O późnych zapinkach kapturkowych (A II41)

BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS

WIADOMOŚCI

AR CHE OLO GICZ NE

PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE

w

Warszawie

WARSZAWA 2006 VARSOVIE

TOM (VOL.) LVIII

2006

r

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguj e _zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1 _subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek _Tomaszewski, doc. dr hab. Teresa _W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations:

Anna _Kinecka, Marta _{Stasiak-Cyran, Andrzej} Jacek Tomaszewski

Jacek Andrzejowski

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout:

]R]

Rycina na ok?adce: emaliowana _zapinka br?zowa

z _{Babiego Do?u-Borcza, pow. Kartuzy (rys.} L. _Kobyli?ska)

Cover picture: enamelled bronze disc brooch

from Babi Dó?-Borcz, distr. _Kartuzy (drawn by L. _Kobyli?ska)

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w _Warszawie, 2006

© _Autorzy, 2006

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj? kultury}

finansowan? przez

Urz?d Marsza?kowski Województwa Mazowieckiego

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i _czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i _{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

,

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoI.)

LVIII

SPIS

TRE?CI

Contents

ROZPRAWY

El?bieta C i e_{p i} ele w s k a, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z bada? _{powierzchniowych}

w _{mi?dzyrzeczu Pilicy} i _Wis?y 3

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers

Barbara B a r_{g i}e _?, Kultura _strzy?owska w ?wietle znalezisk _grobowych

The Strzy?ów Culture in the light of burial finds

65

Jan S chu s te r, O pó?nych zapinkach kapturkowych (A 1141)

Late _spring-cover brooches _(A II ₄₁₎

101

MISCELLANEA

Anna D r z e w ic_{z, Niezdobiony naszyjnik br?zowy} z _{haczykowatym zapi?ciem} ze zbiorów _Pa?stwowego

Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie 121

Bronze _plain neck _ring with hooked terminal sfrom the collection of the State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Anna St r o b in, P?setka br?zowa z _{cmentarzyska kultury oksywskiej} w _{Wyczechowie, pow.} kartuski

Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. _Kartuzy

127

Magdalena M ?c z _y

?

sk a, Agnieszka U rb a n i _{ak, Prowincj onalnorzymska zapinka} tarczowata z _cmentarzyska

kultury wielbarskiej w Babim _{Dole-Borczu, pow.} kartuski 145

Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture _cemetery at Babi Dó?

-Borcz, distr. _Kartuzy

Magdalena M ?c z _y

?

sk a, Uwagi o _{niektórych typach zapinek} II _grupy serii _wschodniej Oscara _Almgrena

On selected variants of Oscar _Almgren group II, eastem series, brooches

159

Jacek A ndr z_ej ow s _ki, ?ukasz _Maurycy S tan a s z _ek, Hanna Ma?k ow sk a- Pl i

s zk _{a, Mod?a, grób} 169

-pierwsza trepanacj a czaszki z okresu _{wp?ywów rzymskich} z ziem _polskich 185

Mod?a, grave 169

-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland

Aleksandra ? ó r a w sk a, Grób kultury wielbarskiej z _cmentarzyska z _{wczesnej epoki} ?elaza w _Tynwa?dzie

na _Pojezierzu I?awskim 201

AWielbark Culture grave from an _Early Iron _{Age cemetery} at _Tynwa?d in Ilawa Lake District

MATERIA?Y

Andrzej Jacek T o m as z e w s_{ki, Schy?kowopaleolityczne} i _{mezolityczne materia?y} krzemienne z _cmentarzyska

kultury grobów kloszowych w Wieliszewie 209

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew

Teresa _{W ? g} r z_y n o wi c_{z, Cmentarzysko kultury grobów kloszowych} w _{Wieliszewie, pow. legionowski}

Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. _Legionowo

215

Rados?aw P r o c h o wi c_z, Osada z _m?odszego okresu _{przedrzymskiego} i okresu _rzymskiego w _Strzy?owie,

pow. hrubieszowski, w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265

Late Pre-Roman and Roman Period settelment from _Strzy?ów, distr. Hrubieszów. _Insights from _{investigation}

Andrzej Ma ci a?o w i c_{z, Cmentarzysko kultury przeworskiej} z _m?odszego okresu _{przedrzymskiego}

w _{Suchodole, pow.} sochaczewski 283

Przeworsk Culture _cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew

ODKRYCIA

Marek Z ale w s k _{i, Rogowy harpun} z rzeki _Wilgi

An antler _harpoon from the _Wilga river

371

Jerzy L ib e r _{a, Niecodzienny zabytek} z Polesia _Lubelskiego

An unusual artefact from Polesie Lubelskie

372

Jerzy L ib e r a, Barbara Ma tr a s z e_k, Znaleziska _{grobowe (?) kultury mierzanowickiej} na Mazowszu

Burial finds _(?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze

374

Tadeusz W i ?

n ie w s k i, Unikatowy zabytek spod Starachowic

A_uniqe find near Starachowice

375

Marek F lor e _k, Siekierka _br?zowa z _miej scowo?ci _{Senis?awice, pow.} kazimier ski

Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka

377

Miros?awa A ndr z _ej o w s k a, ?ukasz Maurycy St a n a s z e_{k, Groby} kloszowe na _{warszawskiej Sadybie}

Cloche graves from Sadyba in Warsaw

378

Rados?aw Pr o ch o w ic _{z, Szpila holszty?ska} ze stanowiska 4 w _{Tomaszach, pow. ostro??cki}

Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4

384

Zbigniew N o w ako w s k _i, Nowe znaleziska z _{Kamie?czyka, pow. wyszkowski}

New finds from _Kamie?czyk, distr. _Wyszków

388

Piotr ?u c z k i e w i c_{z, Perespa}

-kolejne cmentarzysko z okresu _rzymskiego ze _{wschodniej Lubelszczyzny?} 390

Perespa

-a_previously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?

Renata _{Madyda-Legutko, Judyta} Rodzi?ska-Nowak, Joanna _{Zagórska-Telega,} Prusiek,

pow. sanocki, stan. 25. Pierwsze _cmentarzysko ludno?ci _{kultury przeworskiej} w _{polskich Karpatach}

Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture _cemetery recorded in the Polish _Carpathians

394

Jacek An dr z _ej ow s_ki, ?ukasz _Maurycy St an a s z e_{k, Andrzej} Gr _zymkow s_ki, Nieznane _cmentarzyska

z okresu _{wp?ywów rzymskich} w

?mijewie

_Ko?cielnym i

_?mijewie

_Gajach, w _pow. m?awskim 401

New cemeteries from the Roman Period at _?mijewo Ko?cielne and _{?mijewo Gaje,} distr. M?awa

Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N

o w a k ie w ic_{z, Cezary} S o b c z a_k, A?urowa _zapinka ze wsi _Szczeberka,

pow. augustowski

-import czy na?ladownictwo? 407

Openwork brooch from Szczeberka, distr. _{Augustów: import} or imitation?

Marek F lor e _{k, Wczesno?redniowieczny pochówek szkieletowy} z Sandomierza

Early Medieval inhumation burial from Sandomierz

410

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LVIIL 2006

JAN SCHUSTER

o

PÓ?NYCH

ZAPINKACH KAPTURKOWYCH

_(A

II

₄₁₎

LATE SPRING-COVER BROOCHES _{(A 1141)}

Liczne _prace, w

_których

_pó?ne

_zapinki

_kapturkowe

serii

wschodniej

o.

_Almgrena

₍₁₉₂₃₎

_odegra?y

_{wa?n? rol?,}

wskazuj?

na _du?? warto??

_tej

_formy

fibul dla studiów nad

_prze?omem

_wczesnego i

_m?odszego

okresu

wp?y-wów

_rzymskich

_(V.

Bierbrauer _1994; G. Doma?ski

1982;

O.

V. Kuharenko _1980; M. _Ol?dzki 1992a; 1995;

J.

_Tej

rai

_1997).

_Pos?ugiwano

_si? nimi w badaniach nad

stosunkami i zmianami

_kulturowymi

na

_ró?nych

tere-nach Barbarieum: na

_Wo?yniu,

na

_Dolnych

_?u?ycach

oraz nad

_?rodkowym

_Dunajem.

Pomimo _tego,

_typologia

tych

zapinek

nie zosta?a

_dotychczas

omówiona w

_stopniu

zadowalaj

?cym.

2

o 3em

o.

_Almgren

_wydzieli?

w?ród

_pó?nych

_zapinek

kap-turkowych

serii

_wschodniej

dwa _typy,

_ilustruj?c

_je

ryci-nami 40 i 41

_(1923,

tabL

_II).

Nie _{ró?ni? si?} one

zasad-niczo, w?a?ciwie

_{reprezentuj?c}

_tylko

dwa

_warianty

jednego

typu. W literaturze

_powszechnie

_przyj?to

dla

nich oznaczenie _{"A II,} 41"

_(por.

M. _Ol?dzki 1992a, s. 52 przyp.

5),

które stosowane b?dzie te? w

_poni?szym

opracowaniu.

Chronologia

fibul _typu A 41

_zamyka

_si?

w ramach

_schy?ku

_fazy

_{B2 i,}

_przede

_wszystkim,

w fazie

B2/C1

lub

_B2/C1-C1a

_(K.

God?owski _1970a, s. 13 _{n., 37,}

tabL _I; R.

_Wo??giewicz

_1974, s. _{145; 1981a,} tabL _XXIII, XXIV; R. Kenk _1977, s. 312 nn.; M. Ol?dzki 1992b, s. 97 _{przyp. 32;} J.

_Tej

rai _1999, s. 182

_n.).

Taka

_pozycja

chronologiczna

najpó?niej

szych

zapinek

kapturkowych

serii

_wschodniej

zosta?a wielokrotnie

_potwierdzona

inie

ma

_potrzeby

_jej

_dalszego

omawiania.

3

4

Ryc. 1. _{Przyk?ady najwyra?niej ró?ni?cych si?} od siebie form _zapinek AII41

Stosowanie

_{unifikuj?cego}

oznaczenia "A 41"

wywo-?uje

jednak?e

problem

natury

typologicznej,

poniewa?

fibule te _{reprezentowane} s? przez

egzemplarze

o do??

du?ej

rozmaito?ci _kszta?tów, znane _s? równie?

_zapinki

nie

_{odpowiadaj?ce}

ani

_rycinie

40 ani 41 u

_Almgrena.

Na

Fig. 1. _Examples of most different variants ofbrooches type AII 41 1- Varbelvitz, gr. z 1976r. (wg: R. _Gaudig 1978, ryc. 3a), 2-Cecele, grób 77 _(wg: J. Jaskanis 1972, ryc. 9a), 3

-Strupina,

gr. 24 _(wg: F. Pfiltzenreiter 1929, ryc. 4: 18), 4

-Malb o r

k--WieI bark, ul.

:23. e 101 42 68

.1?8

.127 .109 1?8 141 •• 145 83 •• -.... •• 641?3 .19. .6 84.13363'\ ₅₂ 66 •• 70 33. 'J. 67

116t

.26 .142 50 .9 \..

?.?

69 30 •• _r5?2 96. ?

_56.1.111

.··22 1? • .1? 125 • 60• 160 /134 4 • .21 • _? 159 • • 94 ₂₀ • • 139 ₁₅₆

8.??

•• 65 137 97 .143

16?161

93.

?

Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk z_zapinkami AII 41 _{uwzgl?dnionymi} w _{opracowaniu (numery odpowiadaj?} numerom _wykazu)

Fig. 2. Distribution _ofanalysed broochesAII 41 _{(numbers correspond} to the list _offinds)

rozleg?ych

terenach

_{rozprzestrzenienia}

_mi?dzy

_?rodkow?

?ab? a

_Bugiem

_zapinki

_typu A41

_wyst?puj?

w wielu

wariantach.

_Ilustruj?

to _cztery

_wybrane

_przyk?adowo,

za-pinki

o _{"ekstremalnie"}

_odmiennych

kszta?tach

_(Ryc.

_1).

Ju? O.

_Almgren

_(1923,

₁₈₎

zwróci? _uwag? na

_okazy,

których

najszersz?

cz??? stanowi zako?czenie _nó?ki,

oraz

_egzemplarze

z _kab??kiem

_wyra?nie

_zw??aj?cym

si? ku nó?ce.

W_zwi?zku z _tym

_pojawia

_si?

_pytanie,

_czy wzmianko-wana rozmaito?? form nie mo?e

_by?

_spowodowana

ka-nonami

_{stylistycznymi}

lub

_preferencj

_?

_pewnych

kszta?-tów w ramach

_{poszczególnych}

kultur

archeologicznych".

Z

_pewno?ci?

_wzajemnie

na siebie

_oddzia?ywa?y

moda

l

Do _typu A 41 nie zaliczy?em np. zapinki z Netzeband, Lkr.

Ostvorpom-mem, grób l _{(A. Reinecke,} K. Rausch 1989, ryc. 6:1), cho? mo?-na _{by?oby dyskutowa?} o _{jej przynale?no?ci} do _wydzielonej tu _odmiany

A41 I.

Podstawowe

_cechy

_zapinek

_typu A 41 to _ma?e,

cza-sem nawet miniaturowe

_kapturki,

silnie _rozszerzony,

cz?sto

blaszkowaty

i

_wypuk?y

_kab??k oraz

_wysoka

po-chewka;

zwykle

s? to

formy

o

_ma?ych

rozmiarach o

d?u-go?ci

oko?o 4 cm.

_Zazwyczaj

_wszystkie

te

_cechy

wyst?pu-j

? razem, w

_pewnych

_wypadkach

trudno

_jest

_jednak

zde-cydowa?

o

_{typologicznej}

_{przynale?no?ci}

_danej

_fibuliju?

do _typu A 41 lub

_jeszcze

do

_{poprzedzaj?cego}

_typu A 38

(np.

zapinki

z

_d?ugimi

_kapturkami

z

_Drosing

i _Lwówka,

grób

4

-F. _Jedlicka, F. Schmidt _{2000, ryc. 552;} D.

Min-ta-Tworzowska _{1985, ryc. 7:2;} zob.

_wykaz

nr 25 i

_84)1.

Istniej?

równie?

_formy

_smuk?e, które

_tylko

_dzi?ki

krót-kim

_kapturkom

i

_wysokiej

_pochewce

mo?na

_rozpozna?

2

Podstaw? niniejszej próby typologicznego podzia?u zapinek AII 41 s?

fibule znalezione na obszarze _{mi?dzy ?rodkow? ?ab?} a _Bugiem. Studia

nad _{kulturowymi powi?zaniami Dolnych ?u?yc, zasiedlonych} na _prze?omie

II/III wieku, wykaza?y, ?e s? one _{znakomitymi narz?dziami} do okre?lenia

pierwotnych siedzib grup przyby?ych wówczas na _{?u?yce (J.} Schu ste_r,

2005). Zbieranie materia?ów zako?czy?em w2000 roku. Pod uwag?

wzi?-?em _{egzemplarze opublikowane} z_rysunkami oraz _zapinki znane mi z

au-topsji (zestawione w _wykazie na ko?cu _artyku?u; zob. te? ryc. 2). Mimo

?e stara?em si?, aby zestawienie by?o w_{miar? pe?ne,} wpewnym momencie

sko?czy?y si? mo?liwo?ci bada? _{"bibliotecznych" (do tego problemu}

osta-tnio: M. M?cz y

?

sk a _2004, s. _{211). ??cznie uwzgl?dni?em} 354

egzem-plarze, co wmoim _przekonaniu stanowi reprezentatywn? prób?. W_wykazie nie _{poda?em odsy?aczy} do _literatury, te dane _{pojawi? si?} bowiem w

cyto-wanejpracy. Nowe zestawienie zapinek A 41 _przygotowa?a M.

M?czy?-ska _{(2006), stosuj?c ju? przedstawion? tutaj typologi?.} Z _{tego powodu}

zrezygnowa?em z _{uzupe?nienia wykazu dalszymi} okazami, które

zareje-strowa?em po roku 2000.

4 2

?.?

W

7 o 3em

y

I? -:.. ?:':: 9 -10

Ryc. 3. _{Zapinki odmiany} A 41 I

Fig. 3. Brooches ofvariantA41 I

1- _?al?cino, ob. 17 _(wg: P. _Kaczanowski, R. _{Madyda-Legutko,} E. Nawrolska 1984, ryc. 5.23:2),2

-Rzyszczewo, gr. 7 (wg: H. _Machajewski

1983, ryc. 6:4), 3-Reppenthin, gr. 78 (wg: H. _Keiling 1985, ryc. 31), 4-Drawsko, gr. 9 (wg: R. _Wo??giewicz 1967, tabl. V:8), 5-Kemnitz,

ob. 833/834 _(wg: H. Geisler 1974, tabl. _{87/833/834:4),6}

-Grabice, Doma?ski _grób 51 _(wg: G. Doma?ski 1974, tabl. _XVI:51), 7

-Szczypkowice, gr. 2 _(wg: H. _Machajewski 1996, ryc. 8), 8

-Varbel vi tz, gr. (wg: R. _Gaudig 1978, ryc. 3a). 9.10

-Kloster/H iddensee

(wg: H. Schubart 1955, tabl. _6a), ll- Varbelvitz, gr. 8 (wg:A. Leube 1970, ryc. 145a), 12-Lunow (wg:A. Leube 1975, tabl. 8:14)

i

_wyczucie

_stylu

_panuj?ce

w?ród

_lokalnych

_grup oraz

miejscowe

tradycje

i techniki rzemie?lnicze.

_Kszta?ty

zapinek

zale?ne

_by?y

od

_{wy?aniaj?cych}

_si? na

_tej

drodze

konwencji

stylistycznych.

Szczegó?owa

analiza

typolo-giczna

zapinek

typu A 41 mo?e

_pozwoli?

na

wyodr?-bnienie terenów o

_w?asnej,

_specyficznej

_stylistyce.

Pod-j?ta

ostatnio

_(M.

_Ol?dzki 1997, s. _{73; 1998,} s.

₇₇₎

próba

kulturowego

zró?nicowania

_{najpó?niejszych}

za-pinek

kapturkowych

opublikowana

zosta?a

_jedynie

w

po-staci

_lakonicznego

_opisu'.

_Wydzielone

_formy

nie

docze-ka?y

si?,

niestety,

analizy

kartograficznej,

Autor nie zdo-?a? tak?e

_uwzgl?dni?

_wszystkich

odmian

_{wyst?puj?cych}

w

_analizowanym

_przez siebie materiale

archeologicz-nym.

TYPOLOGIA

Ze

_wzgl?du

na stosunkowo _du?? szeroko??

_zapinka

na

stroju

by?a

widziana "z

góry",

dlatego

te? w

_klasyfikacji

najwi?ksz?

uwag?

po?wi?ci?em

zarysowi

kab??ka,

który

sta? _si?

_jej

_podstaw?.

Nie

_uwzgl?dni?em

tu cech

kon-strukcyjnych,

poniewa?

rezultaty

podj?tej

ostatnio

_próby

typologii

opartej

na

_tej

_podstawie

_(M.

_Ol?dzki

_1992a)

nie _s?

_{zadowalaj?ce.}

Zauwa?one ró?nice

_{konstrukcyjne}

s? cechami

drugorz?dnymi,

które mog?

s?u?y?

tylko

do

bli?szego

opisania

konkretnych

okazów, a _mapy ich

zasi?gu

(tam?e,

mapa 3,

4) pozwalaj?

co

_najwy?ej

na

wyznaczenie

strefy

dzia?alno?ci

_jednego

rzemie?lnika lub

_kr?gu

_{warsztatowego.}

wyst?powania;

dla zachowania

_jednolitej

nomenklatu-ry zosta?a ona oznaczona _{liter? "Z".} Dla

_uproszczenia

opisów

poszczególnych

odmian _cz???

_zapinki

nad

grze-bykiem

nazywam odcinkiem kab??ka, cz???

pod

nim

odcinkiem _nó?ki, natomiast sam

_grzebyk

_nazywam

?rodkiem

_kab??ka.

Odmiana A 41 I

_(Ryc.

₃₎

??czy ona stosunkowo ma?e

_zapinki

o

_prawie

równo-leg?ych

bocznych

brzegach

ca?ego

kab??ka.

?rodek

3

W_{swych pracach} Autor _{uznaje zapinki} z _{cienkiej blachy} za element

stylu "przeworskiego", co nie zawsze _jest trafne

-por. np. fibule z

miejsco-wo?ci _{Carzig (nr} 13; A. Kiekebusch 1912, tabl. XIV: 1_{O, XVI:26),}

Chrlice (nr 17; I. Peskat 1972, tabl. 3:3), Kot?a, grób 19 (nr 62; I.

Kra-marek 1962, tabl. _11:2), Lachmirowice, grób 6 _(nr 70; B. Zielonka

1953, ryc. 4:2), Nac?aw, znal. lu?ne _(nr 96; L. J. ?uka 1958, ryc. 34f).

Podobnie wykonywanie z?elaza osi spr??ynek nie jest ograniczone

wy-??cznie do terenów _{kultury przeworskiej.} Analiza _zapinek zobszaru _kultury

wielbarskiej zmierza co _prawda w _dobrym kierunku, jednakjest ona _zbyt

ogólnikowa, a_pewnych odmian _znanych z _tego terenu nie mo?na w _jej

rezultacie _uchwyci?.

W

_wyniku

_{przeprowadzonej}

_analizy

za

_podstawowe

uzna?em _cztery

_odmiany.

_Trzy z nich

_zosta?y

oznaczone

literami "I", "Y", "X", do

_których

_podobne

_s?zarysy ich

kab??ków. Kontury

zapinek

reprezentuj?cych

czwart?

odmian? nie _s? tak

_jednolite,

_jednak

na

_jej

_wydzielenie

pozwoli?y

stosunkowo du?e

_rozmiary

_zapinek

_(d?ugo??

zwykle

powy?ej

4

_cm)

i

_{wyodr?bniaj?cy}

_si?

_zasi?g

ich

kab??ka mo?e

_by?

lekko

_wgi?ty

lub odcinek nó?ki lekko

si? rozszerza?

_(Kemnitz,

nr 51

-ryc. 3

:5);

odcinek

ka-b??ka

niektórych

zapinek

ma kszta?t lekko

_{trapezoidalny}

(Drawsko,

grób

9, nr 23

-ryc.

3:4),

co mo?na

_t?umaczy?

adaptacj?

stylistyki

opisanej

ni?ej

odmiany

X. To

zró?-nicowanie

_jest

_jednak

na

_tyle

_ma?e, ?e _mo?emy

_je

pomi-n?? w

_dalszych

rozwa?aniach. Stosunkowo szerokie kab??ki

tych

fibul _przy ich

_ma?ej

_d?ugo?ci

_powoduj?,

?e

2 11 ?

\'h

)5

•• ,?.J j;, 16 17 3cm o --====--21

niektóre

_okazy

_wygl?daj?

bardzo

_{przysadzi?cie}

_(Lunow,

nr 81

-ryc. 3:

12),

inne to wr?cz

okazy

miniaturowe.

Najmniejszy

egzemplarz

(Varbelvitz,

grób

8, nr

149-ryc. 3:

11) mierzy

2,0 cm, para

srebrnych

zapinek

z

Klos-ter/Hiddensee

_(nr

55

-ryc. 3

:9.10)

ma

_{prawdopodobnie}

tak? sam?

d?ugo??.

Wi?kszo?? fibul

_odmiany

A 41 I

mierzy

mi?dzy

2,5 a _3,3 cm. Po?rodku _{kab??ka s?} one

zaopatrzone w szerokie i cz?sto zdobione

_zgrubienie

lub

w wielokrotnie

_??obkowany,

niski

_grzebyk.

Stosunek

d?ugo?ci

odcinków _kab??ka i nó?ki

_jest

_{zrównowa?ony}

i w

_przybli?eniu

_wynosi

_1,

_jednak

u

_niektórych

fibul

odcinek _kab??ka

_jest

_jednak

tak silnie

_wysklepiony,

?e

w widoku z

_góry

_wygl?da

na mocno

_skrócony.

O dmi ana A 41 X

_(Ryc.

_5-8)

Te

_zapinki

_cechuje

stosunkowo _symetryczne ukszta?to-wanie odcinków _kab??ka i nó?ki oraz

_mniej

lub

_bardziej

wyra?ny

k?t

mi?dzy

brzegami

obydwu

cz??ci. Czasami

brzegi

odcinka nó?ki s? ?ukowate i

wtedy

naj

w??sze

miejsce

ca?ej

zapinki

znajduje

si? na _nó?ce, tu?

_pod

grzebykiem.

Istotn? cech?

tej

odmiany

jest

szeroko

ko?-cz?ca si? nó?ka

-zarys fibul

przypomina

liter? X.

Zapin-ki

_tej

_odmiany

_s?

_najcz??ciej

_zaopatrzone w

_p?aski

grzebyk,

który

jest

w?a?ciwie szerokim

_zgrubieniem.

Jest

ono

_zazwyczaj

zdobione _??obkami, czasem

_jest

podzie-lone ?eberkowato.

W?ród

_zapinek

_odmiany

A 41 X mo?na

_wyodr?bni?

dwie

_pododmiany,

o do??

_wyra?nych

cechach

morfo-logicznych.

Odmiana A 41 Y

_(Ryc.

₄₎

U

_zapinek

_odmiany

A 41 Y odcinek _kab??ka

_jest

bardzo

rozszerzony i

uformowany

trapezoidalnie,

przy tym

w _wi?kszo?ci

_wypadków

_jest

on _cienki,

_blaszkowaty.

Cz?sto

jest

on silnie

_wysklepiony,

_dlatego

_jego

_kontury

s? ?ukowate, a

_wygl?d

okre?li? mo?na

_jako

_?aglowaty

(np.

ryc.

4:3.4.6.7.16),

w

_innych

_wypadkach

odcinek

kab??kajest

zbli?ony

do

_{prostok?tnego}

_(np.

_ryc. 4: 10.11.

21).

Odcinek nó?ki

_jest

_wyra?nie

_w??szy od _kab??ka, co w

_zarysie

_tworzy

_pod

_grzebykiem

_czytelny

_"stopie?"

(np.

ryc.

4:1.2.5.12.19.21.23).

Stanowi to bardzo

cha-Pierwszy

zespó?

-pododmian?

A 41 Xl

-tworz?

okazy

o

_s?abiej

_poszerzonej

_g?ówce

i nó?ce

_(Ryc.

_5).

Wich

_wypadku

stosunkowo trudne mo?e

_by?

odró?nie-nie od

_{typologicznie}

_{poprzedzaj?cego}

_j?

_typu A 38

_(Ryc.

6:

_1.2).

_Oprócz

_aspektów

_{typologicznych}

znaczenie ma

tu

_d?ugo??

_fibul, która u

_zapinek

_pododmiany

41 Xl

nig-dy

nie

_przekracza

_granicy

_{4 cm,} natomiast

_d?ugo??

fibul

A 38 z

_regu?y

_wynosi

_ponad

4 cm. Stosunkowo

_wysoka

pochewka

zapinek

A 41 Xl

_jest

umieszczona nieco uko?-nie do osi

_zapinki

iwidoczna w rzucie z

góry",

za? u fibul

A 38

_jej

_{zewn?trzna kraw?d?}

_przebiega

dok?adnie

_pod,

cz?sto nawet

_przed

zako?czeniem nó?ki. Niektóre

zapin-ki _typu A 38 nie

_{odpowiadaj?jednak}

temu _schematowi,

maj?

one bowiem

_cechy

_{typu A41,}

_tj.

_grzebyk

usytu-owany

poni?ej

szczytu kab??ka oraz

_pochewk?

umiesz-czon?nieco na ukos do osi fibul.

_{Przyk?ademjest}

zapin-ka z _{Fohrde/Hohenferchesar,}

_grób

230

_(A.

von Miiller 1962, tabl.

_49:230a).

Takie

_okazy

mo?na

_oznaczy?

_jako

typ A 38/41 I lub X6• Ju? do

_odmiany

A 41 Xl

_zaliczy?

trzeba natomiast _cztery fibule o rzadko

_spotykanym

rakterystyczn?

cech?

tej

odmiany".

Obok

_opisanych

do

_odmiany

A 41 Y _nale?? te?

zapin-ki

_{masywniejsze,}

u

_których

odcinek _kab??ka

_jest

_raczej

p?aski,

za? odcinek nó?ki _{przew??a si?}

_po?rodku

_(np.

_ryc.

4:2.17)

albo ma kszta?t

_{trapezoidalny}

_(np.

_ryc. 4:

_12.23).

W

_ka?dym

_wypadku

szeroko?? odcinka nó?ki

_jest

mniej-sza od szeroko?ci odcinka _kab??ka i

_jest

on zawsze

krótszy.

Jest to

_spowodowane

_{przesuni?ciem}

_grzebyka,

w

_wypadku

_zapinek

A 38

_{umieszczanego}

na

_najwy?szej

pozycji

kab??ka, w kierunku zako?czenia nó?ki.

Zmienno?? ukszta?towania

_brzegów

odcinków kab??-ka i nó?ki nie

_jest

_istotna, za? kszta?t

_ca?ego

_kab??ka zbli-?a _si? w swoim

_wygl?dzie

do

_litery

_"Y".

_Grzebyk

zapi-nek

_tej

_odmiany

_jest

z

_regu?y

_w?ski i s?abo

_wysklepiony

(np.

ryc. 4:

12.16),

natomiast u

_niektórych

_zapinek

blasz-kowatychjest

on _pusty od _wewn?trz

_(np.

_ryc.

_4:20)

lub

prawie

nie

_wypuk?y

i

_tylko

lekko _zaznaczony

(Ko?ciel-na _Wie?, nr 60

-W. Sici?ski _1995, tabl. _V;

Lachmirowi-ce,

grób

6, nr 70

-B. Zielonka _{1953, ryc.}

_4).

_Zapinki

odmiany

A 41 _{Y mog?}

_by?

bardzo

_d?ugie

_(Domaradzyn,

grób

la: _5,7 cm

-ryc.

4:20),

ale znane _s?te?

_okazy

o

d?u-go?ciach

oko?o 3 cm.

4

"Stopniowy" zarys kab??ka widoczny jest te? u _{niektórych zapinek typu}

A38,np.zChmielowaPiaskowego,grób 14(K. God?owski, T.

Wich-man _1998, tabl. _XV/14:10).

'i

Czasami _{jednak pochewka} przew??a si? ku _{?o?ysku szpili} a_{j ej}

zewn?trz-ny brzeg nie _ko?czy si? równo zzako?czeniem nó?ki: _Nowy ?owicz _(nr

101; K. Hahu?a 1992,ryc.9:3.6),Parkowo(nr108; S. Jasnosz 1984,

ryc. 157:2).

6

Oczywi?cie, pewne lekkie odchylenia od przedstawionego schematu

wyst?puj? równie? u _zapinek A 41. _Dotyczy to np. pary zapinek z

Lubo-widza, grób 298, które po autopsji w Muzeum _Narodowym w Szczecinie

z_powodu ich _ma?ych rozmiarów oraz bardzo _wysokich iszerokich

grze-byków klasyfikuj?, w_{przeciwie?stwie} do R. _{Wo ? ?g i}e wic z a _(1995, s. _{35), jako typ} A 41 _{(odm. Xl).}

Ryc. 4. Zapinki odmiany A 41 Y

Fig. 4. Brooches ofvariantA41 Y

1.2 Hohenwutzen _(wg: A. Leube 1975, tabl. 7:l.2), 3 Luboszyce (wg: G. Doma?ski 1982, tabl. Ve), 4 _{Wymys?owo (wg:} S. Jasnosz

1951, ryc. 382:53), 5

-Nac?aw _(wg: L. J. Luka 1958 ryc. 34f), 6 Lwówek, gr. 1 (wg: D. Minta-Tworzowska 1985, ryc. 6:4),

7 M?odzikowo, gr. 57 (wg: A. Dymaczewski 1958, ryc. 102:12),8 Lunow _(wg: A. Leube 1975 tabl. 8:14),9 Bodzanowo, gr. 4 _(wg:

B. Zielonka 1958, ryc. 48b), 10 Chorula, grób 35 _(wg: J. _{Szyd?owski 1964, ryc. 33:7),11} Carzi g (wg: A. Kiekebusch 1912, tabl. XIV: _10),

12 Tarnów, gr. 74 (wg: K. God?owski, L. Szadkowska 1972, tabl. _XXXVII:4), 13 Zakrzew _(wg: T. Malinowski 1953, ryc. 8),14 Brodno

(Muzeum Archeologiczne, Wroc?aw), 15 P'l o w en, gr. 9 _(wg: H. _Stange 1979, ryc. 6cc), 16 Wymys?owo, gr. 194 (wg: S. Jasnosz 1951, ryc.

82),17 Domaradzice, gr. 100 (wg: B. Kostrzewski 1953, ryc. 102:12),18 Zakrzów, gr. 8 (wg: J. _{Szyd?owski 1964, ryc. 20a),} 19 Rudna

Wielka, gr. 5 _{(Muzeum Archeologiczne, Wroc?aw),} 20 Domaradzyn, gr. la (wg: T. _{Pi?tka-D?browska} 1959, tabl. LIV:6), 21 Markendorf

(Mus. Vor- und _{Friihgeschichte, Berlin),} 22 Modz u_{rów, gr. (wg:} M. Jahn 1918, tabl. 13: _l3d), 23 C hrl ic e _(wg: 1. Pe?kar 1972, tabl. 3_:3)

3 4 6 8 9 C!• fi ..._'.1(' r,.?, \ # .,?... J

?

o 3cm

Ryc. 5. _{Zapinki pododmiany} A41 Xl

Fig. 5. Brooches ofvariantA 41 Xl

1- _Kaszewy Ko?cielne _(wg: E. Kaszewska 1975, tabl. VII: _16), 2

-R?pice (wg: A. Leube 1992, tabl. _4:6), 3

-Kirch-B _aggendorf, gr.

(wg: H. _Berlekamp 1961, ryc. 46), 4-Le?no (wg: InvArch. XLIII, 1979, tabl. _270/4:13), 5-Pozna?-Komandoria, gr. IV _(wg: M. _{Piaszykówna 1953,} ryc. 66:8), 6

-Stary Zamek _(wg: G. Doma?ski 1980, tabl. _9i), 7

-Czarnocin, gr. 2 _(wg: E. Kaszewska 1969, ryc. 2:1), 8-Domaradzyn, gr. 2 (wg: T. _{Pi?tka-D?browska} 1959, tabl. _LIV:7), 9-Parkowo, gr. (wg: S. Jasnosz 1984, ryc. 157:2), lO-Nowy ?owicz,

kurh. 63, gr. l _(wg: K. Hahu?a 1992, ryc. 9:6), ll-M?odzikowo, gr. 36 (wg: A. Dymaczewski 1958, ryc. 62:14), 12-Gr?bocin, gr. 20 (wg:

G. _Budynek, M. _{Ol?dzki 1986, ryc. 6:2)}

2

o 3cm

6

4 5

Ryc. 6. Zapinki typu A 38 (1.2) oraz _odmiany A4l I ₍₆₎ i wariantuA4l Xl _(3-5)

Fig. 6. Brooches _oftypeA 38 _(1.2), and variantsA41 ₁₍₆₎ andA41 Xl _(3-5)

l-Varbelvitz,gr.9(wg:A.Leube 1970,ryc.144a),2 Ostrów Le dn icki{wg.W' Ja?d?ewski 1890,

tabl. _VII:7), 3

-Lwówek, gr. 4 (wg: D. Minta-Tworzowska 1985, ryc. 7:2), 4-Budzieszowice _(Muz. Narodowe, Szczecin), 5-Coto? (wg: F. _Maciejewski 1961, tabl. V: _12), 6 -Drosing (wg: F. Jedlicka, F. Schmidt 2000, ryc. 552)

4 2

";-t?

:t-,'

-LII

?

5 6 7 8 9 10 11 12 14 o 3em 19 17

Ryc. 7. _{Zapinki pododmiany} A41 X2 _(8.17 -wariant Osie)

Fig. 7. Brooches of sub-variant A 41 X2 _(8.17

-form _Osie)

l-Kicin (wg: A. Ga??zowska 1996a, ryc. 3:1), 2 Lu bo ml', gr. lO (wg: U. V. Kuharenko 1971, ryc. 39), 3

-S?opanowo, gr. 10 (wg:

K. Przewo?na 1955, ryc. 48:4), 4-Pruszcz Gda?ski, stan. _{10, gr.} 367 _(wg: M. Pietrzak 1997, tabl. _CXIX/367:1), 5_{-Krzy?ownica,}

gr. (Muz. Archeologiczne, Pozna?), 6

-Ku ?n ic a ?el icho w sk a_(wg: A. Ga??zowska 1996b, ryc. 4: l), 7

-Le

?

n o _(wg: Inv Arch. XLIII, 1979,

tabl. _270/4:12),8 Podlesie _Wysoki e _(wg: T. Malinowski 1956, ryc. 6), 9

-P?ckowo (Muz. Archeologiczne, Pozna?), lO

- Budzieszo-wice _(Muz. Narodowe, Szczecin), 11- _W?siory, kurh. 15 (wg: J. Kmieci?ski, M. _Blombergowa, K. Walenta 1966, tabl. _XLI:l),

12-Rzadko-wo, gr. (Muz. Archeologiczne, Pozna?), 13 -Gostkowo-Fols?g, gr. 8 (wg: B. Zielonka 1968, ryc. 11), 14-Pr?dno (wg: A. Leube 1977,

ryc. 5b), 15 _{-Gr?bocin (wg:} G. _Budynek, M. _{Ol?dzki 1986, ryc. 7:4),16-} Stara Wie?, gr. 7 (wg: W. _{Radig 1942, ryc.} l_lb), 17 -Konin _(wg:

B. Kostrzewski 1947, ryc. 36:3),18 - N

euenkirchen, gr. 55 _(wg: R. Szczesiak 1994, ryc. 22a), 19

-M?odzikowo, gr. 258 (wg: A.

Dyma-czewski 1958, ryc. 458:3), 20-Czarnocin _(wg: E. Kaszewska 1975, tabl. _7:15)

przeworskiej,

jednak

znane te? _{spoza tego} terenu'.

Za-liczona do

_odmiany

41b

_zapink?

z Komorowa

_(tam?e,

ryc.

9:4)

nale?y,

na

_podstawie

_zarysujej

_kab??ka,

_w??czy?

do

_odmiany

A 41 Y.

kszta?cie, z _{Budzieszowic,} Cotonia

_{(2 egz.)}

i Lwówka

(nr

11,19 i

_84-ryc.

_6:3-5).

Ich

_najbardziej

_rzucaj?c?

si? w _{oczy cech? s?} bardzo szerokie

_kapturki,

które _??cz?

je typologicznie

jeszcze

z _typem A 38.

Odr?bny

wariant w?ród fibul

_pododmiany

A 41 Xl

stanowi?

okazy

z

_cylindrem

na _spr??yn?

_wykonane

z

?e-laza,

odmiany

41b _wg

_Ol?dzkiego

_(1992a,

s. 60

_nn.),

charakterystyczne

dla wschodnich

_rejonów

_kultury

7

Np. Chmielów Piaskowy (nr 15; K. God?owski, T. Wichman

1998, tabl. XVIII/15:2.3, LII/36:6). Para _{zapinek tego} wariantu _znajduje

si? równie? w?ród materia?ów _cmentarzyska w _{Czamocinie, pow.}

piotr-kowski _{(M. M?czy?ska,} M. J_{agusiak 2003,} tabl. _1:4).

Mniejsz?

d?ugo??,

poni?ej

3,5 cm,

maj?

zapinki

pododmiany

A 41 _X2, które w

_{porównywaniu}

z fibulami

pododmiany

A41 Xl

_cechuj?

_{si? pewn?}

_toporno?ci?.

Zapinki

A 41 X2 mo?na zawsze odró?ni? od fibul _typu

A 38

_(Ryc.

_7).

_Maj?

one szerokie odcinki _kab??ka i nó?-ki, natomiast sam ?rodek _kab??ka

_jest

bardzo _w?ski; czasem szeroko?? _przy

_g?ówce

oraz ko?cu nó?ki

odpo-wiada

_d?ugo?ci

_ca?ego

_kab??ka

_(Cecele,

_grób

_77, nr 14

-ryc. 1 :2; Gr?bocin,

grób

26, nr 40

-ryc. 7:

15)

lub

nawet

_{j? przekracza}

_(Stara

_Wie?,

_grób

_7, nr 136

-ryc.

7:15).

Wstosunku do

_zapinek

A 41 Xl ich _kab??ki

_maj?

kszta?t

_bardziej

_{przysadzistej}

_litery

X. _Cz?sto

_zgrubienie

na _kab??ku

_(grzebyk)

_jest

szersze od

_przyleg?ych

_cz??ci kab??ka oraz _nó?ki, co mo?na te? zaobserwowa? u

nie-których

fibul

_pododmiany

A41 _Xl,

_jednak

nie u fibul

odmiany

A 41 Y.

W?ród

_zapinek

_pododmiany

A 41 X2

_wyró?niaj?

_si?

dwa

_specyficzne

_warianty".

Jeden

_cechuje

obecno??

??obkowanej

p?ytki

w

_miej

sce

_kapturków

_(wariant

Rzysz-czewo; ryc.

8).

G?ówka z

_pokrywaj?c?

_spr??ynk?

_p?ytk?

zamiast

_kapturków

_jest

tak _rzadka, i? bardzo

prawdo-podobne

jest

pochodzenie

tych

trzech fibul z

_jednego

warsztatu z terenu

_kultury

_wielbarskiej

.

Porównywalne

okazy

znajduj?

si? tak?e

w

_depozycie

z

?ubiany".

_Zapinka

z

podo-bn?p?ytk?z

grobu

popielnicowego

nr 15 z

_Ciep?ego

_(A.

Schmidt _1902, s. _112, tabL 8

Dla u?atwienia zapisu proponuj? te _warianty okre?li?

odpowiednio jako wariant _Rzyszczewo oraz wariant

Osie. Nazw _tych nie _{wprowadzi?em jeszcze} w

niemie-ckiej wersji artyku?u, z?o?onej do druku w serii

Ver-offentlichungen zur _{brandenburgischen}

Landesarcha-ologie.

3

2

o 3cm

Ryc. 8. Zapinki pododmiany A 41 X2, wariantu _Rzyszczewo

Fig. 8. Brooches of sub-variant A 41 _X2, form _Rzyszczewo

1.2-Rzyszczewo (wg: Machajewski 1983, ryc. 9:1.2), 3_{-Luboszyce (wg:} Doma?ski

1982, tabl. _32u)

9

Uprzejma informacja prof. Magdaleny M?czy?skiej

z_{Instytutu Archeologii Uniwersytetu ?ódzkiego.}

A 41 X2 (war. Osie)

Ryc. 9. Rozprzestrzenienie zapinek pododmiany A 41 X2, wariantu Osie (= Ol?dzki 4lc)

3em

o

'-I?J:;?r

117

9

10 12

Ryc. 10. Zapinki odmiany A 41 Z

Fig. 10. Brooches ofvariantA 41 Z

1-Malbork- Wielbark, ul. Zagóma(wg: Pietrzak 1965, tabl. IV:2), 2-Elbl?g-Pole Nowomiejskie (wg: Anger 1880, tabl. V:37),

3

-El _{bl?g (wg:} Natuniewicz 2000, tabl. _IX:1), 4-7

-Ciep?e (wg: Schmidt 1902, tabl. _VI), 8

-Gos tkowo-F _ols?g, gr. 4 (wg: Zielonka

1968, ryc. 4b), 9-Tomaryny, gr. 29 (wg: Schindler 1940, ryc. 24:2), 10-Zwierzewo _{(wg: Bezzenberger} 1909, ryc. 42), II-Elbl?g-Pole Nowomiej skie (wg: Almgren 1923, tabl. 11:41),12

-Os tróda, gr. 13 (wg: Tischler, Kemke 1902, tabl. 1:16)

VI:7c),

jednak

odpowiadaj?ca

typowi

A II 38

_pozwala

twierdzi?, ?e ten rzadki

_sposób

ukszta?towania

_g?ówki

mia? na Pomorzu _d?u?sz?

_tradycj?.

Cz?sto fibule _tego wariantu s?abe

_cechuje

profilowa-nie _kab??ka, tak

_jak

w

_wypadku

_zapinek

z

_Kolnicy

_(nr

56

-por. M. Ol?dzki 1992b, ryc.

410),

Elbl?ga-Pola

No-womiejskiego

lub uL Moniuszki

_(nr

28

-M. Natunie-wicz _2000, tabL

_VI:6)

oraz Podlesia

_Wysokiego

_(nr

113

-T. Malinowski _{1956, ryc.}

_6).

_Kolejne

_okazy

_pochodz?

z Kosewa

_(nr

61

-W. Nowakowski 1998, ryc. 13, tabL 8:

_115),

z terenów

_kultury

_{bogaczewskiej",}

z Grabic

_(nr

39

-M. _Ol?dzki 1995, ryc.

10:1.2)

w

_rejonie

_uj?cia

_Nysy oraz z

_cmentarzyska

_{przeworskiego}

w Koninie

_(nr

58

-B. Kostrzewski _{1947, ryc.}

_36:3).

Ostatni

_znanymi

okaz

pochodzi

z

_peryferii

_Dolnych

_?u?yc, z

_miejscowo?ci

Rohrbeck

_(nr

124

-Liebchen _{1936, ryc.} str.

_104).

Kap-turków brak równie? u

_{wzmiankowanych}

_wy?ej

_zapinek

z Czamocina. _S? one zbli?one do

_omówionych

egzem-plarzy

wariantu

_pododmiany

A41 X2

_(Ol?dzki

_41c),

Drugim

wariantem s?

zapinki

bez

_kapturków

nakry-waj?cych

spr??yn?

(wariant

Osie; ryc.

7:8.17),

odpowia-daj?ce

odmianie 41c

_Ol?dzkiego

_(1995,

s. 242

_n.).

Ich o?

jest

umieszczona w

_poprzecznej

_p?ytce,

w

_której

czasem

znajduje

si? te?

_drugi

otwór dla

_ci?ciwy,

_wi?kszo?? fibul

jednak

-w _"zachodni"

_sposób

-zaopatrzona

jest

w

ha-czyk.

M. _{Ol?dzki twierdzi?,} i?

_zapinki

_tego wariantu

sku-piaj?

si? na stosunkowo

_ma?ym

obszarze

_pogranicznym

kultur

_wielbarskej,

_luboszyckiej

i

_przeworskiej

_(tam?e,

przyp. 23a, mapa

6).

Kolejne

okazy

przesuwaj?jednak

obszar ich

_wyst?powania

ku terenom

_kultury

_wielbarskiej

(Ryc.

9)

-tak?

zapink?

znaleziono w

_grobie

17 z Rzysz-czewa

_(nr

130

-H.

_Machajewski

_{1983, ryc.}

_8:4),

w

_grobie

86 z _Pr?dna

_odkryto

_zapink?

bez

_kapturków,

_któr? na

podstawie

opublikowanej

ryciny

(nr

117

-Th.

Haupt-mann _2002, tabL

_14:86b)

z

_du?ym

prawdopodobie?-stwem mo?na

_w??czy?

do _{tego wariantu,} wreszcie _para

takich fibul

_pochodzi

z

_grobu

91 z

_nekropoli

w Osiu

_(nr

106

-Muzeum

_{Archeologiczne,}

_Pozna?).

10

Tu _{b??dnie jako} Kwiatków.

11

Stan zachowania _{tej zapinki} nie _pozwala na _{jej pewn? klasyfikacj?.} Brak

kapturków mo?e _by? zarówno wynikiem uszkodzenia (tak

zinterpretowa-na _przez W. No w ako w sk ie_go _1998, s. _{48), jak} i _{zaplanowanego}

wykonania. Stan zabytku po konserwacji powoduje jednak, i? nie mo?na

zaobserwowa? _{ewentualnego miejsca} od?amania _{kapturków (autopsja}

zabytku w Museum ftir Vor- und _{Fruhgeschichte} w _Berlinie).

ró?ni? si?

jednak

od nich _obecno?ci?

_tulejki

na _ci?ciw?

zamiast

_haczyka,

co

_cechuje

te?

_zapink?

z Kosewa.

Inne

_zbli?aj?

_si? kszta?tem do

_zapinek

_odmiany

A 41 _I,

ale ich odcinek _kab??ka

_jest

czasami

_blaszkowaty

i

?aglo-waty,

takjak

u

_zapinek

_odmiany

A 41

_Y,jednak

_brakuje

im

_{"stopniowego"}

_{zarysu kab??ka}

_tych

ostatnich. Przy-k?adem

_tej

_odmiany

_jest

_zapinka

z

_Elbl?ga-Pola

Nowo-miejskiego

(nr

27),

przedstawiona

przez O.

Almgrena

jako

wzorzec _typu 41

_(1923,

tabL

_11:41).

Ze

_wzgl?du

na

_ogólne

_cechy

_tego

_zespo?u

fibul

(kon-tur _kab??ka w kszta?cie

_{"przysadzistej"}

_litery

_X,

uformo-wanie

_grzebyka

-z

_wyj?tkiem

okazów z

_Czarnocina)

nie ma

_potrzeby

_{wyodr?bniania}

ich z

_pododmiany

A 41

X2.

_Oprócz

fibul z Czarnocina

_morfologia

_zapinek

_tego wariantu nie

_odbiega

od wzoru

_{.wielbarskiego",}

wobec

tego bardzo

prawdopodobne

jest

pochodzenie

wszyst-kich

_egzemplarzy

_znalezionych

_{poza zwartym} obszarem

tej?e

kultury

w?a?nie z

_jej

terenu.

W

_wypadku

_nieocala?ych

fibul z

_Ciep?ego

mo?na od-nie?? _wra?enie, i?

_mia?y

one

_przed?u?on?

_górn?

_cz??? kab??ka.

Najprawdopodobniej

jest

to

_jednak

_tylko

_wynik

perspektywicznego

sposobu

ich

_rysowania,

na co

wska-zuje

boczna

_(od

_strony

_g?ówki)

_p?aszczyzna

_grzebyka,

która

_zazwyczaj

w rzucie z

_góry

nie

_jest

widoczna

_(zob.

A. Schmidt _1902, tabL

_{VI:7a.7c.9a).}

_Proporcje

_jednej

z nich

_(A.

Schmidt _1902, tabL _{VI:7a; ryc.}

_10:4)

_by?y

prawdopodobnie

takie same

_jak

u fibul z

_Elbl?ga

_(nr

28

-ryc. 10:

11)

lub ze Zwierzewa _(nr 164

-ryc. 9:

10).

Przyk?adem

b??dnego

wra?enia co do kszta?tu

_zapinki,

jakie

wywo?a?

mo?e

_{j ej}

ustawienie do

_rysunku,

_jest

fibula

z Prosen

_(nr

119

-por. ryc.

11).

Odmiana A 41 Z

_(Ryc.

₁₀₎

Czwart? odmian? stanowi?

zapinki,

których

znaleziska

skupiaj?

si? w

_rejonie

_uj?cia

_Wis?y

_(odmiana

dolnowi-?la?ska).

Od

_innych,

_pó?nych

_zapinek

_kapturkowych

z terenów

_kultury

_wielbarskiej

_{ró?ni? si?} one _znaczn? wielko?ci? a _cz?sto te? _du??

_masywno?ci?.

Niektóre

cha-rakteryzuj?

si? stosunkowo

_d?ugim,

_{rozszerzaj?cym}

_si? odcinkiem _nó?ki,

_podobnie

_jak

u fibul

_odmiany

A 41 X2.

Cech?

najbardziej

rzucaj?c?

si? w _oczy i _??cz?c?

wszystkie

fibule

_tej

_odmiany

_jest

bardzo szeroki ?rodek

kab??ka, co _{zapewne wyra?a}

_lokalny

_styl

prawobrze?ne-go

rejonu

dolnej

Wis?y

(Ryc.

12).

Cho? _wi?kszo??

_tych

zapinek

odpowiada

formalnie fibulom odmian A 41 _I, X

lub _{y, tworz?} one

_{stylistycznie}

i

_{chorologicznie}

_odr?bn?

grup?. Poza

wymienionym

rejonem

ich

wyst?powania

okazy

pododmiany

A 41 _{Z s?znane} z

_{Gostkowa-Fols?gu,}

grób

4

_(nr

35

-B. Zielonka _{1968, ryc.}

_4b),

z _Niedanowa,

groby

146, 374, 557

_(nr

100

-W.

_{Ziemli?ska-Odojowa}

1999, tabL _{XLI/146:2, CXXXVI/374:1,}

_CCI/557:1.2)

oraz z

_Unrow(148

-H. Schubart _1955, tabL

_6c)

i Schwan-beck

_(nr

132

-R. VoB _{1989, ryc.}

₆₎

w

Meklemburgii--Pomorzu Przednim.

3cm o

Ryc. 11. _Zapinka wariantu A 41 X2 z Pr 6s e n

-rysunek (1)

i przerys (2) fotografii z_publikacji

Fig. 11. Brooch sub-variant A 41 X2 from Pr6s e n

-drawing (1), and

retrace of photo from the publication (wg: D. _Wetzendorf, I. _{Wetze12001, ryc.} 1_:3)

ROZPRZESTRZENIENIE I

PRZYNALE?NO??

KULTUROWA

1995, s.

_230),

ta cecha

_??czy

natomiast

_zapinki

_odmiany

I z Pomorza

_Przedniego

_(Vorpommern)

z okazami z ob-szaru

_kultury

_wielbarskiej

_(por.

_ni?ej).

W

_wypadku

fibu-li z

_Reppenthin

_(nr

123

-ryc.

3:3)

kszta?t

_grzebyka

nie

pozwala

jednak

wykluczy?

jej

zwi?zku

z okazami du?-skimi

-blisk?

analogi?jest

np. fibula

grobu

4 z

Keldby-lille na Zelandii

_(D.

_Liversage

_1980, tabL

_4c).

Zapinki

odmiany

A 41 I

_spotykane

s?

przede

wszystkim

na terenach

_mi?dzy

_Rugi?

a Pomorzem Wschodnim,

po-jedyncze

okazy

znaleziono te? w

_Meklemburgii

iw

Bran-denburgii

(Ryc.

12). Fibula z Kemnitz

_(nr

51

-ryc.

3:5)

jest

na _pewno

_zwi?zana

z

_zapinkami

_tej

_odmiany

i

naj-prawdopodobniej

pochodzi

z terenów

_kultury

wielbar-skiej

b?d? grupy

gustowskiej.

Na

tych

samych

terenach

wyst?puj?

te?

_zapinki

_nale??ce do _typu A 38, o

morfolo-gii

porównywalnej

do

_odmiany

A41 112•

_Wskazuje

to, i?

za

_{rozprzestrzenieniem}

_tych

_zapinek

_kryje

_si?

_regionalna

tradycj

a

_{stylistyczna.}

Do?? _{zwarty obraz,}

_wyra?nie

_zwi?zany

z terenem

kul-tury

przeworskiej,

prezentuj

e

_{rozprzestrzenienie}

_zapinek

odmiany

A 41 Y

_(Ryc.

_12).

Niektóre

_okazy

_zosta?y

zna-lezione na terenie _grupy

_lubuskiej,

co

_potwierdza

udzia?

silnych

wp?ywów

przeworskich

w

_genezie

_tej

_grupy

_(por.

Zauwa?y?

mo?na _pewne

_podobie?stwa

fibul

_odmiany

A 41 _I,

_przede

_wszystkim

z

_zachodniej

_cz??ci ich

_zasi?gu

(Varbelvitz,

Kloster),

do fibul

_{skandynawskich,}

_np. z

Ju-ellinge

na Lollandii

_(E.

Cosack _1979, tabL

60)l3.

Chodzi

tu o ich wielko?? i niemal

_równoleg?e

_brzegi

_kab??ka.

U

_egzemplarzy

_{skandynawskich}

nie

_spotyka

_si?

_jednak

wielokrotnie

_??obkowanego

_zgrubienia

_(por.

M. _Ol?dzki

12

Bergen, Lkr. Rugen (A. Leu be 1965, s. _{327, ryc. 157a.b), Letnin.pow,}

pyrzycki (d. Lettnin, Kr. _Pyritz; G. Dorka 1939, tabl. _49), Varbelvitz,

Lkr. _{Rugen, grób} 9_(A. Le li be _{1970, ryc. 144a.c), Netzeband,} Lkr.

Ostvor-pommern, grób 1 _(A. Rei n e c ke, K. Ra us ch 1989, ryc. 6:1).

13

Te _{podobie?stwa zostan? przeanalizowane} w_{innym miejscu,} wramach

pracy po?wi?conej ponownej analizie grobów ksi???cych z Lubieszewa,

A411 I o •

#J.

I

?D

?

I

_••

. .,::..?

••••

A41 X2 •

??

.

?-

. .

".?

\:

..r--...

_..

•

cI

I ., ••

..

. • A41 Z • .

,

v

'\

.

??

, , A41 y.

Ryc. 12. _{Rozprzestrzenienie} odmian A 41 _I, A 41 Yi A 41 Z oraz wariantu A 41 X2

Fig. 12. Distribution ofbrooches variants A 41 I, A 41 Y, and A 41 Z, and sub-variant A 41 X2

R.

_Wo??giewicz

1981 _b, s.

_205).

W_tym kontek?cie trzeba równie? widzie?

_zapinki

_odmiany

A 41 Y z obszarów na

po?udnie

od rzeki

_Piany

_(Peene)

w

_Meklemburgii

-

Pomo-rzu Przednim

_(por.

H.

_Machajewski

_2002, s. 385

_n.).

pojawiaj?

si? te? fibule

_{"przeworskiej"}

_odmiany

A 41 Y

-przyk?adem

s?

zapinki

z

_cmentarzysk

w Lwówku

_(nr

84

-ryc.

4:6)

oraz w Kowalewku

_(nr

63

-T.

_Skorupka

2001, tabl. _{3/12:2,42/145: 1.2,}

_157:3).

Nieco

_bardziej

_rozproszony obraz

_prezentuj?

znaleziska

zapinek

odmiany

A 41 X. Cho? strefa ich

_wyst?powania

_jest

generalnie

przesuni?ta

bardziej

ku

_pó?nocy,

_jednak

obok

zag?szczenia

takich fibul na terenie

_kultury

_wielbarskiej

mo?na

_je

odnotowa? równie? na obszarze

_kultury

prze-worskiej;

brak ich

_jest

_tylko

na

?l?sku

i w

_Ma?opolsce.

W

_niektórych

_rejonach,

_np. w strefach

_kontaktowych

mi?dzy

kultur? wielbarsk? a

_przeworsk?,

_zasi?gi

rozprze-strzenienia

_wydzielonych

odmian

_nak?adaj?

_si? na siebie.

Mo?e to

_by?

efektem

_wzajemnych

_kontaktów, w

wi?kszo-?ci w

_mniej

_szym

_stopniu

z darami lub na?ladownictwami

obcych

form. _Dwie,

_niestety

znalezione bez kontekstu

za-pinki

z

_cmentarzyska

_kultury

_wielbarskiej

w Lutomiu

_(nr

83

-H.

_Machajewski

1983, ryc. 11

:2.5)

nale??stylistycz-nie do ?rodowiska

_{przeworskiego,}

to samo

_dotyczy

fibu-li z _Lwówka,

_grób

1

_(nr

84

-D. Minta-Tworzowska _1985,

ryc.

6:4)

maj?cej

?aglowaty,

trapezoidalny

kab??k i

"stop-niowy"

zarys".

Jednocze?nie na

_nekropolach

przewors-Rozprzestrzenienie

zapinek

pododmiany

A 41 Xl

wskazuje

na

_jej

_{interkulturowy}

_charakter",

_dlatego

zre-zygnowano

tutaj

z

_jej

_kartowania,

_zapinki

_pododmiany

A 41 X2 s? natomiast fibulami typowo .wiclbarskimi"

(Ryc.

12).

Obecno??

_pojedynczych

okazów

_pododmiany

A 41 X2 na obszarze

_kultury

_{przeworskiej,}

_jak

_np. w

M?o-dzikowi e

_(nr

92

-ryc. 7:

19),

jest

naturalna na terenach

pogranicznych

dwóch kultur. Niektóre inne

_egzemplarze

(np.

Czamocin, nr 20

-ryc.

7:2015),

powielaj?ce

schemat

pododmiany

X2, lecz

_wyra?nie

_odbiegaj?ce

od

"wzor-ców" wielbarskich,

interpretowa?

mo?na

_jako

na?la-downictwo lub

_adaptacj?

_obcego

wzoru _przez ludno??

kultury

przeworskiej.

Na terenach

_kultury

_wielbarskiej

14

To _{dotyczy egzemplarzy} z_br?zu, ale nie okazów ?elaznych z_cylindrem na _{spr??ynk? (odm.} 41b wg Ol?dzkiego).

15

Ostatnio opublikowane przez M. _M?czy?sk? i M. _Jagusiaka

(2003, tabl. _VI:18.19).

16

Kolejnymi przyk?adami s? zapinki z_grobu 145 oraz _{jeden egzemplarz}

znaleziony wwarstwie mechanicznej cmentarzyska kultury wielbarskiej

w Kowalewku _{(T. Skorupka} 2001, tabl. _{42/145:1.2,157:3).}