HENRYK PON,D EL
GLEBY B R U N A T N E I B IE L IC O W E WYTWORZONE Z GLINY Z W A ŁO W EJ P O J E Z IE R Z A K A S Z U B S K IE G O
Z Z ak ład u G leboznaw stw a IUiNG w P u ław ach
Określenie typologicznej przynależności gleb w e d łu g genetycznej sy stem atyki jest w ażnym za gadnieniem , chociaż niejednokrotnie niezm iernie tru d n y m do rozstrzygnięc a, zw łaszcza w yłącznie na podstaw ie b a d a ń t e renowych. Problem ten dotyczy w, głównej mierze gleb bru n a tn y c h i bieli- cowych, ponieważ większość tych gleb w ystępujących na terenie n asz ego kra ju nie posiada w yra źn ie w ykształconych poziomów genetycznych. S ta n ten wynika zarów no z układu n a tu ra ln y ch w a ru n k ó w przyrodniczych, jak również z przekształceń gleb dokonanych przez ag rotechniczną działalność człowieka. Jakkolw iek pojęcie typu „ b r u n a t n e g o 0 i „bielicow ego” jest dość ściśle sprecyzowane, to je d n a k definicje te odnoszą się do klasycznych form procesów glebowych, które w naszych w a ru n k a c h nie są powszechnie spotykane. Należy tu wspomnieć, że określenie typu gleby oparte jest na badanych efektach procesu bielicow.ania w zględnie b ru natnienia, sam j e d nak m echanizm działania tych procesów nie został dotychczas we w s z y s t kich szczegółach dostatecznie w yjaśniony.
W niniejszym kom unikacie podajem y c ha rakterystykę podstaw ow ych w ł a ściwości gleb oraz s kładu chemicznego i pojemności sorpcyjnej frakcji koloi dalnej wydzielonej z gleb bru n a tn y c h i bielicowych wytw orzonych z gliny zwałowej n ajm ło d szeg o zlodowacenia bałtyckiego.
B adania m i laboratoryjnym i objęto 25 profilów glebowych, w śród k tó rych na podstaw ie cech morfologicznych i innych właściw ości w yodręb niono w terenie n astęp u ją ce typy i podtypy:
a) gleby b ru n a tn e właściw e,
b) gleby b ru n a tn e w y łu g o w a n e i kwaśne, c) gleby bielicowe.
Bardziej szczegółowego omówienia w y m a g a ją z b a d an e gleby bielicowe. Otóż gleby posiadające dość w y ra ź n e poziomy zróżnicow ania spotkać m o ż na na nieznacznych obszarach pod lasam i m ieszanym i, a rzadko w u p r a wie polnej. N a to m iast wiele gleb z a m ia s t poziomu Az posiada większą lub
124 Henryk Pondel
m niejszą ilość ja sn o sz a ry c h lub szarych plam. Wybielenia te często sięgają do znacznej głębokości profilu glebowego. Również rzadko spotyka się w śród tych gleb w yraźnie w ykształcone poziomy iluwialne. Z am iast po ziomu В w y stępują n iere g u larn e ciem nobrunatne plam y przechodzące s t o p niowo do skały m acierzystej. P o d cza s bad a ń terenowych gleby o p o d o b m c h cechach morfologicznych budzą najwięcej wątpliwości przy określaniu ty pologicznej ich przynależności. Z aszeregow anie takich gleb do typu b ru n a tn e g o w zględnie bielicowego zależy w dużej mierze od indyw idualnego podejścia gleboznawcy. K ształtow anie się gleb o wyżej w spom nianych ce chach morfologicznych w ydaje się najlepiej tłum aczyć działalnością pro cesów oksydo-redukcyjnych w pewnych może naw et odległych okresach czasu, kiedy na gleby te przem iennie oddz aływ ały w a runki nadm iernego uw ilgotnienia i przesuszenia. P rze p ro w ad z o n e w. naszym Z akładzie eks perym enty laboratoryjne dowodzą, że w sp o m n ian e wyżej procesy działa- jące w różnym nasileniu s t w a r z a ją często podobne efekty morfologiczne, jakie przypisuje się procesowi bielicowemu. P o b ran e do szczegółowych b ad a ń profile gleb bielicowych posiadały w pra w dzie dość w y ra ź n y poziom eluwialny, niemniej j e d n a k były to gleby słabo zbielicowane.
Z przeprow adzonych b ad a ń laboratoryjnych wynika, że istotne różnice we w łaściw ościach fizyko-chemicznych zachodzą przede w szystkim między glebami bru n a tn y m i w łaściw ym i a brunatnym i kw aśnym i i bielicowymi. Gleby b ru n a tn e w łaściw e charakteryzują się obojętnym lub alkalicznym odczynem w całym profilu glebowym, brakiem kwasowości wymiennej, n ieznaczną kwasow ością hydrolityczną, wysokim stopniem wysycenia kom pleksu sorpcyjnego kationam i o charakterze zasadow ym . Gleby b runatne k w aśne pod w zględem właściwości fizyko-chemicznych u p o dabniają się do gleb bielicowych, zw łaszcza do ich powierzchniowych poziom,ów. Odczyn tych gleb jest kwaśny, przy czym w przypadku gleb b ru n a tn y c h kwaśnych p H nie ulega zm ianie naw et na głębokości ponad 2,5 m. Z b ad a n e gleby b ru n a tn e k w a śn e i bielicowe w ykazują zna czn ą kw asow ość w ym ienną i h y drolityczną* duży stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego jonam i H i Al. Gleby b ru n a tn e w yłu g o w a n e pod w zględem właściw ości fizyko-chemicznych za jm u ją pośrednie m iejsce między b runatnym i w łaściw ym i i kwaśnymi. K ształtow anie się różnych odm ian gleb b ru na tnyc h i bielicowych na glinach zwałowych w g ranicach niedużego regionu geograficznego tłum aczyć można nie tylko różnymi procesami glebotwórczymi, ale praw dopodobnie zróżnico w aniem sam ej skały m acierzystej w skutek procesów geologicznych. W p o łudniowo-wschodniej części o m aw iane go obszaru w y stęp u ją gliny zwałowe, za w iera ją ce w większości przypadków w ę g la n w a p n ia już na nieznacznej głębokości, niekiedy naw et od samej powierzchni. Na glinach tych w y tw o rzyły się gleby b ru n a tn e właściw e, b ru n a tn e w yługow ane, a niekiedy i
bie-Gleby brunatne i Uelicowe wytworzone z gliny zwałowej 125
licowe. Te ostatn ie obecnie spotkać m ożna na niewielkich obsza rac h pod roślinnością leśną. W północnej części P ojezierza w przew ażającej mierze w ystępują gliny zw ałow e kw a śn e do głębokości ponad 2,5 m. K w aśna być może ju ż z n a tu ry sk a ła m acierzysta sp rz y ja ła rozwojowi gleb brunatnych kwaśnych, rzadko słabo zbielicowanych, z m ało widocznymi poziomami g e netycznymi. Oprócz p oznania właściw ości fizyko - chemicznych gleb s ta ra n o się zb adać w pływ procesów glebotwórczych na skład chemiczny i pojemność sorpcyjną sam ej frakcji koloidalnej. Istnieje bowiem pytanie, czy zachodzi przyczynowy zw iązek między budową morfologiczną a składem chemicznym i pojem nością sorpcyjną frakcji o średnicy < 0,002 mm w poziomach g e n e tycznych gleb bru n a tn y c h i bielicowych. W celu w yjaśnienia tego z a g a d n i e nia wydzielono, a n astępnie zan alizo w an o frakcję < 0,002 mm. Analiza chemiczna na za w a rto ś ć m akroskładników nie w yk a zała w yraźnych różnic między badanym i typami gleb. N ajbardziej rów nom ierne rozmieszczenie składników m ineralnych daje się za uw ażyć w poszczególnych poziomach gleb b runatnych kwaśnych. F rakcja koloidalna poziomów eluwialjnych gleb bielicowych charak tery zu je się znacznie m niejszą za w artośc ią żelaza w. p o rów naniu z poziomami iluwialnymi, a także ze skałą m acierzystą. Istnieje •także pew na różnica pod w zględem zaw artości w apnia. Gleby bielicowe i b ru n a tn e kw aśne z a w iera ją znacznie mniej tego składnika aniżeli gleby b ru n a tn e właściwe. N ajbardziej m iaro d a jn y m w skaźnikiem ilustrującym różnice jakościowe składu frakcji koloidalnej w zbadanych typach gleb, ja k również w poszczególnych poziomach tego s am eg o profilu, może być stosunek m olarny S i 0 2/ R 203. W glebach b runatnych właściw ych (w pozio mach nie zaw ierających w ę g la n u w a p n ia ), ja k również w głębszych po ziomach gleb bielicowych, stosunek ten wynosi około 2,8. W poziomach Л i, Az gleb bielicowych stosunek Si02/R*0.4 jest nieco szerszy (od 3 do 3,4), n a to m ia st w przypadku gleb brunatnych kw aśnych wynosi średnio około 2,5.
N ajw iększą pojem nością sorpcyjną c ha rakteryzuje się koloidalna frakcja gleb brunatnych w łaściw ych oraz dolnych poziom,ów, gleb bielicowych. W glebach b runatnych kw aśnych i w górnych poziomach gleb bielicowych frakcja ta w ykazuje nieco m niejszą pojem ność sorpcyjną, przy czym trudno tu brać pod uw a g ę poziomy akum ulacyjne, gdzie wchodzą w grę organiczne związki próchniczne zaciem niające w łaściw y obraz sorpcji koloidów pocho dzenia nieorganicznego. R easu m u jąc powyższe dane należy stwierdzić, że zarów no ana liz a stopu, j a k też pojem ność sorpcyjna frakcji koloidalnej ( < 0,002 m m) w sk a z u ją tylko wr nieznacznym stopniu na zróżnicowanie typologiczne zbadanych gleb Pojezierza Kaszubskiego. N a to m iast cechy morfologiczne profilu glebowego w większym stopniu zn a jd u ją odzw ier ciedlenie we w łaściw ościach fizyko - chemicznych samych gleb niż w składzie chemicznym koloidów.
126 Henryk Pondel ST R E SZ C ZE N IE
W komunikacie podano charakterystykę składu chemicznego i pojemności sorpcyjnej frakcji koloidalnej ( < 0,002 m m ) w n a w ią z a n iu do cech morfo logicznych profilu glebowego. B ad an ia m i objęto gleby: b ru n a tn e właściwe, b ru n a tn e w yługow ane, b ru n a tn e k w aśne oraz bielicowe, w ytw orzone z gliny zwałowej Pojezierza Kaszubskiego. Z w stępnych bad a ń wynika, że cechy m orfologiczne profilu glebowego w większym stopniu z n a jd u ją swe o d zwierciedlenie we w łaściw ościach fizyko - chemicznych gleb niż w składzie chemicznym koloidów. г. П О Н Д Е Л Ь О Б У Р О З Е М Н Ы Х И П О Д З О Л И С Т Ы Х ПОЧВАХ К А Ш У Б С К О Г О О З Е Р Н О Г О КРАЯ, О Б Р А З О В А В Ш И Х С Я НА М О Р Е Н Н О Й ГЛИНЕ Л аб о р а т о р и я П о ч в о вед ен и я И. Я. У. П. в П улавах Р е з ю м е В н а с т о я щ е м с о о б щ е н и и д а н а х а р а к т е р и с т и к а хи м и ческого с о с т а в а и ём кости п о г л о щ е н и я к о л л о и д н о й ф р ак ц и и (д и ам е тр а < 0,02 мм) в связи с м о р ф о л о г и ч е ск и м и п ри зн ак ам и п о ч в е н н о г о п роф иля. И с с л е д о в а н и ю п о д в ер г л и сь п очв ы : с о б с т в е н н о б у р о з ё м н ы е , б у р о з ё м н ы е в ы щ е л о ч е н н ы е , к и с л ы е б у р о з ё м н ы е и п очв ы п о д з о л и с т ы е , о б р а з о в а в ш и е с я на м о р е н н о й глине К аш у б ск о го О з е р н о г о Края. Из п р е д в а р и т е л ь н ы х п о с л е д о в а н и й видно, что м о р ф о л о г и ч е с к и е п ризн ак и п о ч в е н н ы х п р о ф и л е й находят с в о е о т р а ж е н и е с к о р е е в ф и зи кохи м и ческих св ой ств ах почв, чем в хи м и ческом с о с т а в е к о л л о и д о в . Н. PO N D EL
BRO W N AND P O D S O L IC S O IL S F R O M B O U L D E R LOAMS O F TH E K A S Z U B IE N LATE D IS T R IC T
Dept, of Soil Science, I UNO Pul-awy S u m m a r y
A cha rac te ristic of the chemical com position and sorptive capacity of the colloidal fraction ( < 0,002 mm ) with reference to the m orphological p ro perties of the profile is given. The in vestigations covered brow n soils proper, leached a n d acid brown soils, and podsolic soils from boulder loams. The initial studies have shown t h a t the morphological properties of the soil profile are expressed to a h igher degree by the physicochemical properties of the soil t h a n by the chemical com positions of its colloids.
