Jerzy Kopiñski
Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach
OCENA EFEKTÓW PRODUKCYJNO-EKONOMICZNYCH GRUPY GOSPODARSTW ROLNYCH
W OKRESIE PRZED AKCESJ¥ DO UE
THE ASSEEEMENT OF PRODUCTION AND ECONOMIC EFFECT OF GROUP AGRICULTURE FARMS IN PERIOD BEFORE
ACCESSION TO UE
S³owa kluczowe: efektywnoæ ekonomiczna, dochód rolniczy brutto, warunki przyrodniczo-organizacyjne
Key words: economic efficience, gross agricultural income, natural-organisational conditions
Synopsis. Dokonano oceny efektywnoci gospodarowania w wybranej grupie towarowych gospodarstw rolnych z województw rodkowo-wschodniej Polski. Badania prowadzono w uk³adzie dynamicznym, w latach bezporednio poprzedzaj¹cych akcesjê do UE (1999-2003). Badania wykaza³y, ¿e w wielu gospodarstwach okrelanych jako towarowe, w których g³ównym ród³em dochodów jest produkcja rolna, istniej¹ jeszcze znaczne rezerwy w sferze organizacji produkcji. Pomimo malej¹cej efektywnoci ekonomicznej, odpowiedni poziom intensywnoci produkcji i dochodu rolniczego zapewnia³y mo¿liwoæ do podejmowania dzia³añ inwe- stycyjnych i dostosowawczych wi¹¿¹cych siê z akcesj¹ do UE.
Wstêp
Pogarszaj¹ce siê warunki ekonomiczne gospodarowania w rolnictwie polskim, powoduj¹c znaczne obni¿enie (wahania) dochodowoci produkcji rolnej, wymagaj¹ od rolników podejmo- wania czêstych zmian zarówno w organizacji, jak i intensywnoci (technologii) produkcji rolnej [Bieñkowski i in. 2004]. W warunkach nasilaj¹cej siê konkurencji rynkowej wzrasta wród rolników potrzeba podejmowania decyzji dotycz¹cych bie¿¹cych dzia³añ w ich gospodarstwach rolnych [Bórawski, Be³dycka-Bórawska 2004]. W systemie gospodarki rynkowej zysk (dochód rolniczy) sta³ siê podstawowym miernikiem efektywnoci gospodarowania [Lelusz 2004]. O jego poziomie decyduje, obok sytuacji ekonomicznej rolnictwa w kraju, wiele warunków pro- dukcyjno-ekonomicznych, odzwierciedlaj¹cych relacje czynników wytwórczych. Wp³ywaj¹ one na wybór okrelonego kierunku produkcji oraz na intensywnoæ organizacji produkcji i gospodarowania (w tym na podejmowanie dzia³añ inwestycyjnych) [Kopiñski 1997].
W ostatnich latach dynamika zmian warunków ekonomicznych i rynkowych,
w systemie gospodarki wolnorynkowej, w bardzo znikomym stopniu uwzglêdnia³a biologiczn¹
specyfikê rolnictwa, z d³ugookresowymi procesami wytwarzania surowców pochodzenia rolin- nego i zwierzêcego [Okularczyk 2004]. Postêpuj¹ce pogarszanie siê relacji pomiêdzy cenami ma- szyn i rodków produkcji, a cenami sprzedawanych przez rolników ziemiop³odów i produktów zwierzêcych, w latach bezporednio poprzedzaj¹cych przyst¹pienie Polski do Unii Europejskiej, negatywnie wp³ywa³o na sytuacjê ekonomiczn¹ wielu gospodarstw rolnych [Ma³kowski 2002].
Celem niniejszego opracowania by³o dokonanie oceny efektywnoci gospodarowania w wybranej grupie towarowych gospodarstw rolnych z województw rodkowo-wschodniej Polski.
Materia³ i metody
Badania i analizê prowadzono w 20 gospodarstwach rodzinnych wspó³pracuj¹cych z IUNG. Gospodarstwa te by³y zlokalizowane w województwach: lubelskim, ³ódzkim i podlaskim, nale¿¹cych do rodkowo-wschodniego makroregionu wg IERiG¯ [Józwiak 2001].
Okres badañ obejmowa³ lata 1999-2003. Wyznacznikiem doboru gospodarstw, obok chêci wspó³- pracy ze strony rolników, by³ wielokierunkowy charakter produkcji (rolinna i zwierzêca) oraz bardzo silne powi¹zania z rynkiem, wyra¿aj¹ce siê du¿ym udzia³em produkcji towarowej. Bada- na populacja charakteryzuje siê niewielk¹ liczebnoci¹ i nie zapewnia reprezentatywnoci re- gionalnej, jednak piêcioletni okres badañ umo¿liwia³ dokonanie analizy grupy gospodarstw w uk³adzie dynamicznym.
Do oceny efektów produkcyjno-ekonomicznych badanych gospodarstw wybrano wskaniki analityczne, proponowane przez Harasima [2001], charakteryzuj¹ce warunki siedliskowe, warunki organizacyjne, warunki produkcyjno-ekonomiczne. Wskaniki ekonomiczne obliczono wed³ug rejestrowanych w poszczególnych gospodarstwach cen bie¿¹cych, rzeczywicie p³aconych za
rodki produkcji lub uzyskiwanych za sprzedane produkty. Wartoæ produkcji i dochód rolniczy brutto stanowi³y g³ówne kryterium oceny efektywnoci ekonomicznej gospodarstw.
w t s r a d o p s o g h c y n a r b y w h c y n j y c a z i n a g r o - o z c i n d o r y z r p w ó k n u r a w a k y t s y r e t k a r a h C . 1 a l e b a T
e i n e i n l ó g e z c z s y
W 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 r e d n i o
w t s r a d o p s o g a b z c i
L o w i e r z c h n i a g o s p o d . [ h a U R ] P T r w a ³ e u ¿ y t k i z i e l o n e [ % ]
]t k p [ R U ij c a ti n o b k i n
a k s W
9 1 , 8 2 2 1 5 , 6
8 9 , 0
9 1 , 5 4 2 1 7 , 8
8 9 , 0
0 2 , 4 5 2 0 , 2 2 , 9 6 0
9 1 , 3 4 2 0 , 2 2 , 9 6 0
9 1 , 4 5 2 0 , 3 2 , 9 8 0
9 1 , 5 4 2 8 , 9 1 , 9 7 0 ]
% [ w ó w e i s a z a r u t k u r t S a
¿ o b Z i e m n i a k i
Z r z e m y s ³ o w e ( b u r a k ,i r z e p a k ) P a s t e w n e p o l o w e
P o z o s t a ³ e P
6 , 2 7 4 , 2
1 , 6 , 3 0 1 6 , 8
3 , 1 7 4 , 2
6 , 5 , 2 1 1 7 , 7
9 , 2 7 3 , 1
4 , 5 , 5 3 1 5 , 1
7 , 8 6 3 , 1
0 , 5 , 2 4 1 9 , 0
1 , 0 7 2 , 6
8 , 4 , 7 3 1 8 , 8
1 , 1 7 3 , 4
4 , 5 2 , 6 1 7 , 5 ]
R U a h / D S [ . d o r p .t n e w n i a d a s b
O 1 , 1 0 0 , 9 1 0 , 9 2 1 , 1 0 1 , 1 5 1 , 0 3
]
% w D S [ t
¹ z r e i w z a i w o
³ g o p a r u t k u r t S o
³ d y
B T r z o d a c h l e w n a e
³ a t s o z o p i b ó r D
6 , 6 5 2 , 7 4 0 , 7
6 , 4 5 4 , 5 4 0 , 9
3 , 6 5 3 , 2 4 0 , 5
2 , 4 5 5 , 5 4 0 , 3
6 , 5 5 4 , 2 4 0 , 2
5 , 5 5 4 , 1 4 0 , 4 ij
c k u d o r p . g r o æ
o n w y s n e t n I ]t
k p [ R I j e n n il
o
R Z w i e r z ê c e j I Z [ p k ]t 1 5 6 2 7
2 1 6 0
7 2
2 1 5 5
7 3
2 1 6 0
8 7
2 1 5 8
1 9
2 1 5 8
1 6 2 .
e n s a
³ w e i n a w o c a r p o : o
³ d ó r
Wyniki badañ i dyskusja
W tabeli 1 przedstawiona zosta³a krótka charakterystyka warunków przyrodniczo-organi- zacyjnych wybranej grupy gospodarstw w latach 1999-2003. rednia powierzchnia badanych gospodarstw wynosi³a 24,5 ha UR i by³a zdecydowanie wiêksza od przeciêtnego gospodar- stwa w Polsce. W omawianym okresie nast¹pi³ niewielki wzrost ich obszaru, g³ównie za spraw¹ wzrostu powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych (drog¹ dzier¿awy). redni wskanik bonitacji UR badanych gospodarstw kszta³towa³ siê nieznacznie poni¿ej 1,0 pkt. Udzia³ zbó¿ w strukturze zasiewów by³ zbli¿ony do redniej krajowej i nie ulega³ wiêkszym zmianom w omawianym okresie. Zmniejsza³ siê natomiast wyranie (i tak niski) udzia³ ziemniaków, które uprawiane by³y g³ównie na samozaopatrzenie. Tak¿e spadkowa tendencja utrzymywa³a siê w przypadku po- wierzchni upraw buraków cukrowych i rzepaku, a ich udzia³ w strukturze zasiewów wynosi³ tylko 5,4% (rednio z 5 lat). W badanej grupie gospodarstw nieznacznie wiêkszy udzia³ mia³y tzw. roliny pozosta³e, wród których dominowa³y roliny jagodowe oraz warzywa. Uprawa tych rolin, szczególnie dla niektórych gospodarstw, by³a znacz¹cym ród³em dochodów. Na- tomiast uprawa rolin pastewnych oraz w czêci tak¿e zbó¿ by³a bezporednio podporz¹dko- wana potrzebom produkcji zwierzêcej, z uwzglêdnieniem jej specjalizacji kierunkowej. Obsada inwentarza produkcyjnego w omawianej grupie gospodarstw by³a ponad dwukrotnie wy¿sza ni¿ rednio w kraju i wynosi³a przeciêtnie 1,03 SD na ha UR. W badanej grupie gospodarstw, nieznacznie wiêksz¹ liczebnie grupê tworzy³y gospodarstwa mleczarskie ni¿ prowadz¹ce chów trzody chlewnej. Produkcja drobiarska i pozosta³a (owce, konie) mia³a marginalne znaczenie.
Wielkoæ skali chowu zwierz¹t oraz okrelona struktura produkcji rolinnej zadecydowa³y o wiêkszym od redniego poziomie intensywnoci organizacji produkcji rolinnej i zwierzêcej badanej grupy gospodarstw.
Wyrazem intensywnoci produkcji rolinnej by³y uzyskiwane plony, a tak¿e poziom nak³a- dów poniesionych na rodki plonotwórcze (tab. 2). W omawianej grupie gospodarstw, mimo wzrostu iloci stosowanych nawozów mineralnych, w ci¹gu piêciu omawianych lat, nast¹pi³o zmniejszenie wydajnoci produkcji rolinnej. W rezultacie wzros³a nawozoch³onnoæ z 3,1 do 5,0 kg NPK na jednostkê zbo¿ow¹ produkcji rolinnej, jednoczenie pogarszaj¹c efektywnoæ nawo¿enia mineralnego. W pewien sposób mo¿na to t³umaczyæ zaniedbaniami zwi¹zanymi z wapnowaniem gleb (tj. wp³ywem zakwaszenia bêd¹cego czynnikiem limituj¹cym wykorzysta- nie sk³adników nawozowych), gdy¿ wiêkszoæ badanych gleb gospodarstw mia³a kwany i bardzo kwany odczyn. Na podstawie przeprowadzonej analizy badanej populacji gospodarstw stwierdzono, ¿e koszt zakupu nawozów mineralnych stanowi³ rednio 10-12% kosztów ca³ko-
3 0 0 2 - 9 9 9 1 h c a t a l w w t s r a d o p s o g h c y n a d a b e n j y c k u d o r p i k i n
a k s w e n a r b y W . 2 a l e b a T
e i n e i n l ó g e z c z s y
W 1999 2000 2001 2002 2003 rednio
R U a h /.
¿ o b z . n d e j w y n o l
PZu¿ycienawozówmineralnychNPK [NPKkg/haUR] ]j e n n il
o r . d o r p . b z .j / g k K P N [ æ
o n n o
³ h c o z o w a
Nosztyzastosowanychnawozówmineralnychirodków Kochronyroiln[PLNz/³haUR]
] R U a h /.
¿ o b z . n d e j[
a c ê z r e i w z a j c k u d o r
PWydajnoæmlecznakrów[/lsz.tr/ok] ] R U a h / g k [ o g e n
e z r a c w y
¿ a j c k u d o r
PWatroæjednostkowaprodukcijrolnej[z³j/edn.zb] ]
R U a h /³ z [ : y
¿ a d e z r p s æ
o tr a
Wprodukcijroilnnej
produkcijzwierzêcej
7 , 8 450 13,1 5 7 28,4 4510 4691 4 , 8 4
1 6 778 2 3
9 , 0 4172
2 , 4
1 2 32,5 4762 4549 4 , 1 6
3 6 750 4 3
2 , 0 4158
9 , 3 3 3 34,0 4938 4485 9 , 4 6
4 9 764 7 3
5 , 8 3177
6 , 4
6 6 33,6 5977 4670 9 , 2 6
8 4 802 4 4
9 , 9 3198
0 , 5
0 1 44,2 5153 5692 6 , 2 6
9 6 0 1975 3
5 , 1 4171
1 , 4 2 4 38,5 4893 4614 1 , 0 6
9 4 8781 3 .
e n s a
³ w e i n a w o c a r p o : o
³ d ó r
witych. W latach 1999-2003, nast¹pi³ znacz¹cy bezwzglêdny wzrost kosztów bezporednich zwi¹zanych z zakupem nawozów i rodków ochrony rolin (ok. 50%) i w znacznej czêci wynika³ on ze wzrost ich cen, co niew¹tpliwie wp³ynê³o na pogorszenie op³acalnoci produkcji rolin- nej. W tym samym czasie, wartoæ sprzeda¿y produkcji rolinnej z ha u¿ytków rolnych wzros³a o 40%. O wiele mniej dynamicznie ros³a, w analogicznym okresie, wartoæ sprzeda¿y produkcji zwierzêcej (20%) i wynika³a ona g³ównie ze wzrostu wydajnoci (produkcyjnoci) w produkcji zwierzêcej, a w znacznie mniejszym stopniu powodem tego by³ wzrost cen mleka czy ¿ywca rzenego.
Poziom wskaników produkcyjnych by³ pochodn¹ wielkoci ponoszonych nak³adów na produkcjê roln¹, decyduj¹c równie¿ o wartoci produkcji koñcowej (tab. 3). O ile produkcja koñcowa brutto (bez amortyzacji) z 1 ha UR, w omawianej grupie gospodarstw wzros³a w ci¹gu piêciu lat o 25%, to nak³ady i koszty w tym czasie zwiêkszy³y siê o ponad 29%. W efekcie poziom dochodu rolniczego wzrós³ tylko o 20%, z 2030 do 2433 z³ z ha UR, z malej¹c¹ (w latach) tendencj¹ efektywnoci ekonomicznej. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e na efektywnoæ produkcji rolnej, poza jej skal¹ oraz wydajnoci¹ jednostkow¹, coraz wiêkszy wp³yw ma jakoæ uzyskiwa- nych produktów (zwierzêcych i rolinnych), w konsekwencji decyduj¹c o poziomie uzyskiwa- nych cen [Majewski 2004].
W omawianych gospodarstwach oko³o 12% dochodów osobistych uzyskiwano spoza gospodarstwa. Ich poziom nie ulega³ wiêkszym zmianom w badanym okresie i potwierdza³ specjalistyczny, prorynkowy charakter badanych gospodarstw. Uzyskiwana wartoæ dochodu rolniczego (przy praco- i kapita³och³onnym typie intensyfikacji produkcji) i ponadprzeciêtna (3- krotnie wy¿sza ni¿ rednia dla Polski) powierzchnia tych gospodarstw mog³y tworzyæ korzyst- ne mo¿liwoci, po uwzglêdnieniu op³aty pracy, do podejmowania dzia³añ inwestycyjnych w kierunku poprawy konkurencyjnoci oraz wype³nieniu wymogów zwi¹zanych z akcesj¹ do UE.
Dzia³aniom tym towarzyszyæ powinny tak¿e zmiany w organizacji zwi¹zane z popraw¹ (lub utrzymania) wysokiej efektywnoci produkcyjno-ekonomicznej.
Wnioski
1. W wielu gospodarstwach okrelanych jako towarowe, w których g³ównym ród³em docho- dów jest produkcja rolna, istniej¹ jeszcze znaczne rezerwy poprawy w sferze organizacji produkcji, dotycz¹cych m.in. zwiêkszenia efektywnoci nawo¿enia mineralnego.
2. W omawianej grupie gospodarstw, w okresie bezporednio poprzedzaj¹cym akcesjê do UE, dynamika wzrostu nak³adów i kosztów by³a wy¿sza ni¿ wzrostu wartoci produkcji rolnej, z jednoczesn¹ spadkow¹ tendencjê efektywnoci ekonomicznej.
3. Prowadzenie praco- i kapita³och³onnej intensyfikacji produkcji oraz ponadprzeciêtna (3-krotnie wy¿sza ni¿ rednia dla Polski) powierzchnia badanych gospodarstw rolnych stwarza³y korzystne warunki dla podejmowania dzia³añ inwestycyjnych i dostosowaw- czych zwi¹zanych z procesem akcesji do UE.
3 0 0 2 - 9 9 9 1 h c a t a l w w t s r a d o p s o g h c y n a d a b e n z c i m o n o k e i k i n
a k s w e n a r b y W . 3 a l e b a T
e i n e i n l ó g e z c z s y
W 1999 2000 2001 2002 2003 rednio
] R U a h /³ z [ o tt u r b a w o c ñ o k a j c k u d o r
Pak³adynaprodukcjê[z/³haUR] Nochódrolniczybrutto[z/³haUR]
Ddiza³dochodówpozarolniczychwdochodizeosobistym[%] Ufektywnoæekonomiczna[W/K]
E
1 0 7 42671
0 3 0 214,5
6 7 , 1
1 2 1 5714 2407 213,0 9 8 , 1
9 5 4 5913 2546 211,7 7 8 , 1
7 8 7 5457 3330 211,2 7 6 , 1
3 8 8 53451
3 3 4 210,8
1 7 , 1
3 0 4 5046 3357 212,1 7 7 , 1 .
e n s a
³ w e i n a w o c a r p o : o
³ d ó r
