury drogowej i regionalnego transportu publicznego (w ramach priorytetu: Regionalny system transportowy – 29,4% rodków) oraz tworzenie warunków dla rozwoju potencjau innowacyjnego i przedsibiorczoci (23,5% w ramach priorytetu nr 1). Uwzgldniono take ochron rodowiska oraz inwestycje w kapita ludzki. S to cele, których realizacja jest niezbdna dla zachowania ywotnoci wsi i jej dalszego rozwoju. Województwo mazowieckie, jako jedyny region w kraju zlecio wykonanie bada spoecznych, które pozwoliy pozna preferencje spoeczne dla planowanych kierunków rozwoju województwa. W ramach przeprowadzonego badania uwzgldniono 3 róda poznawcze: mieszkaców, przedsibiorców oraz jednostki samorzdu terytorialnego. Wyniki bada wykazay, e respondenci z województwa mazowieckiego za najwaniejszy obszar finansowy z funduszy UE uznali: infrastruktur drogow. Preferencje przyjte w RPO WM pokrywaj si wic z oczekiwaniami spoecznymi. Poziom infrastruktury transportowej determinuje bowiem moliwoci dalszego rozwoju regionu, gdy stanowi podstawowy czynnik rozwoju pozarolniczej sfery produkcyjnej i ma zasadniczy wpyw na decyzje spoeczne.. 4.3. Strategiczne cele rozwoju rolnictwa, gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich w województwie mazowieckim Strategiczne cele rozwoju odnonie rolnictwa i obszarów wiejskich koncentruj si: x na obszarach okoometropolitalnych (z uwagi na lokalizacj metropolii warszawskiej) na stymulowaniu rozwoju rolnictwa ekologicznego, gdy miasto bdzie chonnym rynkiem produktów rolniczych wysokiej jakoci; restrukturyzacji rolnictwa poprzez odcignicie nadmiaru siy roboczej do miasta, gdzie bdzie rozwijana baza mieszkaniowa dla ludnoci napywowej; rozbudowie funkcji rekreacyjnych i turystycznych obszarów wiejskich, x na obszarach pozametropolitalnych (oddalonych od Warszawy) zakada si wielofunkcyjny rozwój wsi, aktywizacj orodków subregionalnych, rozwój infrastruktury transportowej i komunikacyjnej, rozwój lokalnej bazy przetwórczej. Na kierunki rozwoju rolnictwa oraz wsi mazowieckiej bezporednio wskazyway nastpujce cele redniookresowe i operacyjne:. 36.

(41) ¾ Aktywizacja i modernizacja obszarów pozametropolitalnych, suca likwidacji zapó nie cywilizacyjnych i poprawie dochodów i warunków ycia ludnoci, co osigane bdzie poprzez: – aktywizacj rozwoju maych miast jako lokalnych orodków usug publicznych; wspieranie i podtrzymywanie funkcji lokalnych usug publicznych (owiata, szkolnictwo wysze, ochrona zdrowia, kultura) i transferu technologii, wykorzystanie walorów turystycznych tych orodków; – wspieranie rozwoju lokalnego przetwórstwa rolno-spoywczego; doradztwo techniczno-technologiczne, promocja lokalnych znaków towarowych, organizacja kontaktów producentów ywnoci z odbiorcami towarów; – podniesienie poziomu wyksztacenia i ochrony zdrowia na obszarach wiejskich; wzmocnienie instytucji owiatowych, zmiana profilu ksztacenia, poprawa dostpnoci do owiaty; zapewnienie powszechnej dostpnoci mieszkaców do podstawowej opieki lekarskiej, zakadów opiekuczo-leczniczych; – restrukturyzacja rozwoju infrastruktury technicznej obszarów wiejskich; remonty i budowa dróg o znaczeniu lokalnym, gazyfikacja, reelektryfikacja, rozbudowa sieci telefonicznej, rozbudowa sieci wodocigowej, a w szczególnoci kanalizacyjnej i oczyszczalni cieków, modernizacja i rozbudowa urzdze melioracyjnych; – realizacja programu czynszowego budownictwa komunalnego; dostpno. mieszka komunalnych na wynajem umoliwi podan migracj ludnoci w poszukiwaniu pracy i przeksztacenia strukturalne zdegradowanych i zaniedbanych obszarów rolnych i wiejskich; realizacja takiego programu bdzie sprzyjaa zwikszeniu zatrudniania w usugach budowlanych oraz przy produkcji materiaów budowlanych i elementów wyposaenia mieszka; – stymulowanie tworzenia pozarolniczych miejsc pracy poprzez wspieranie maych i rednich przedsibiorstw w obsudze rolnictwa, obsudze ruchu turystycznego i agroturystyce, konserwacji przyrody, utrzymywaniu infrastruktury technicznej itp.; w uatwianiu dostpu do kredytów, informacji, technologii, informowanie o potencjalnych partnerach, wspieranie lokalnych inkubatorów przedsibiorczoci; – przebudow i modernizacj struktur sektora rolnego; komasacje i wymiana gruntów, koncentracja gruntów i produkcji w wysokotowarowych gospodarstwach rozwojowych, wspieranie dzierawy gruntów, tworzenie grup producenckich, organizacja rynku rolnego, wspieranie orodków doradztwa i postpu rolniczego;. 37.

(42) – tworzenie orodków uatwiajcych ubieganie si i absorpcj krajowych oraz zagranicznych rodków pomocowych; – ekologizacj rolnictwa oraz wprowadzanie zasad rozwoju ekologicznie zrównowaonego; stymulowanie produkcji ywnoci zgodnie z zasadami ekologii, rozwijanie profesjonalnych usug doradczych w zakresie wspóczesnych technologii przyjaznych rodowisku, rolnictwa zintegrowanego, a na obszarach chronionych ekologicznego; – rozwój funkcji turystyczno-wypoczynkowych poprzez wykorzystanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych i historyczno-kulturowych (m.in. wyznaczanie szlaków turystycznych i edukacyjnych, cieek rowerowych). ¾ Wzmocnienie regionalnych wizi kulturowo-spoecznych mieszkaców województwa mazowieckiego, czemu bd suy : – propagowanie wiedzy o regionie i „maych ojczyznach”, zwaszcza modziey szkolnej (organizacja wycieczek turystyczno-krajoznawczych, wyznaczanie „szlaków kulturowo-historycznych”); – doskonalenie powiza transportowych w regionie; – promocja korzyci ze wspópracy spoecznoci i wadz w ramach regionu; – ochrona dóbr kultury materialnej (w szczególnoci zabytków nieruchomych Mazowsza, tak architektury miejskiej jak wiejskiej oraz zabytków ruchomych – wytworów sztuki, czy rzemiosa); – wspieranie twórczoci artystycznej o znaczeniu ogólnonarodowym, regionalnym i lokalnym; – ochrona krajobrazu kulturowego wsi mazowieckiej i maych miast.. 38.

(43) Rozdzia 5. Realizacja celów strategicznych W opracowanych i przyjtych w 2005 r. przez Zarzd Województwa Mazowieckiego Zaoeniach Aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego zostaa dokonana ocena realizacji Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego po prawie 5 latach jej wdraania, z której wynikao, e36: – nie zmniejszyy si dysproporcje rozwojowe w regionie, – miasto Warszawa powikszyo dystans dzielcy je od pozostaych podregionów w województwie, – nastpia poprawa w zakresie wyposaenia w infrastruktur techniczn, gównie transportow, w zakresie ochrony rodowiska, ochrony zdrowia i edukacji, – efekty dziaa i inicjatyw odnonie budowy gospodarki opartej na wiedzy i innowacji s niewymierne, dalekosine i trudne do oceny. Nie mniej jednak nastpi rozwój szkolnictwa wyszego i wzrost liczby osób z wyksztaceniem wyszym, – poprawia si dostpno do usug medycznych, ale trudno oceni , czy znalazo to odzwierciedlenie w poprawie stanu zdrowia mieszkaców, – nastpia poprawa w zakresie wyposaenia w infrastruktur techniczn, gównie transportow, w zakresie ochrony rodowiska, ochrony zdrowia i edukacji, – analiza danych statystycznych nie daje podstaw do wykazania w sposób ilociowy dziaa na rzecz wzmacniania wizi kulturowych i spoecznych, – nie zahamowano narastajcego chaosu w zagospodarowaniu przestrzennym, – nastpia niewielka poprawa struktury agrarnej w rolnictwie, – wzrosa liczba gospodarstw ekologicznych. Z ogólnej liczby 58 celów operacyjnych Strategii nie podjto dziaa w dwóch: – czynszowe budownictwo komunalne (zakadano, e bdzie ono podstawow baz mieszkaniowa dla z obszarów wiejskich zatrudnianych w miecie), – inspirowanie finansowania bada naukowych.. 36. Zaoenia Aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego. Zarzd Województwa Mazowieckiego., Warszawa, marzec 2005 r., s. 14-15. 39.

(44) Brak wska ników monitorowania i krótki okres realizacji nie pozwala jednoznacznie oceni stopnia osignicia celów Strategii w poszczególnych dziedzinach rozwoju spoeczno-gospodarczego regionu.. 5.1. Ocena wykorzystania moliwoci rozwojowych regionu Rolnictwo mazowieckie wykorzystao szans, jak stwarzaa integracja Polski z Uni Europejsk, niestety nie w peni czego wyrazem jest m.in. nie wykorzystanie limitów wszystkich unijnych rodków, przeznaczonych na rozwój i modernizacj rolnictwa. Na przykad z Programu SAPARD wykorzystano tylko 84% limitu rodków przeznaczonych dla województwa mazowieckiego w ramach Dziaania: Inwestycje w gospodarstwach rolnych. Nie wykorzystano take limitu rodków na Dziaanie: Rónicowanie dziaalnoci rolniczej i zblionej do rolnictwa w celu zapewnienia rónorodnoci dziaa lub alternatywnych

(1)3TRATEGIAROZWOJUROLNICTWA GOSPODARSTWROLNYCH ORAZOBSZAR&deg;WWIEJSKICH NAPRZYK&szlig;ADZIEWOJEW&deg;DZTWA MAZOWIECKIEGO

(1)3TRATEGIAROZWOJUROLNICTWA GOSPODARSTWROLNYCH ORAZOBSZAR°WWIEJSKICH NAPRZYKßADZIEWOJEW°DZTWA MAZOWIECKIEGO