JNfo. 5 (1443).
[ W B E B C 1 D S T C Y
f-c^S W a rs z a w a , dnia 30 styraffi-a-1910 r.
)
T o m X X I X .
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
P R EN U M ER A TA „W S Z E C H Ś W IA T A ".
W W arszaw ie: ro c z n ic r b . 8, k w a rta ln ie r b . 2.
Z prze syłk ą pocztow ą ro c z n ie r b . 10, p ó łr . r b . 5.
PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W R e d a k c y i „ W s z e c h ś w ia ta " i w e w s z y stk ic h k s ię g a r
n iach w k ra ju i za g ran icą.
R e d a k to r „W szech św iata* 1 p r z y jm u je ze sp raw am i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie o d g o d z in y 6 d o 8 w ie c z o re m w lo k a lu re d a k c y i.
A d r e s R e d a k c y i: W S P Ó L N A J\T°. 3 7 . T e le f o n u 8 3 -1 4 .
G E O G R A F I A R O Ś L I N , J E J Z A D A NIA I M E T O D Y *).
1. W S T Ę P .
W chem ii w szelkie b a d a n ia te o re ty c z ne z m ierzają do w y ja ś n ie n ia isto ty ma- te r y i;—w n a u k a c h m orfologicznych ta- k iem k a p ita ln e m z a g a d n ie n ie m j e s t po
w s ta w a n ie n o w y c h g a tu n k ó w .
W ię c s y s t e m a t y k dąży do o d b u d o w a nia d rz e w a genealo giczn eg o , g e o g r a f od
szu k u je d ró g , j a k i e m i rośliny w ę d r o w a ły i zmian, j a k i m p od legały, m orfolog (morf.
dośw iadczalna) b a d a przy c z y n y , p o w o d u j ą c e p o w s ta w a n ie n o w y c h k sz ta łtó w , bio-
m e t r a zag łębia się w isto tę teg o , co n a z y w a m y „ g a t u n k i e m " , —w s z y sc y zaś oży
w ieni są j e d n ą m yślą: s z u k a ją dróg, j a kiem i szedł rozw ój oraz przy c z y n , tym rozw ojem k ie r u ją c y c h .
J e że li z w ró c im y u w a g ę n a s to s u n e k powyżej w y m ien io n y c h gałęzi n a u k i o k s z ta łta c h do z a g a d n ie n ia o p o w s ta w a
*) Odczyt, wygłoszony na żebranin stowa
rzyszenia botaników w Genewie.
n iu g a tu n k ó w , to będziem y zm uszeni po
dzielić n a u k i m orfologiczne n a dwie, co do i s to ty różne, g ru p y .
S y s te m a ty k a , geografia ro ślin i n a u k i p o k re w n e p od a ją tezy — a ro zw iązan ia ich o c z ek u ją od morfologii d o św ia d cz a l
nej i biom etryi.
N a u k i j a k s y s te m a t y k a i geografia r o ślin m ożna naz w a ć sta ty c z n e m i, g dy ż b a d a ją form y ro ślin ne i zw ierzęce w s t a nie spoczynku.
B a da ją więc g a tu n k i, k tó re się z n a j d u j ą w n a tu r z e i te m i g a tu n k a m i w k się g i spisanem i i w z ie ln ik a c h z asu szon em i o perują ja k o je d n o s tk a m i. A choć g a tu n e k m a swoję ontogenezę, stan , k t ó r y ze spoczynkiem niew iele m a wspólnego, to je d n a k ów s ta n p o w ta rz a się w każ- dem pokoleniu, d latego j e s t w z m ia n k o w a n y w każdej w y c z e rp u ją ce j d y agnozie g a tu n k u , fig uruje w k ażd ym dobrze sk o m p le to w a n y m zielniku, w chodzi w ca
łość p ojęcia g a tu n k u , j a k o j e d n o s t k i s k r y stalizow anej.
N auki zaś j a k morfologia d o św ia d cz a l
n a i b i o m e tr y k a m ożna n a z w a ć d ynam i- cznemi, albow iem o b s e rw u ją zmiany, za
chodzące śród j e d n o s t e k , u s ta n o w io n y c h
głównie przez m o rfo s ta ty k ę , z m ia n y w y
66 WZECHSWIAT M 5
w ołane przez cz y n n ik i s z tu c z n e albo r z a d ko s p o ty k a ją c e się w n a tu r z e .
S to ją c n a te m s ta n o w is k u , n a u k ę g e ografii roślin o k re ś lim y j a k n a s tę p u je :
Geografia ro ślin z a jm u je się o d tw o r z e n iem h is to r y i ro zw o ju d r o b n y c h g r u p r o ślinn y ch : rodzajów , g a t u n k ó w i p o d g a - tu n k ó w . P u n k t e m zaś w y j ś c ia dla niej j e s t rozm ieszczenie ro ślin n a p o w ie rz c h n i
ziem i oraz ich c e c h y morfologiczne.
D w ie m e to d y s ą w u ż y c iu w g eografii roślin.
M etoda flo ry s ty c z n a a n a lizu je o k rę g i r o ślin n e oraz ba d a r o z p r z e s tr z e n ie n ie g e ograficzne obecne i d a w n e r ó ż n y c h p i e r w ia s tk ó w flory b a d a n e j.
I n n a m etod a, z w a n a filo g e n ety c zn ą al
bo geograficzno - m orfologiczną, ro z p a t r u j e k a ż d ą form ę ro ślin n ą , k a ż d y g a t u n e k n ie sam w sobie, lecz w s t o s u n k u do form p o k re w n y c h .
D ziś p rz e d s ta w ic ie le m tej o s ta tn ie j m e to d y j e s t g łów n ie W e tt s te in . J e d n a k ju ż C ho d at wr swej m onografii o Po ly g ala-
ceae i) w y p o w ie d z iał m yśli podobne do z a w a r t y c h w dziełach W e tts te in a . Ker- n e r ró w n ież p rzy c z y n ił się do ro zw oju tej m etod y. W e t t s t e i n ro zw in ą ł m yśli s w y c h po przed n ik ó w , dorzucił kilk a w ł a s n y c h i sfo rm u ło w ał z a sa d y m eto d y 2).
2. Metoda filogenetyczna.
Rodzaj B iscutella 3) ro zp a d a się n a 4 se ry e g a tu n k ó w : 1) A u ricu la ta e , 2) Ly- ra ta e , 3) P r u te s c e n te s , 4) L a e v ig a ta e . T rz y p ierw sz e s e ry e z o s ta w ia m n a s tr o nie, żeb y m ów ić ty lk o o 4-ej, n a jb a rd zie j bogatej w fo rm y i skła d a jąc e j się z d w u podseryj: A i B.
P o d s e ry ę A (m apa Na 1) ro zpoczyna na p o łu d n iu g a t u n e k z w a n y B. to m e n to sa ,
!) H o n o g ra p h ia P o ly g a la c e a ru m , 1891, I I . P re - face.
2) II. v. W e tts te in . G rundziige d e r g eo g ra- phiscłi-n to rp lio lo g isch en M ethode d er PfLanzensy- ste m a tik . 1898.
8) F a k ty d o ty c z ą c e B isc u te lli u sta liłe m w ła- snem i stu d y a m i.
(Fig- 1).
R o z m ie szc ze n ie g eo g ra fic zn e g a tu n k ó w n ale ż ą c y c h do p o d se ry i B. laevi- g a ta . 1.—B. to m e n to sa . 2.—B. la e v ig a ta . 3.—B. m o n ta n a, 4. B . lucid a.
5.—B. d id y m a . 6. B . L a m o tte i.
M 5 W SZECHSW IAT 67
r osnący n a sk a ła c h G ib raltaru. J a ż w o ko
licach G razalem y j e s t on zastąpio n y przez formę b ard ziej zbliżoną do w łaściwej B. lae vigaty . Dopiero w pobliżu Malagi w s tę p u je m y w pas B. lae v ig a ty . P a s ten ciągnie się wzdłuż w sc h o d n ich brzegów Hiszpanii i dosięg a Alp n a d m o rsk ic h : tu rozgałęzia się n a dwie odnogi. Północna wchodzi do S z w a jc a ry i włoskiej, do doli
ny g órneg o R od anu i do E n g a d in u , po
łudniow a z a ś —do W łoch.
Na s k a ła c h , p o c z y n a ją c od Malagi i kończąc n a W a le n c y i z n a jd u je się B.
m ontana, k t ó r a pochodzi od B. lae v ig aty i k tó ra z kolei w y t w a r z a na śnieżnych sz czytach S ie rr y N e v a d y no w y g a tu n e k , zw a n y B. glacialis.
W A lp a c h n a w y sokości 900— 1 000 m oraz n a p a s tw is k a c h alpejsk ich z n a jd u je my B. didym a. A poniew aż w a r u n k i k li
m aty c zn e tego pasa s ą mniej więcej t a kie, j a k i e p a n u ją w E u ro p ie środkow ej, więc B. didym a rozlew a się po rów ninie n iem ieckiej, dochodzi do njorza B a łty c kiego i do Tatr.
N a p a stw isk a c h , dochodzących do linii w iecznych śniegów, w A lp ach w sc h o d n ic h i w górach k s ię s tw a Abruzzów we W łoszech rośnie B. lucida, g a tu n e k ró ż n iący się od i n n y c h g ład k ie m i i bez- zębnem i liśćmi.
O statni przedstaw iciel po d sery i A , B.
L a m o ttei za m iesz k u je płaskow zgórze f r a n cuskie.
P o d s e ry ę B ro zp o c z y n a w pobliżu Al- m e ry i B. coronopifolia. G a tu n e k ten spo
t y k a m y bardzo często n a w yb rz e ża c h w schodnich Hiszpanii i we P r a n c y i p o łudniow ej, rzadziej—w zachodniej części W łoch (m apa J\!° 2).
R o zm ieszczen ie g a tu n k ó w n ależący ch do po d sery i: B. coronopifolia.
1.—B. coronopifolia. 2.—B. ste n o p h y lla . 3.—B. p y re n a ic a . 4.—B. scle- rocarpa.
Na s ie r ra c h p łas k o w zg ó rz a h is z p a ń skiego (powyżej 500 m) z n a jd u je się B.
stenophylla; w g r u z a c h s k a ln y c h Pyre- nejów, mniej w ięcej, n a wysokości 2 300 w ro śnie B. p y r e n a ic a . W śro d ko w ej Prancyi, w reszcie, z n a jd u je m y B. sclero- carpa.
P ow yższy p r z e g lą d p a só w geograficz
nych g a tu n k ó w w z e sta w ie n iu z morfo
logią ty c h o s ta tn ic h pozw ala w y c ią g n ą ć n a s tę p u ją c y c h 5 w nio sk ów x).
1) K ażdy g a tu n e k zajm uje pew ien ob
szar ziemi czyli p a s geograficzny, zależ
nie od w a ru n k ó w k lim aty c z n y ch .
Naprz., p a s B. la e v ig a ta (rys. 1, 2) po
siada w e w s z y s tk ic h s w y c h częściach
5) P ra w a te zo stały ju ż w y p o w ie d z ia n e przez W e tts te in a w cy to w a n e j je g o p ra c y .
(Fig. 2).
68 W SZECHŚWIAT No 5
m niej lub więcej j e d n a k o w y k lim at. B.
d id y m a z a jm u je in n y p a s z o d m ie n n y m k lim atem .
2) J e ś li 2 g a tu n k i, n a le ż ą ce do je d n e j s e ry i lu b podseryi, ż y ją w j e d n a k o w y c h w a r u n k a c h e ko lo gic zn y c h , w ów czas ich p a s y geograficzne s t y k a j ą się.
T e n p u n k t n ie j e s t z u p e łn ie ścisły, o czem ś w ia d c z ą n a s tę p u j ą c e dane s t a ty sty c z n e : W z ieln ik ach, k t ó r e p r z e g lą d ałem , z n a jd u je się 280 o so b n ik ó w B.
lae v ig ata , p o c h o d z ąc y c h z p a s a te g o ż g a t u n k u . Łecz w t y m s a m y m p a sie z n a laz łem 3 o so b n ik i B. d id y m a . W p a sie zaś B. d id y m a n a 150 oso b n ik ó w d id y m a z n a jd u je się 25 l a e v ig a ta . Te 25 o s o b n i
ków p ochodzą z Belgii, z S a k so n iii i z T a t r i)-
Rzecz się m a tak , j a k g d y b y d w a g a tu n k i: B. l a e v i g a t a i B. d id y m a s ta n o w iły j e d e n d w u k s z t a ł t n y g a t u n e k i j a k g d y b y j e d n e j z form s p r z y j a ły w a r u n k i k lim a ty c z n e po łu d n ia , a d ru gie j — pół
nocy.
W s e ry i B. l a e v i g a t a j e s t to j e d y n y p r zy k ła d , k t ó r y sp rz e c iw ia się p u n k t o w i d ru g ie m u .
3) P o m ię d z y g a t u n k a m i i s t n i e j ą s t o p niow e p rzejścia m orfologiczne.
Naprz. B. to m e n to s y n ie z a s tę p u je n a półn ocy B. la e v i g a t a lecz fo rm y p r z e j ściowe.
4) P a s y d w u g a tu n k ó w , n a le ż ą c y c h do ró ż n y c h se ry j, nie s t y k a j ą się w z a s a dzie.
Może się zda rz y ć , że część j e d n e g o p a sa p o k ry w a część d ru g ie g o .
5) Jeżeli k lasy fik a c y a m o rfo log iczn a nie zgadza się z r o z p r z e s tr z e n ie n ie m ge- ograficznem, to j e s t w sz e lk ie p r a w d o p o d obieństw o, że k l a s y f ik a c y a z o s ta ła b ł ę dnie p rze p ro w a d z o n a.
B. s te n o p h y lla p o s i a d a l i ś c i e o w ą sk iej osadce (rachis) i o 4 albo 6 z ę b a c h (rys. 3).
Otóż n a S i e r r a de G u d a rro m a , czyli w p a sie B. s te n o p h y lla , ro śn ie B is c u te lla o l i ś c ia c h w ą s k ic h i b e z z ę b n y c h . P o c h o d z i ona n ie w ą tp liw ie od B. s te n o p h y lla .
-1) T ego la ta , będąc w Z a k o p a n em , m iałem sposobność s k o n s ta to w a n ia o b ecn o ści B. la ev ig a - t a w d olinie „B ia łeg o “,
T a k ą sa m ę form ę o w ą s k ich i bezzęb
n y c h liściach s p o ty k a m y w A lp ach w p a sie B. d id y m a . W ięc B. d id y m a i B. s te n o p h y lla o k a z u ją dążność k u w y tw o r z e n iu nowej form y o liściach w ą sk ich i b e z zębn ych.
(F ig. 3).
a:—B. coronopifolia, b. —ste n o p h y lla , c, d. —lon-
gifo lia, e.—did y m a, f . — laevigata.
N ie k tó rz y a u to ro w ie , id ąc śladam i Vil- l a r s a x), złączyli te dwie form y w spólną nazw ą: B. longifolia. P odo b ne p o s tę p o w a n ie j e d n a k nie j e s t bez sz k o d y dla n a u k i, g dyż uczeni, w id z ą c j e d e n g a t u n e k w d w u o d d a lo n y c h m iejscow ościach, poczną dochodzić p rz y c z y n teg o z ja w i
ska, n ie p rz y p u s z c z a ją c , że rozu m ow anie ich o p iera się n a b ł ę d n y c h założeniach.
W istocie, B. longifolia Vill. nie po
w i n n a b y ć u w a ż a n a za s a m o is tn y g a t u nek; j e s t to fo rm a a b s tr a k c y jn a ; d w a g a tunki: B. d id y m a i B. s te n o p h y lla m a ją dążn ość do w y tw o rz e n ia tego n ib y - g a t u n k u . B isc ute lle o liściach w y d łu ż o n y c h i b e z z ę b n y c h p o w s ta ły niezależnie j e d n e od d r u g ic h w H iszpanii i w Szw ajcary i;
m o żn a j e p o ró w n a ć do dzieci z d w u ró ż n y c h i dale k ich dom ów — dzieci te m ogą b y ć do siebie podobne.
T ego r o d z a ju z jaw isko z n a n e j e s t pod n a z w ą zbieżności. Lecz j e ś l i c e c h y są z b ie ż n e —nie znaczy to, że są one id e n ty c z n e . P ię tn o p o c h o d z en ia zaw sze j e s t widoczne.
B isc u te lla longifolia, poch od ząca od B.
s te n o p h y lla , p osiad a liście z w ło sk a m i dłu ższem i niż B. lo ngifolia p o w s ta ła z B.
.*) P ro sp . h ist. P la n ts D au p h , 1779. 38.
WSZECHSWIAT 69
didymy. Kolor liści pierw szej j e s t b a r dziej ciem n y niż d rugiej. Można też stw ierdzić m ałą różnicę w k w ia to s ta n a c h ty c h dw u g a tu n k ó w .
Z pow yższego w idać, że ce ch y m orfo logiczne nie w y s t a r c z a ją do u tw o rze n ia k lasyfikacyi n a tu r a ln e j, gdy ż zawsze j e s t się n a ra ż o n y m n a popełnienie błędu Vil- larsa, k t ó r y część g a tu n k u z podseryi B. coronopifolia w łą c zy ł do podseryi B.
lae v ig ata .
Je że li więc chcem y, żeby klasy fik acy a o d tw a rz a ła drzew o genealogiczne g a t u n ków, m u sim y z w ra c a ć u w a g ę n a ich roz
m ieszczenie geograficzne.
T en p u n k t s ta n o w i geograficzno-morfo- logiczną m eto dę W e tts te in a .
* *
*
Sp*aw a zbieżności łączy się z bardzo w ażnem z a g a d n ie n ie m o j e d n o —-i wielo
r ak ie m p o c h o dz eniu g a tu n k ó w .
N ie k tó r z y u w a ż a ją , że j e d e n g a tu n e k może p o w s ta ć z d w u ró żn y c h lub też z jed n e g o . Monofiletyzm i polifiletyzm j e s t dla n ic h je d n a k o w o możliwy. Inni tw ierd z ą, że je d y n i e pochodzenie mono- ftletyczne (z je d n e g o c e n tru m , z je d n e g o ,,rodu££) j e s t możliwe i że zbieżność cech nie p ro w a d z i do ich tożsamości.
P o s łu c h a jm y co m ów i o te m C ho dat w swej ro z p ra w ie o P o ly g a la c ea e *):
„ J e s t rzeczą n iew ą tp liw ą, że podobne w a r u n k i k lim a ty c z n e w y w o łu ją p o dobień
stw o w y g lą d u u ró ż n y c h roślin; lecz oprócz ty c h zm ian są jeszcze takie, k t ó re nie zależą bezpośrednio od w pływ u k lim a tu . Do t y c h o s ta t n ic h na le ż ą z m ia
n y zachodzące w o r g a n a c h k w ia to w y c h .
„ F r a n c h e t ogłosił, że w C hinach i s t nieje P oly ga la japonica... Miałem spo
sobność o g lą d a n ia b a rd z o licznych i do
brze z a ch o w a n y ch okazów tego g a tu n k u . N a w et w yćw iczone oko nie w y k ry ło b y różnicy w łodydze i liściach pom iędzy okazam i z Chin i z Japonii.
„A naliza k w ia tó w w y k a z u je je d n a k , że tożsamość j e s t ty lk o pozorną.
S u r 1’o rig in e des g ro u p es e t des especes F am . P o ly g a la c e e s, A rc lń v e s des Sc. p h y s. e t n at. 1889.
„ W sz y stk ie okazy z Chin, u w ażane za Polygala japonica, są bardzo zm ienioną w w yglądzie w e g e ta c y jn y m P o ly g a la si- birica. W ięc podo bn e otoczenie w y c isn ę ło jed n a k o w a piętno na dw u g a tu n k a c h bardzo daleko s to ją c y ch od siebie w s y stem ie n a tu ra ln y m " .
W ogóle w szystkie nowoczesne m ono
grafie, k tó re p o s u w a ją analizę k s z ta łtó w do n a jd ro bn iejszyc h szczegółów, j a k mo
nografia Contego 1), W e t t s t e i n a 2), S te r- n e c k a 3),—sk ła n ia ją się n a s tro n ę mono- filetyzmu.
Obok teoryi mono — i polifiletycznej is tn ie ją jeszcze teorye: mono — i polito- piczna.
T e o ry ą politopiczna u w a ż a za możliwe p o w sta n ie z je d n e g o g a tu n k u dw u form rozdzielonych geograficznie.
P r z y p u ść m y , że j e d e n g a tu n e k z n a jd u je się n a rów ninie A - B ; w e d łu g teo ry i politopicznej g a tu n e k t e n może w y t w o rzyć now ą form ę n a szczytach C i z n a jd u jąc y c h się w dw u d y a m e tra ln io p rze c iw n y c h p u n k t a c h tej rów n iny .
Zdaje się, że obecność B. lu cida na szczytach t a k o d dalo nych od siebie, j a k Św. G otarda w A lpach i Corno w Ab- ruzzach, św iadczy o praw dziw ości polito- pizmu.
Lecz jeśli z ja w is k a politopizm u są r z e czyw iste, to s p o ty k a j ą się b ardzo rzadko.
Dopiero co p rzy toczo ny p r z y k ła d j e s t j e d y n y m i do tego nie pozbaw io ny m cech pro blem atyczno ści p rzy k ła d em p o lito p i
zmu śró d 40-tu g a tu n k ó w Biscutelli.
Badan ia florystyczne prow adzone w A l
pach w y k a z a ły , że łąki, będące na j e d n a kowej w y sokości lecz oddzielone od s ie bie w ja k ik o lw ie k sposób, p o sia d a ją flory nie zupełnie id en ty c zn e . Osobniki j e d n e go g a t u n k u n a każdej z t y c h łą k p o s ia dają cech y specyalne. Oczywiście ró żni
ce te są bardzo nieznaczne, ale ś w ia d
!) P a sq u a l C onti, L e s especes d u g e n re M at- thio la. M em oires de l ’H e rb ie r B oissier. 1900, Na 18"
2) W e tts te in , D ie E u ro p a isc h e n A rte n d er G a ttu n g G en tian a ans d e r S ectio n E n d o tric h e F rocl. 1896.
3) S tern ec k , M o nographie d e r G a ttn n g A le-
cto ro lo p h u s, W ied e ń , 1901,
WSZECHSWPAT M 5
czące o tem , że „ e n e r g ia p o t e n c y a l n a “ g a t u n k u w k a ż d em m ie js c u p a s a g e o g r a ficznego j e s t in n a i że fo rm y p o w s ta łe politopicznie, w e d łu g w szelk iego p r a w d o p o d ob ień stw a, sk a z a n e s ą z g ó ry n a ro z
bieżność.
Bez w ą tp ie n ia j e s t to p rz y c z y n a , dla które j n ie s p o ty k a m y B. lu c id a n a p a s t w is k a c h S ie rr y N e v a d y a B. g lac ialis n a A lpach, choć w S z w a jc a r y i nie b r a k w a ru n k ó w , w j a k i c h w H is z p a n ii r o śn ie B.
glacialis.
D la te g o też p e w n ie flory K enii i Kili
m an d ż a ro są różne.
E d m u n d M alinowski.
(D ok. n ast,).
B I O L O G I A T E R M I T Ó W .
O d cz y t w y g ło sz o n y w K o le A k ad e m ic k iem P rz y ro d n ik ó w W sze ch n . lw o w . dn. 26/6 i 2/7
1909 ro k u .
(C ią g dalszy).
B udow a gniazd. B u d o w le t e r m it ó w n a leżą b e z w ą tp ie n ia do n a jc i e k a w s z y c h oso
bliw ości k ra jó w p o d z w r o tn ik o w y c h . N ie k i e d y n a p e w n y c h p r z e s t r z e n ia c h w y s t ę p u je ta k ie ich m n ó stw o , że fizyognom ia k r a j o b r a z u z u pe łnie się zm ienia. G n iazda n ie k tó r y c h g a tu n k ó w p r z y b i e r a j ą t a k n i e zw y kłe r o zm iary , że nie d a ją się p o ró w n a ć z żad n em i b u d o w la m i i n n y c h z w i e rzą t; im p o n u ją n a w e t c z łow iekow i, z w ł a szcza d om y n i e k t ó r y c h t u b y lc ó w — w po
r ó w n a n iu z t a m t e m i — są b u d k a m i. P r z e w yż s z a ją j e b o w ie m n i e t y lk o z n a c z n ą w y so k o śc ią , lecz ta k ż e n i e z w y k łą t r w a łością, i tr z e b a użyć c ię ż k ic h n a rz ę d z i lub n a w e t m a te ry a łó w w y b u c h o w y c h , a b y u tw o r z y ć w y ło m w ich ścianie. N i
gdzie w c ałem p a ń s t w i e zw ie rz ę ce m , z w y ją tk ie m o czyw iście człow iek a, nie s p o ty k a m y p r z y k ł a d u , k t ó r y b y w t a k do w o d n y sposób w s k a z y w a ł, co zd z ia ła ć m o g ą w spólne siły.
M yliłby się j e d n a k , k t o b y w s z y s tk im te r m i t o m p r z y p is y w a ł te t a k z d u m i e w a j ą c e zdolności bud ow nicze. K a ż d a s z t u ka m a sw oję h i s t o r y ę ro z w o ju ,— t a k też
j e s t i u term itó w . W ś ró d dziś jeszcze ż y ją c y c h rod za jó w zn a m y g n ia z d a b ę d ą ce n a ró żnych sto pn iach rozwoju, od n a j p ie r w o tn ie js z y c h — d rąż o n y c h u g a t u n ków C aloterm es, aż do n ajw yżej ro zw i
n ię ty c h u g a tu n k ó w Term es.
U k s z ta łto w a n ie gniazd odznacza się n ie w y c z e rp a n ą różnorodnością; p ra w ie k a ż d y g a tu n e k m a swój s ty l specyalny;
j e d n e b u d u ją małe led w ie k ilk a c e n t y m e tró w w ysokie, inn e zaś olbrzymie kil
k u m e tró w dochodzące; j e d n e m a j ą po
s ta ć k o p u la s tą ze s te rc z ą c e m i w ie ż am i gotyckiem i, in ne k u listą, jesz c ze in n e pi
ra m id a ln ą lu b słupów; j e d n e są podobne do nam iotów , inn e zaś do olbrzym ich g rz y b ó w (fig. 1 i 2) x).
(F ig . 1). G niazdo g rzy b o w e.
(F ig . 2). G niazdo k u lis te k a rto n o w e .
Ł) N ie p o d a je m y tu ry s u n k ó w p ira m id a ln y c h
i k o p u la sty c h g n ia z d te rm itó w , sp o p u la ry z o w a-
.No 5 WSZECHŚWIAT 71
Również m a t e r y a ł b u d o w la n y może być różnego rodzaju. J e d n e p o s łu g u ją się drew nem , inne ziemią, a jesz c ze in n e — obu tem i m a t e r y a ł a m i równocześnie.
Co zaś dotyczę u m ieszczan ia gniazd, to z n a m y w szelkie d a ją c e się pomyśleć możliwości. Z n am y bow iem t a k czysto podziem ne j a k i na pow ie rz e h ne, albo też k om binacy e j e d n y c h i drugich; n iek tó re wznoszą się w p o w ie trz u , p rz y tw ie rd z o ne do g a łę z i drzew; n iek ie d y p o d sta w ą sp oczyw ają n a ziemi, a w s p a r te są o pień drzew a, inne zn ow u wolno leżą n a ziemi, nie łącząc się z n ią ściśle. Czasem na pew nej p rz e s trz e n i w y s t ę p u je ich tak ie mnóstwo, że tw o rz ą osadę p rz y p o m in a j ą c ą ludzkie.
J e d n a k m im o tej ogrom nej ró żno ro d ności w iększość g n ia z d w y k a z u je cechy wspólne, u g r u n to w a n e n a w łaściw ościach rodowo-biologicznych. T a k w sz ystk ie są p o k r y te z z e w n ą trz zbitą, n ie p r z e m a k a l
ną w a rs tw ą , zazw yczaj zupełnie z a m k n ię tą, t. j. nie p o s ia d a ją c ą ż a d n y c h o tw o rów. P a n c e rz t e n służy z jed n e j stro n y do tego, a b y zachow ać j e d n o s ta jn ą w il
gotność i ciepło, co j e s t n iez bę dn e dla ty c h d e lik a tn y c h owadów, a zwłaszcza dla ich larw, z d ru gie j zaś, s ta n o w i do
sk o n a łą och ro nę p rzed szkodliw em i w p ły w am i a tm o s fe ry i n a p a ś c ią nieprzyjaciół, k tó ry c h t e r m ity , j a k zobaczym y, m a ją w ielkie m nóstw o. C h a r a k te r y s t y c z n ą ce
chą w b ud ow ie g niaz d j e s t ich koncen- tryczność: mniej więcej w śro d k u g n i a zda z n a jd u je się j e d n a w ię k sza komora, t. zw. k ró le w s k a , k t ó r ą otacza p e w n a ilość w s p ó łś ro d k o w y c h w a r s tw kom órek.
Z r e g u ł y k a ż d a fam ilia p osiada jed no gniazdo, w k t ó r e m w s z y sc y członkowie ra z e m m ie sz k ają . Z n a jd u je m y j e d n a k w y ją tk i te g o ro d za ju , że j e d n a rodzina m a n a u s łu g i k ilk a gniazd, p ołączonych ze sobą k u r y ta r z a m i; sp o ty k a się również w ręcz p rze c iw n e stosu nki, t. j. jed n o gniazdo za m iesz k u je k ilk a rodzin, m o g ą cych należeć n a w e t do ró żn y ch g a t u n
n y ch ocldaw na przez ro z m a ity c h a u to ró w p o d ró ży
ik sią że k dla m ło d zieży — są one zn an e p o
w szech n ie. (P rz y p . red.).
ków. N iektóre zn o w u nie b u d u ją sobie gniazd, lecz z a jm u ją gniazda opróżnione lub w p ro s t z m u s z a ją właścicieli do o p u szczenia w łasnego m ieszk an ia.
Pom im o bardzo w ie lu spra w o zd a ń o b u d ow lach term itó w , w iad o m o ści nasze są jeszcze dosyć niedokładne. Opisy po
dró żn y c h o g raniczają się po n ajw iększej części do pow ierzchow nej c h a r a k t e r y s t y ki fo rm y z e w n ę trz n ej, g d y ty m c z ase m u rzą d z e n ia w e w n ę trz n e , s u b te ln ie jsz a s tr u k t u r a , gen eza i t. d. b y w a ły d o ty c h czas bardzo mało u w zględniane.
W obec tych n iez u p e łn y c h wiadomości tru d n o podać h is to r y ę ro zw oju gniazd, n a k tó re j p odstaw ie m ożnaby j e u s y s t e m atyzo w ać. T rz e b a b y przede w sz y s tk ie m znać sposób budow ania, urzą d z e n ie i m a te ry a ł budow lan y.
Gniazda nieskoncentrowane. Ze w zg lę d u n a k o n s tr u k c y ę g niazda podzielić m ożna na dwie grupy, będ ące względem siebie w zw iązku gene ty c z n y m : n a n ie s k o n c e n tro w a n e i sk o n c en tro w a n e . Pie rw sz e z nich należy uw a ż a ć za pierw o tniejsze, są bow iem mniej złożone. C h a r a k t e r y z u ją się tem, że nie są w y ra ź n ie oddzie
lone od środow iska, w ja k i e m się z n a j
dują, a tw o rzy j e u k ła d n ie re g u la rn ie p rz e b ieg a ją cy c h k a n a łó w lu b k anałów i komór; n a s tę p n ie b r a k tu k o n c e n tr a c y i sz ere g u oddzielnych w a rs tw , j a k ą z n a j d u jem y w ty p ie dru gim . Są one w g łó
wnej części drążone w p e w n y m ośrodku, np. drzew ie lub ziemi. N iekiedy ściany chodników b y w a j ą p o k r y te ciem ną lub j a s n ą m niej lub więcej g r u b ą w a r s tw ą masy, k t ó r a j e s t p r o d u k te m m ie s z k a ń ców. Za p ierw o tn o śc ią tej g r u p y gniazd p rze m aw ia i ta okoliczność, że w y k o n a w c a m i ich są przede w sz y s tk ie m t e r m ity z rodzajów n ajniższych w sy stem ie.
Należą tu n ie k tó re g a tu n k i południow o
a m e ry k a ń s k ie i p o łu d n io w o -e u r o p e js k ie (Calotermes).
Ze szczególnem u p od ob a n ie m n a p a s tu ją one d rz e w a żywe, p raw ie zupełnie z d ro we, w s k u t e k czego w g o sp o d a rstw ie le- śnem i ogrodow em w y r z ą d z a ją znaczne szkody. D rą ż ą chod nik i w p e w n e m od
daleniu od p o w ie rz c h n i pnia, zapew ne
w celach oc h ro n n y c h przed n ie p r z y ja
WSZECHSWIAT
ciółmi i w p ły w e m a tm o sfe ry , c ią g n ą c e się zazwyczaj na g r a n ic y d r e w n a i r d z e nia.
N iek ied y z d a rz a się, że k ilk a g a tu n k ó w z a m iesz k u je to sam o drzewo; w t a k i c h raz a c h c h o dnik i o d d z ie ln y ch g a tu n k ó w są od siebie o d g ran ic zo n e zazw yczaj w ta k i sposób, że j e d n e z a jm u ją głębsze części d rze w a inne zaś b ard ziej z e w n ę trzne.
Tego ro dzaju g n iaz d a b u d u j ą rów nież n ie k tó r e te r m ity , z a jm u ją c e w y ższe m ie j
sce w s y s te m a ty c e ; t a k np. g n ia z d a Ter.
lucifugus, z a m ie s z k u ją c e g o E u r o p ę po- lud., niew iele różnią się od C alo term es;
ale obok ty p o w e g o , g ę s te g o l a b i r y n t u chod n ik ów s p o ty k a m y pew ien postęp, gdy ż T. lu cifu g u s nie o g ra n ic z a się j e d y nie do d r ąż e n ia lecz b u d u je tak ż e z g li
n y i trocin d r z e w n y c h k r y t e k u r y ta r z e . W te n sposób s ta n o w ią one prze jście do gniazd wyżej zróżnico w a n y ch .
J a k j u ż w s p o m n ie liśm y , g n ia z d a nie- s k o n c e n tro w a n e z n a jd u ją się ta k ż e w zie mi. A n oploterm es, C a p r ite rm e s , L euco- te r m e s i n ie k tó re g a tu n k i E u t e r m e s d r ą żą w ziemi mniej więcej głęb o k ie c h o d n ik i i k o m ory, p r z e b ie g a ją c e l a b i r y n t o we, p o dobnie j a k p o p rze d n ie w drzew ie.
Owady te z u p o d o b a n ie m d la w ię k sze g o b e z p ie c z e ń s tw a z a k ła d a ją g n ia z d a pod k a m ien iam i. O s z czegó łach t y c h m ie sz k a ń p odziem nych m a m y je s z c z e m ało wiadomości; zd a je się j e d n a k , że z a c h o dzą t u sto so w nie do g a t u n k ó w w ielk ie różnice, że b y w a j ą g n ia z d a pojedy ń cze, j e d y n i e d rąż o n e i ta k ie , w k t ó r y c h z n a j d u ją się p r a w d z iw e g a le r y e , ś c ia n y i po wały.
Na szczególn ą w z m ia n k ę z a s ł u g u j ą g n ia z d a te r m itó w h o d u j ą c y c h g rz y b k i, k tó re n ie w ą tp liw ie s ta n o w ią n a jw y ż s z y s to p ie ń g n iaz d n ie s k o n c e n tr o w a n y c h . Z głó w n ego cho d nika, n ie r e g u la r n ie p r o w ad zącego do głębi ziemi, r o zc h o d z ą się h o ry z o n ta ln ie niskie k om ory; w w iększej głęb o k o śc i n a p o ty k a się o b sz ern e , g ą b c z aste p r ze strz e n ie , p rze z n a c z o n e n a h o dow lę grzy b k ó w . Ta fo rm a g n ia z d w y k a z u je u d e rz a ją c ą a n a lo g ię z g n ia z d a m i m ró w ek , h o d u ją c y c h g r z y b k i (A ttini).
Gniazda skoncentrowane. Gniazda sk o n c e n tro w a n e c h a r a k te r y z u ją się w yra ź n em o d granic ze n ie m od śro d o w isk a i ułoże
n ie m w s p ó łśro d k o w em k ilk u w a rs tw do
koła k om o ry c e n tra ln e j.
S tosunkow o j a s n y pogląd n a b u d o w ę ty c h g niaz d zaw dzięczam y Holm grenow i, k t ó r y n a p o d sta w ie licznych b a d a ń wr A m e ry c e południow ej podał analizę la b i r y n tu n apozór n ie r e g u la r n ie przeb ie
g a ją c y c h k a n a łó w i kom ór i przez p o r ó w n a n ie k r y ty c z n e n a jr o z m a its z y c h form oznaczył hom ologie poszczególnych czę
ści s k ła d o w y ch gniazda.
T ypow e gniazdo sk o n c e n tro w a n e w y g ląd a j a k następuje:
W ś r o d k u z n a jd u je się t. zw. k o m o ra c e n tra ln a , prze z n a cz ona dla p ary k r ó lew skiej;
t ę otacza dość g r u b a w a r s tw a , z a w ie ra ją c a liczne, szerokie k om o ry „dziecin
ne “ n a j a j a i pokolenie najm łodsze;
n a niej g r u p u je się rów nież g r u b a w a r s tw a w iększych, o k r ą g ły c h komór, p rz e z n a czonych dla l a r w s ta r s z y c h , o so b n i
k ów u s k rz y d lo n y c h , lub n a hodowlę g r z y b k ó w i t. d. (w a rs tw a „ m ie s z k a ln a 14 lub ,,ogrodow a“);
p o te m n a s tę p u je w a r s tw a cieńsza, za
w ie ra ją c a liczne sz ere g i m n ie js z y c h k o m órek;
o s ta t n ia zaś, z e w n ę trz n a j e s t spo ista i o k r y w a całe gniazdo j a k o pancerz.
Co" do k o n s y s te n c y i poszczególnych w a rs tw , to n a le ż y na d m ie n ić , że t w a r dość ic h i w y tr z y m a ło ś ć w z r a s ta k u środ k o w i tak , że k o m o rę c e n tr a ln ą m ożna w y łu sz cz y ć jako b a rd z o t w a r d ą kulę;
p r z y te m w y trz y m a ło ś ć w a r s tw y o k r y w a jąc e j jeszcze j e s t t a k znaczna, że nie za
ła m u je się n a w e t pod ciężarem k ilk u c e n tn a ró w , a bydło, p a sąc e się w okoli
cach zasia n y ch k o p c o w a te m i gn iazdam i, może bezpiecznie n a nie się wspinać.
W yżej o kreślone t y p o w e g n ia z d a s k o n c e n tr o w a n e n a le ż ą j e d n a k do wyjątków".
N ajczęściej u le g a ją one p e w n y m mody-
flkacyom, zależny m od p o trzeb specyal-
n y c h , od p r z y s to s o w a n ia do oto czenia
i od w ie k u gniazda. Zboczenia te m ogą
iść w ro z m a ity c h k i e r u n k a c h i ścią g a ć
się zarów no do formy, j a k do ilości
WSZBCHS WIAT
i g rubości w a r s tw i do położenia kom o
ry królew sk iej. L iczba w a r s tw może być z re d u k o w an a n a w e t do dwu, k o m o ra zaś c e n traln a n iek ie d y b y w a p r ze su n ięta do w a rs tw in n y c h lub też może je j b ra k o wać zupełnie.
Metody budowania. P r z y p a t r z m y się t e raz m etodom b u d o w a n ia gniazd. J a k ju ż wiemy, za m a t e r y a ł służy ziem ia albo tro ciny d rze w n e lub też obie m a te ry e razem .
Głównie o to będzie n a m chodziło, co j e s t p rzy c z y n ą , że b u d o w le t y c h ow a
dów są w n ie z w y k ły sposób w ytrzy m a łe , zwłaszcza budow le ziem ne. N ie ste ty , b r a k nam dokład n iejszy ch wiadom ości w tej ciekawej k w e s ty i. Do dziś w iem y na pewne to tylko, że za k it, łączący syp k i m a te ry a ł, słu żą w y dzieliny sa m y c h ow a
dów. Nie w iem y j e d n a k , n a j a k ie j d ro dze sy p k i m a t e r y a ł zapom ocą k i tu bywa p rze m ie n ia n y w m asę tw a r d ą i s p rę ż y stą. Z nam y w p raw dzie szereg faktów zaob se rw o w an y c h , ale są one t a k różno
rodne, że tru d n o z teg o chaosu stw o rz y ć p og ląd j a s n y . W d o d a tk u o b serw acy e te przew ażnie o dnoszą się do n a p ra w y wyłom ów w g n iaz d a c h i b u d o w y galeryj, a nie do postępow ej b u d o w y gniazd.
A w łaśnie n ie k tó re f a k t y każą się n am dom yślać, że m e to d y w t y c h d w u r a zach m o g ą b y ć różne. R ozm aitość w spo
sobie b u d o w a n ia j e s t t a k znaczna, że n a w e t te sa m e g a t u n k i s to s u ją różne m e tody.
N a p o d s ta w ie d o ty c h c z a so w y c h obser- wacyj, k tó re , j a k w ie m y , pod w zględem ja k o śc io w y m są bardzo szczupłe, Iv ar
o
