Sarcoidosis
K
Ka atta arrzzyyn na a JJa an nk kiie ew wiicczz--Z Ziio ob brro o,, M Miicch ha a³³ B Ba an na aœœ,, A An nn na a K Ko ottu ullssk ka a,, E Eu ug ge en niiu usszz JJ.. K Ku ucch ha arrzz
Katedra i Klinika Chorób Wewnêtrznych i Reumatologii Œl¹skiej Akademii Medycznej w Katowicach, kierownik Kliniki prof. dr hab. med. Eugeniusz J. Kucharz
S
S³³oowwaa kklluucczzoowwee:: sarkoidoza, nieserowaciej¹cy ziarniniak.
K
Keeyy wwoorrddss:: sarcoidosis, noncaseating granulomatous.
S t r e s z c z e n i e
Sarkoidoza jest uogólnion¹ chorob¹ o nieznanej etiologii, któr¹ charakteryzuje tworzenie siê nieserowaciej¹cych ziarniniaków w obrêbie wielu narz¹dów. Najczêœciej w przebiegu procesu za- palnego dochodzi do zajêcia p³uc (prawie 90% przypadków). In- ne narz¹dy, takie jak wêz³y limfatyczne, w¹troba, skóra i oczy, mog¹ byæ tak¿e objête sarkoidoz¹. Postaæ ostra, nazywana ina- czej zespo³em Löfgrena, stanowi 5% przypadków sarkoidozy.
Charakteryzuje siê zajêciem wêz³ów ch³onnych wnêkowych, ru- mieniem guzowatym i zapaleniem stawów.
Najczêstszymi objawami sarkoidozy s¹ os³abienie, kaszel, zabu- rzenia oddychania oraz ból w klatce piersiowej. U prawie 92% pa- cjentów stwierdza siê zmiany w badaniach radiologicznych p³uc, na podstawie których mo¿na okreœliæ stopieñ sarkoidozy.
Leczenie sarkoidozy jest trudne i zale¿y od przebiegu choroby. Po- wszechnie stosowane s¹ glikokortykosteroidy, zw³aszcza w sarko- idozie oczu, uk³adu nerwowego, serca, wysokiej hiperkalcemii oraz w II i III stadium choroby. Ostatnio inne leki, takie jak metotreksat, cyklosporyna, hydroksychlorochina, chinolony, s¹ przedmiotem wielu badañ klinicznych. Rokowanie w sarkoidozie zale¿y od stop- nia choroby. Najlepiej rokuje postaæ ostra oraz I stopieñ choroby.
S u m m a r y
Sarcoidosis is a systemic disorder of unknown origin. It is characterized by a noncaseating granulomatous. Many organs can be affected, but the most frequently lungs (almost 90%
cases of sarcoidosis). The other organs: lymph nodes, liver, skin and eyes are often involved too. 5% cases of sarcoidosis can be acute with hilar adenopathy, erythema nodosum, fever and articular manifestation and it is called Löfgren’s syndrome.
The most common symptoms and signs of sarcoidosis are: fatigue, malaise, cough, shortness of breath and chest pain. Almost 92%
patients have abnormal chest roentgenograms. In based on this roentgenograms are distinguished four stages of disease.
The treatment in sarcoidosis is difficult and depends on manifestation of disease. Adrenal costicosteroides are commonly used in ocular, neurologic or cardiac sarcoidosis, malignant hypercalcemia and II, III pulmonary stage disease. Recently variety of other pharmacologic approches has been proposed, for example methotrexate, cyclosporine, hydroxychloroquine, quinolones.
Prognosis in sarcoidosis depends on stage of disease. The best prognosis have patients with I stage sarcoidosis and with Löfgren’s syndrome.
Adres do korespondencji:
lek. Katarzyna Jankiewicz-Ziobro, Klinika Chorób Wewnêtrznych i Reumatologii, Œl¹ska Akademia Medyczna, ul. Zio³owa 45/47, 40-635 Katowice P
Prraaccaa wwpp³³yynnêê³³aa:: 22.11.2004 r.
Sarkoidoza po raz pierwszy zosta³a opisana przez Hutchinsona w 1877 r. [1], na podstawie przypadku pacjenta ze skórn¹ postaci¹ choroby. Nastêpne lata przynios³y kolejne opisy: w 1899 r. Boecka, a póŸniej, w 1916 r. Schumana, które pozwoli³y na przedstawie- nie sarkoidozy jako choroby uogólnionej, w przebiegu której dochodzi do zajêcia wielu narz¹dów. Te obser-
wacje doprowadzi³y do zdefiniowania sarkoidozy ja- ko choroby przewlek³ej, uogólnionej, ziarniniakowej, o nieznanej etiologii, w przebiegu której najczêœciej narz¹dem objêtym zmianami s¹ p³uca. Czêsto obja- wom p³ucnym towarzysz¹ zmiany w obrêbie oczu, skóry, wêz³ów ch³onnych, w¹troby, œledziony, serca i innych narz¹dów.
Epidemiologia i patogeneza
Sarkoidoza jest chorob¹ wystêpuj¹c¹ w ró¿nym wieku, u osób ró¿nych p³ci i ras. Niektóre badania wskazuj¹ jednak, ¿e czêœciej przypadki choroby zdarza- j¹ siê u osób rasy czarnej ni¿ u bia³ej, a tak¿e u kobiet ni¿ u mê¿czyzn [2]. Sarkoidoza spotykana jest czêœciej w Skandynawii, natomiast rzadziej w Japonii, Indiach, Hiszpanii czy Ameryce Po³udniowej [3].
Czêste wystêpowanie sarkoidozy na okreœlonych terenach geograficznych przyczyni³o siê do powstania hipotezy o zale¿noœci wystêpowania choroby od czyn- ników œrodowiskowych. Etiologia sarkoidozy pozostaje jednak nieznana. Uwa¿a siê, ¿e wiele czynników mo¿e mieæ wp³yw na ujawnienie siê choroby, a wœród nich czynniki infekcyjne, genetyczne, wystêpowanie antyge- nów HLA-B8 i HLA-DR3. U pacjentów posiadaj¹cych an- tygen HLA-B8 wystêpuje wiêksze prawdopodobieñstwo ujawnienia siê choroby w postaci rumienia guzowate- go i zapalenia stawów [4], a u posiadaj¹cych antygen HLA-DR3 tylko zapalenia stawów [5].
Immunopatogeneza
W przebiegu sarkoidozy dochodzi do gromadzenia siê jednoj¹drowych komórek zapalnych, g³ównie limfo- cytów T pomocniczych i makrofagów. Nastêpstwem te- go procesu jest tworzenie siê ziarniniaków. Typowy ziarniniak sarkoidalny jest struktur¹ zbit¹, z³o¿on¹ ze skupisk makrofagów otoczonych przez pierœcieñ limfo- cytów T pomocniczych. Jest dobrze odgraniczony i za- wiera komórki olbrzymie [6]. Do nadmiernej proliferacji limfocytów T dochodzi w narz¹dach zajêtych procesem chorobowym. Jednoczeœnie badania laboratoryjne mo- g¹ wykazywaæ prawid³owe stê¿enia limfocytów T w su- rowicy krwi. Proliferacja limfocytów T regulowana jest przez interleukinê 2, czynnik wzrostu limfocytów oraz aktywne limfocyty T z otoczenia.
Limfocyty T w sarkoidozie odgrywaj¹ podwójn¹ rolê:
rozpoznaj¹ antygen oraz wzmacniaj¹ miejscow¹ odpo- wiedŸ komórkow¹. Maj¹ one charakter oligoklonalny, z przewag¹ limfocytów CD4, prezentuj¹ na swojej po- wierzchni α/β receptory rozpoznaj¹ce antygeny w kon- tekœcie cz¹steczek klasy II uk³adu zgodnoœci tkankowej.
W badaniach skandynawskich u chorych z wyj¹tkowo ak- tywn¹ postaci¹ choroby stwierdzono wystêpowanie lim- focytów T o typie Vα2.3 receptora. Grupa tych pacjentów wykazywa³a ponadto ekspresjê HLA-DR3, DQ2.3 [7].
Wskazuje to, ¿e w rozwoju choroby mo¿e dochodziæ do wspó³wystêpowania pojedynczego antygenu ze specy- ficzn¹ cz¹steczk¹ prezentuj¹c¹ antygen. Bior¹c jednak¿e pod uwagê, ¿e wiêkszoœæ pacjentów z sarkoidoz¹ nie wy- kazuje zwiêkszenia liczby komórek T o charakterze oligo- klonalnym, nale¿y przypuszczaæ, ¿e w przebiegu sarko-
idozy stwierdza siê prezentacjê wielu epitopów rozpozna- wanych przez ró¿ne klony limfocytów T. W przebiegu cho- roby nastêpuje wspó³dzia³anie komórek T oraz innych ko- mórek odpornoœciowych, takich jak makrofagi, komórki tuczne, cytotoksyczne. Wœród wymienionych znaczn¹ ro- lê wydaj¹ siê odgrywaæ makrofagi, które u chorych na sarkoidozê wytwarzaj¹ znaczne iloœci TNF-α, interleuki- ny-6 i interleukiny-1β. W nastêpstwie niekontrolowanej produkcji chemokin dochodzi do aktywacji zapalenia, czego skutkiem jest zwiêkszenie przepuszczalnoœci tkan- kowej, tworzenia nacieków komórkowych, miejscowego namna¿ania komórek. W wyniku tych procesów powsta- j¹ ziarniniaki.
W przebiegu sarkoidozy oprócz nadmiernej odpo- wiedzi komórkowej stwierdza siê tak¿e uaktywnienie procesów odpowiedzi humoralnej. Obserwowana jest hiperglobulinemia w 50% przypadków. Wœród immuno- globulin znajduj¹ siê przeciwcia³a przeciw ró¿nym czyn- nikom infekcyjnym oraz przeciwcia³a klasy IgM przeciw komórkom T [6].
Postacie kliniczne
Klinicznie sarkoidoza mo¿e wystêpowaæ w postaci ostrej i przewlek³ej.
Postaæ ostra, nazywana inaczej zespo³em Löfgrena, spotykana jest g³ównie u m³odych kobiet, charaktery- zuje siê wystêpowaniem triady objawów: adenopatii obu wnêk p³ucnych, rumienia guzowatego i zapalenia stawów, g³ównie skokowego. Z innych objawów wy- mieniæ nale¿y gor¹czkê, zmêczenie, ogólne z³e samopo- czucie, brak ³aknienia, utratê masy cia³a. Ostra postaæ czêsto ulega samowyleczeniu i jest jedn¹ z najlepiej ro- kuj¹cych postaci sarkoidozy.
Postaæ przewlek³a dotyczy prawie 95% wszystkich przypadków choroby. Narz¹dem najczêœciej objêtym zmianami chorobowymi s¹ p³uca.
Sarkoidoza p³uc
U pacjentów z p³ucn¹ postaci¹ choroby spotykamy takie objawy, jak suchy kaszel, dusznoœæ, ból w klatce piersiowej. Od 30 do 60% przypadków sarkoidozy p³uc przebiega bezobjawowo i rozpoznawane jest przypad- kowo w trakcie rutynowych badañ radiologicznych klatki piersiowej [8, 9]. Zmiany w badaniach radiolo- gicznych opisywane s¹ u 90% chorych [6]. Dotycz¹ one najczêœciej pêcherzyków p³ucnych, ma³ych oskrzeli i ma³ych naczyñ krwionoœnych. Ograniczenie przep³y- wu powietrza jest najczêstszym objawem patofizjolo- gicznym [10]. U ponad 10% pacjentów dochodzi do zmian w drzewie oskrzelowym i pêcherzykach p³uc- nych, które powoduj¹ objawy przypominaj¹ce astmê [11]. U ok. 10% chorych mo¿e dojœæ do w³óknienia tkan-
Sarkoidoza 207
Sarkoidoza wêz³ów ch³onnych
Narz¹dem równie czêsto zajêtym procesem zapal- nym co p³uca s¹ wêz³y ch³onne, zw³aszcza wêz³y œród- piersiowe, wêz³y wnêk oraz wêz³y przytchawicze. Czê- sto powiêkszone s¹ tak¿e wêz³y obwodowe, zw³aszcza szyjne, pachowe, pachwinowe. S¹ one niebolesne, nie zlepiaj¹ siê w pakiety, nie ulegaj¹ owrzodzeniu.
Pozosta³e narz¹dy, takie jak skóra, oczy, miêsieñ sercowy, oœrodkowy uk³ad nerwowy, nerki, w¹troba, znacznie rzadziej s¹ opisywane w literaturze pod wzglêdem czêstoœci ujawniania siê zmian sarkoidal- nych. Ze wzglêdu jednak na ró¿norodnoœæ objawów i niebezpieczeñstwo powik³añ nale¿y ka¿dy narz¹d, który mo¿e byæ objêty procesem zapalnym, oceniæ z na- le¿yt¹ uwag¹ i starannoœci¹.
Sarkoidoza skóry
Sarkoidoza skóry jest spotykana u prawie 25% cho- rych [12]. Zmiany skórne mog¹ przybieraæ ró¿ne formy:
rumienia guzowatego, tarczek, wykwitów plamisto- -grudkowych, guzków podskórnych oraz lupus pernio.
Rumieñ guzowaty nie jest specyficzny dla sarkoidozy, ale bardzo czêsto wystêpuje, g³ównie na przedniej czê- œci koñczyn dolnych. Tarczki mo¿emy spotkaæ najczê- œciej na twarzy, poœladkach, koñczynach. Wykwity pla- misto-grudkowe zlokalizowane s¹ g³ównie wokó³ oczu i nosa, na plecach i koñczynach, guzki podskórne g³ów- nie na tu³owiu i koñczynach, lupus pernio natomiast na nosie, policzkach, wargach, uszach, palcach i kolanach.
Sarkoidoza oczu
Sarkoidalne zmiany w obrêbie narz¹du wzroku do- tycz¹ ok. 25% chorych [12] i czasem mog¹ doprowa- dzaæ do utraty wzroku. Proces zapalny obejmuje wiele struktur ga³ki ocznej, g³ównie naczyniówki, têczówki, cia³a rzêskowego. Bardzo czêsto dochodzi do przednie- go zapalenia naczyniówki, którego objawami s¹ nie- ostre widzenie, ³zawienie, œwiat³owstrêt. Zmiany mog¹ obejmowaæ tak¿e spojówki oraz rogówkê, doprowadza- j¹c do ich zapalenia.
Sarkoidoza górnych dróg oddechowych
Proces zapalny dotyczy g³ównie b³ony œluzowej no- sa, co objawia siê uczuciem zatykania nosa. W mniej- szym stopniu zajête mog¹ byæ migda³ki, krtañ. Zmiany w krtani dotycz¹ nag³oœni i okolicy wokó³ strun g³oso- wych, co objawia siê dusznoœci¹, chrypk¹, œwiszcz¹cymSarkoidoza uk³adu nerwowego
Zmiany zapalne mog¹ dotyczyæ wielu struktur, jednak najczêœciej dochodzi do zajêcia nerwów czaszkowych, szczególnie nerwu twarzowego i wzrokowego [13]. Rów- nie czêsto procesem zapalnym objête s¹ inne struktury oœrodkowego uk³adu nerwowego, takie jak podwzgórze czy opony mózgowo-rdzeniowe [14]. Rzadziej zajêty jest rdzeñ krêgowy, nerwy obwodowe oraz miêœnie. U 5%
chorych spotykamy siê z objawami neurologicznymi [15].
Sarkoidoza nerek
Zajêcie nerek rzadko objawia siê klinicznie. Czêœciej obserwuje siê zaburzenia metabolizmu wapnia, zwi¹za- ne z jego wzmo¿onym wch³anianiem w jelitach, spowo- dowanym wysokim stê¿eniem 1,25-dihydroksykalcyfe- rolu, produkowanego przez makrofagi w ziarniniakach.
Prowadzi to do wystêpowania hiperkalciurii z hiperkal- cemi¹ lub bez niej. Proces ten mo¿e doprowadziæ do zwapnienia nerek i ich niewydolnoœci [16].
Sarkoidoza w¹troby
Równie rzadko obserwujemy objawy kliniczne w przypadku objêcia procesem zapalnym w¹troby, mi- mo ¿e badania histopatologiczne wskazuj¹ na zajêcie tego narz¹du w 40–70% [12].
Sarkoidoza uk³adu szkieletowo-miêœniowego
Zmiany w uk³adzie szkieletowo-miêœniowym spoty- kamy u ok. 10% pacjentów choruj¹cych na sarkoidozê.We wczesnym okresie choroby, do 6. mies. jej trwania, stan zapalny dotyczy g³ównie stawów skokowych, ko- lanowych, ³okciowych, nadgarstkowych oraz stawów miêdzypaliczkowych bli¿szych; towarzyszy mu rumieñ guzowaty. W tym okresie nie obserwujemy zmian w ba- daniach radiologicznych. W póŸniejszym okresie choro- by, po 6. mies., najczêœciej zajête s¹ stawy: kolanowy,
³okciowy i stawy miêdzypaliczkowe bli¿sze. W bada- niach radiologicznych widoczne s¹ torbiele w okolicach wzrostowych, a zapaleniu stawów towarzysz¹ zmiany skórne charakterystyczne dla przewlek³ej sarkoidozy.
W miêœniach, podobnie jak w w¹trobie, biopsja na- rz¹du czêsto wykazuje obecnoœæ ziarniniaków sarko- idalnych, jednak objawy kliniczne wystêpuj¹ rzadko.
Opisywane by³y jednak przypadki zapalenia wielomiê- œniowego i miopatii [6].
Sarkoidoza œlinianek
Z innych narz¹dów, w których sarkoidoza mo¿e wy- wo³ywaæ doœæ charakterystyczne objawy, nale¿y jesz-
Sarkoidoza 209
cze wymieniæ œlinianki. Zawsze ulegaj¹ one zajêciu obustronnie, s¹ twarde, g³adkie, niebolesne.
Rozpoznanie
Rozpozanie sarkoidozy, szczególnie na pocz¹tku choroby, mo¿e byæ trudne zw³aszcza gdy obserwujemy nietypowy przebieg choroby, bez zajêcia p³uc. Tak¿e ob- jawy p³ucne bez charakterystycznych zmian w obrazie radiologicznym mog¹ sprawiaæ wiele trudnoœci, ponie- wa¿ objawy p³ucne wystêpuj¹ce w sarkoidozie nie s¹ charakterystyczne i mog¹ wystêpowaæ w wielu innych schorzeniach uk³adu oddechowego.
Badania obrazowe
Zmiany w badaniu radiologicznym klatki piersiowej stwierdza siê u 95% chorych. Na ich podstawie powsta³ podzia³ sarkoidozy na 4 typy, na podstawie których ustala siê strategiê leczenia, rokowanie i ró¿nicowanie sarkoidozy:
– typ 0 – przedstawia prawid³owy obraz radiologiczny w odosobnionej sarkoidozie narz¹dów pozap³ucnych, – typ I – przedstawia limfadenopatiê obu wnêk p³ucnych, – typ II – limfadenopatia obu wnêk p³ucnych z zajêciem
tkanki p³ucnej,
– typ III – zajêcie p³uc bez limfadenopatii,
– typ IV – zw³óknienie p³uc z nieodwracalnym upoœle- dzeniem ich czynnoœci.
Badania pracowniane
Najpewniejsze rozpoznanie mo¿na jednak postawiæ na podstawie biopsji narz¹du zajêtego procesem cho- robowym. Wykrycie ziarniniaka sarkoidalnego w biop- tacie komórkowym daje pewnoœæ postawienia prawi- d³owej diagnozy. Dlatego te¿ w jednej z prac Kvale i wsp. [17], odpowiadaj¹c na zadane pytanie, czy trud- no jest diagnozowaæ sarkoidozê, stwierdzili, ¿e naj³a- twiej i najszybciej mo¿na rozpoznaæ sarkoidozê skóry, poniewa¿ wykonanie biopsji zmian na skórze jest po- wszechnie dostêpne, co daje mo¿liwoœæ otrzymania wyników badania histopatologicznego wczeœniej ni¿
w ka¿dej innej postaci sarkoidozy.
Innymi badaniami, które mog¹ pomóc w rozpozna- niu sarkoidozy, s¹ scyntygrafia p³uc z galem 67 (dobrze uwidacznia powiêkszone wêz³y ch³onne i inne poza- p³ucne ogniska zapalne) oraz badanie pop³uczyn oskrzelikowo-pêcherzykowych, wykazuj¹ce podwy¿- szony odsetek limfocytów, g³ównie limfocytów T. W ba- daniach laboratoryjnych surowicy krwi w przebiegu sarkoidozy obserwujemy przyspieszenie opadania czer- wonych krwinek, zw³aszcza w postaci ostrej, limfocyto- peniê, eozynofiliê, hiperglobulinemiê oraz podwy¿szo-
ne stê¿enie enzymu konwertuj¹cego angiotensynê.
Stê¿enie enzymu konwertuj¹cego w surowicy krwi jest u¿yteczne nie tylko w rozpoznawaniu sarkoidozy, ale tak¿e w monitorowaniu jej leczenia [18].
Leczenie
Leczenie sarkoidozy jest trudne i pozostaje ci¹gle przedmiotem wielu badañ klinicznych. Obecnie lecze- niem z wyboru jest stosowanie glikokortykosteroidów, natomiast inne leki, takie jak metotreksat, hydroksy- chorochina, cyklosporyna, azatiopryna, inhibitory TNF-α s¹ ci¹gle badane pod wzglêdem skutecznoœci i bezpie- czeñstwa w leczeniu sarkoidozy.
Glikokortykosteroidoterapiê rozpoczyna siê od II okresu choroby, jeœli pogarsza siê czynnoœæ p³uc, w hiperkalcemii i hiperkalciurii, je¿eli procesem zapal- nym objêty jest narz¹d wzroku, w¹troba, oœrodkowy uk³ad nerwowy, miêsieñ sercowy oraz przy zwiêkszonej aktywnoœci choroby. Zaleca siê podawanie prednizonu w dawce 1 mg/kg masy cia³a przez 4–6 tyg., z powol- nym zmniejszaniem dawki przez 2–3 mies.
W wyborze leczenia wa¿ne jest tak¿e indywidualne spojrzenie na pacjenta, na jego stan kliniczny, zaawan- sowanie procesu zapalnego oraz tolerancjê leków [19].
Nale¿y tak¿e pamiêtaæ, ¿e wczesne rozpoczêcie lecze- nia jest kluczem w zapobieganiu procesu w³óknienia narz¹dów [20].
W leczeniu sarkoidozy uk³adu szkieletowo-miêœnio- wego korzystne jest stosowanie oprócz glikokortyko- steroidów metotreksatu w dawce od 7,5 do 15 mg na tydz. [21]. Dobre rezultaty terapii metotreksatem obser- wowano tak¿e w leczeniu sarkoidozy skóry [22].
Hydroksychlorochina jest wskazana w leczeniu prze- wlek³ych zmian skórnych [23] oraz w hiperkalcemii [24].
W ostatnich latach powsta³o wiele prac, w których badano skutecznoœæ antagonistów TNF-α w leczeniu sarkoidozy. Pritchard i wsp. [25] obserwowali zmniejsze- nie dolegliwoœci ze strony uk³adu miêœniowo-szkieletow- ego, narz¹du wzroku, p³uc, redukcjê zmian w obrazie ra- diologicznym klatki piersiowej u 5 pacjentów poddanych leczeniu infliksymabem. Wi¹za³o siê to z mo¿liwoœci¹ zmniejszenia dawek przyjmowanych przez nich wcze- œniej leków. Yee i Pochapin [26] przedstawili opis przy- padku 72-letniej pacjentki, u której po zastosowaniu in- fliksymabu obserwowano szybk¹ poprawê ciê¿kiego sta- nu oraz normalizacjê zmian w badaniach laboratoryj- nych i obrazowych. Podobn¹ szybk¹ poprawê u chorej le- czonej infliksymabem obserwowali Roberts i wsp. [27].
Po miesi¹cu terapii uzyskali oni normalizacjê parame- trów p³ucnych i ust¹pienie stanu zapalnego naczyniów- ki, redukuj¹c jednoczeœnie dawki azatiopryny i prednizo- nu. Inhibitory TNF-α nie uzyska³y rejestracji w leczeniu
Innym lekiem, który daje pomyœlne rezultaty u cho- rych na sarkoidozê, jest talidomid. Banghman i wsp.
[28] udowodnili, ¿e talidomid jest skuteczny w leczeniu przewlek³ej sarkoidozy skóry i mo¿e stanowiæ alterna- tywê dla leczenia glikokortykosteroidami.
Rokowanie
Rokowanie w sarkoidozie zale¿y od postaci choroby i stopnia zaawansowania. Najbardziej pomyœlnie roku- je ostra postaæ sarkoidozy oraz typ I. Najpowa¿niejsze konsekwencje wi¹¿¹ siê z w³óknieniem narz¹dów, któ- re mo¿e prowadziæ do ich niewydolnoœci. Œmiertelnoœæ wynosi 5%.
Sarkoidoza – choroba uk³adowa, której leczenie jest trudne i nieraz nie przynosi oczekiwanych efektów, nie- w¹tpliwie wp³ywa na obni¿enie komfortu ¿ycia cho- rych, powoduj¹c wystêpowanie innych objawów, ni¿ te bezpoœrednio ³¹cz¹ce siê z samym procesem zapalnym.
Problem ten poruszyli Cox i wsp. [29], pokazuj¹c, jak wa¿na jest edukacja pacjenta chorego na sarkoidozê, dobry kontakt z lekarzem, szczególnie w kontekœcie wysokiej czêstotliwoœci wystêpowania zaburzeñ na- stroju u tych chorych czy powik³añ wynikaj¹cych z np.
nieprzestrzegania higienicznego trybu ¿ycia.
Pomimo tylu faktów i badañ przedstawianych ka¿- dego roku przez naukowców, sarkoidoza pozostaje na- dal tematem otwartym dla œwiata nauki. Ci¹gle trwaj¹ poszukiwania doskonalszych metod diagnostycznych oraz leków daj¹cych szersze mo¿liwoœci leczenia.
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Hutchinson JA. Illustrations of clinical surgery. Vol. 1. London, England: J & A Churchil, 1877: 42.
2. Rybicki BA, Major M, Popovich J. Jr, et al. Racial differences in sarcoidosis incidence: a 5-year study in a health maintenance organization. Am J Epidemiol 1997; 145: 234-41.
3. Thomas KW, Hunninghake GW. Sarcoidosis. JAMA 2003; 24:
3300-3.
4. Fitzgerald AA, Davis P. Arthritis, hilar adenopathy, erythema nodosum complex. J Rheumatol 1982; 9: 935-8.
5. Krause A, Goebel KM. Class II MHC anitigen (HLA DR3) predi- sposes to sarcoid arthritis. J Clin Lab Immunol 1987; 24: 25-7.
6. Crystal RG. Sarcoidosis. In: Harrison’s Principles of Internal Medicine. Braunwald E, Fauci AS, Kasper DL, et al. (eds).
McGraw Hill, New York, 2001: 1969-74.
7. Grunewald J, Janson CH, Eklund A, et al. Restricted V alpha 2.3 gene usage by CD4+ T lymphocytes in bronchoalveolar lavage fluid from sarcoidosis patients correlates with HLA-DR3. Eur J Immunol 1992; 22: 129-35.
8. Pietinalho A, Hiraga Y, Hosoda Y, et al. The frequency of sar- coidosis in Finland and Hokkaido, Japan: a comparative epide- miological study. Sarcoidosis 1995; 12: 61-7.
1998; 15: 140-6.
10. Harrison BD, Shaylor JM, Stokes TC, et al. Airflow limitation in sarcoidosis – a study of pulmonary function in 107 patients with newly diagnosed disease. Respir Med 1991; 85: 59-64.
11. Stjernberg N, Thunell M. Pulmonary function in patients with endobronchial sarcoidosis. Acta Med Scand 1984; 215: 121-6.
12. Newman LS, Rose CS, Maier LA. Sarcoidosis. N Engl J Med 1997; 336: 1224-34.
13. Stern BJ, Krumholz A, Johns C, et al. Sarcoidosis and its neuro- logical manifestation. Arch Neurol 1985; 42: 909-17.
14. Burns TM. Neurosarcoidosis. Arch Neurol 2003; 60: 1166-8.
15. Delaney P. Neurologic manifestations in sarcoidosis; review of the literature, with a report of 23 cases. Ann Intern Med 1977;
87: 336-45.
16. Fuss M, Pepersack T, Gillet C, et al. Calcium and vitamin D me- tabolism in granulomatous diseases. Clin Rheumatol 1992; 11:
28-36.
17. Kvale PA. Is it difficult to diagnose sarcoidosis? Chest 2003;
123: 330-2.
18. Fraser CG, Struthers AD. Serum angiotensin-converting enzy- me assays should be ubiquiously available. Ann Clin Biochem 2003; 40: 196-7.
19. Statement on sarcoidosis. Joint Statement of the American Thoracic Society (ATS), the European Respiratory Society (ERS) and the World Association of Sarcoidosis and Other Granulo- matous Disorders (WASOG) adopted by the ATS Board of Di- rectors and by the ERS Executive Committee, February 1999.
Am J Respir Crit Care Med 1999; 160: 736-55.
20. James DG. Sarcoidosis 2001. Postgrad Med J 2001; 77: 177-80.
21. Kaye O, Palazzo E, Grossin M, et al. Low-dose methotrexate: an effective corticosteroid – sparing agent in the muscosceletal manifestation of sarcoidosis. Br J Rheumatol 1995; 34: 642-4.
22. Henderson CA, Ilchyshyn A, Curry AR. Laryngeal and cutane- ous sarcoidosis treated with methotrexate. J R Soc Med 1994;
87: 632-3.
23. Zic JA, Horowitz DH, Arzubiaga C, et al. Treatment of cutane- ous sarcoidosis with chloroquine: review of the literature.
Arch Dermatol 1991; 127: 1034-40.
24. Adams JS, Diz MM, Sharma OP. Effective reduction in the se- rum 1,25-dihydroxyvitamin D and calcium concentration in sarcoidosis associated hypercalcemia with short-course chlo- roquine therapy. Ann Intern Med 1989; 111: 437-8.
25. Pritchard C, Nadarajah K. Tumor necrosis factor α inhibitor treatment for sarcoidosis refractory to conventional treatments:
a report of five patients. Ann Rheum Dis 2004; 63: 318-20.
26. Yee AM, Pochapin MB. Treatment of complicated sarcoidosis with infliximab anti-tumor necrosis factor-alpha therapy. Ann Intern Med 2001; 135: 27-31.
27. Roberts SD, Wilkes DS, Burgett RA, et al. Refractory sarcoido- sis responding to infliximab. Chest 2003; 124: 2028-31.
28. Baughman RP, Judson MA, Teirstein AS, et al. Thalidomide for chronic sarcoidosis. Chest 2002; 122: 227-32.
29. Cox CE, Donohue JF, Brown CD, et al. The Sarcoidosis Health Questionnaire: a new measure of health-related quality of li- fe. Am J Respir Crit Care Med 2003; 168: 323-9.
