Dr hab. inż. arch. Barbara Gronostajska, prof. PWr Wrocław 10.10.2015 r.
Instytut Architektury i Urbanistyki Politechnika Wrocławska
RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ
pt. ,,Czynniki wpływające na jakość posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-2012"
Autor: mgr inż. arch. Wojciech Skórzewski Promotor: dr hab. inż. arch. Agata Bonenberg
Promotor pomocniczy: dr hab. inż. arch. Jerzy Suchanek, prof. PP
I. Podstawa opracowania recenzji:
zlecenie Dziekana Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej dr hab. inż. arch. Jerzego Suchanka, prof. nadzw.;
dokumentacja pracy doktorskiej;
ustawa o stopniach i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki z dnia 14 marca 2003, wraz z późniejszymi zmianami.
II. Część formalna rozprawy
Rozprawa doktorska Pana mgr inż. arch. Wojciecha Skórzewskiego jest jednotomowym opracowaniem w formacie A4. Zawiera 236 ponumerowanych stron.
W pracy wyodrębniono 5 rozdziałów merytorycznych poprzedzonych Streszczeniem w języku polskim i angielskim a zakończonych Spisem ilustracji, tabel, wykresów i Bibliografią.. Na końcu opracowania umieszczono bibliografię w ilości 103, spis ilustracji (50 pozycji) oraz wykresów (16 pozycji).
III. Część merytoryczna rozprawy
Temat pracy jest bardzo interesujący. Omawia zagadnienia związanie z posoborowym podejściem do kształtowania przestrzeni współczesnych kościołów.
adres do korespondencji:
ul. Prusa 53/55 50-317 Wrocław budynek E-1, pok. 237
2 | S t r o n a
Temat jest o tyle ważny, że rozwiązania kościołów powstałych w okresie ostatnich 50 lat budzą duże emocje związane z ich estetyką, formą, narracją oraz budowaniem relacji pomiędzy sacrum i profanum, czyli szeroko pojętym kontekstem urbanistycznym, gdzie profanum stanowi wszystko to, co jest poza obrębem świątyni, nie jest święte i nie może być formą manifestowania obecności Boga. Warto również podkreślić, że w Polsce w omawianym okresie powstało bardzo dużo nowych kościołów, znacznie więcej aniżeli w krajach Europy Zachodniej, a ich architekturę charakteryzuje skrajne zróżnicowanie. Od prostych, nowoczesnych, wyważonych form (Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego w Warszawie arch. M. Budzyńskiego, Chrystusa Króla we Wrocławiu arch. W. Molickiego), poprzez rozwiązania nawiązujące do historycznych układów kościelnych przypominających zapominane reguły, składające się z kilku brył (kościół p.w.
Chrystusa Odkupiciela w Czechowicach-Dziedzicach St. Niemczyka)
1aż po kościoły „krzyczące”,
„błyskotki” - kapiące bogactwem i nasączone detalem. Koronnym przykładem jest bazylika w Licheniu, której nie sposób pominąć.
Badania związane z architekturą kościołów nie są zagadnieniami nowymi, pojawiają się od lat i są systematycznie pogłębiane. Bibliografia w tym zakresie jest dość szeroka, o czym świadczy 108 pozycji literaturowych zamieszczonych w opracowaniu. W tym kontekście badania Doktoranta kontynuują prowadzone już rozważania na temat architektury kościołów i stanowią ciekawe, nowe, uzupełniające ujęcie tego tematu. Na podkreślenie zasługuje wykorzystana metoda badań, która czyni je bardziej obiektywnymi, co w badaniach z dyscypliny architektury jest dość trudne do osiągnięcia.
Recenzowana praca z jednej strony jest szerokim zbiorem materiałów ikonograficznych 45 poznańskich kościołów zrealizowanych w latach 1970-2012 (zdjęcia, rzuty, sytuacje), z drugiej zaś analizą ich rozwiązań pod kątem zaleceń II soboru watykańskiego.
Celem badań podjętych w dysertacji jest: w oparciu o wymogi stawiane posoborowym kościołom katolickim dokonanie analizy czynników mających wpływ na jakość architektury obiektów sakralnych zrealizowanych w Poznaniu w latach 1970-2012.
W pracy przyjęto 2 tezy:
Poznańskie kościoły katolickie zbudowane w ostatnim czterdziestoleciu w bardzo zróżnicowany sposób realizują zalecenia soborowe pod względem architektonicznym.
1Trzeba dodać, ze kościoły S. Niemczyka należą do najpiękniejszych współczesnych obiektów tego typu, nie tylko w Polsce ale i na świecie.
3 | S t r o n a
Nie został wykształcony czytelny wzorzec obiektu sakralnego dostosowany do lokalnych wspólnot w duchu posoborowym. Najważniejsze zalecenia soborowe zeszły na dalszy plan jako czynnik kształtujący formę architektoniczną tych kościołów.
Tak sformułowane tezy i cele stanowią ambitny plan podjętych badań naukowych, których rezultatem jest, przy użyciu metody hierarchicznej analizy (AHP) określenie relacji pomiędzy najważniejszymi kryteriami wpływającymi na dostosowanie badanych kościołów do wymagań soborowych.
W pracy Autor przeprowadził badania wybranych realizacji poznańskich kościołów, przyjmując główne ramy czasowe na okres lat 1970-2012. Autor ustalił dolną granicę czasową związaną z ogłoszeniem w 1969 roku przez papieża Pawła VI konstytucji apostolskiej, wprowadzającej nowy porządek mszy obrzędu łacińskiego.
Rozdział 1 to krótki wstęp z uzasadnieniem wyboru tematu.
Rozdział 2 zawiera rutynowe informacje dotyczące założeń pracy: genezy i zakresu pracy, problematyki badawczej, celu, tezy i stanu badań.
Rozdział 3 obejmuje rys historyczny. Przedstawiono w nim genezę, rozwój i formy archetypiczne chrześcijańskiej architektury sakralnej, począwszy od świątyń jerozolimskich, omówiono kolejne okresy tj.: kościoły wczesnochrześcijańskie, ormiańskie, średniowiecznej Europy, katedry gotyckie, okres reformacji i kontrreformacji – barok rzymski, XIX wiek oraz poszukiwania nowych form w wieku XX. W kolejnej części tego rozdziału przedstawiano posoborowe zasady projektowania kościołów. Scharakteryzowano, jaki wpływ na układ funkcjonalny kościoła miała zreformowana liturgia z roku 1969, wprowadzając nowy porządek mszy łacińskiej. Rozdział kończy charakterystyka posoborowej architektury sakralnej w Poznaniu, przedstawiając tło historyczne z uwzględnieniem sytuacji politycznej, ekonomicznej i społecznej ówczesnych czasów, lat 70. XX wieku.
Rozdział 4 najobszerniejszy, stanowi najbardziej wartościową część opracowania, ponieważ
zawiera obszerny materiał badawczy, obejmujący 45 poznańskich kościołów zrealizowanych w
okresie 1970-2012. Zostały one z dużą starannością zaprezentowane na ponad 100 stronach. W
kolejnych podrozdziałach przybliżono metodologię badań oraz omówiono metodę, którą Autor
posługuje się w prowadzonych badaniach, czyli wielokryterialną metodę hierarchicznej analizy
Analytic Hierarchy Process (AHP). W związku z tym Autor określił kryteria oceny architektury
sakralnej, dzieląc je na dwie grupy: aspekty duchowe oraz kulturowe. Punktem wyjścia do
ustalenia listy kryteriów oceny były zadania stawiane przed architekturą sakralną, czyli funkcje
4 | S t r o n a
jakie powinna pełnić świątynia katolicka. Do aspektów kulturowych zostały przypisane następujące grupy kryteriów: rozpoznawalność funkcji, relacja z otoczeniem, rola kościoła jako dominanty architektonicznej. W aspektach duchowych znalazły się: symbolika, nastrój skupienia, wspólnotowość. W kolejnych podrozdziałach zostały przedstawione szczegółowe badania w obrębie poszczególnych grup kryteriów, które następnie zostały ujęte w tabeli prezentującej zbiorczą ocenę kościołów według wszystkich badanych kryteriów. Zaprezentowano również w formie tabelarycznej ranking poznańskich kościołów posoborowych według ogólnej oceny.
Kolejnym etapem było omówienie wyników badań dla poszczególnych grup kryteriów w kolejności według ich wag, które zaprezentowano profesjonalnie, zgodnie z naukowym warsztatem. Część ta jest niewątpliwie wartościowym fragmentem dysertacji i świadczy o analitycznym myśleniu Autora. Rozdział ten kończy przedstawienie modelowej koncepcji wnętrza kościoła z uwzględnieniem wniosków z badań i zaleceń soborowych.
Całość merytoryczną pracy zamyka rozdział 5 zawierający krótkie podsumowanie wyników badań oraz wnioski. W ramach tego podsumowania Autor ustosunkował się do wyników badań oraz założonych na wstępie tez badawczych. W sposób syntetyczny zaprezentował najistotniejsze wnioski, dowodząc, że w okresie ostatniego czterdziestolecia w Poznaniu nie wykształcił się wzorzec kościoła posoborowego, który byłby zaakceptowany przez twórców i mecenasów w kolejnych realizacjach. Badania te pozwoliły na określenie relacji pomiędzy najważniejszymi kryteriami zawartymi w dwóch grupach: pierwszej związanej z postulatem „szlachetnego piękna”
odnoszącej się do jakości architektoniczno-urbanistycznej obiektów sakralnych oraz drugiej,
mającej wymiar duchowy, dotyczący poszukiwania pomostów pomiędzy Ziemią a Niebem. Z
badań wynika, że znaczenie obydwu grup kryteriów jest bardzo zbliżone (0.51 i 0.49)
5 | S t r o n a
IV. Ocena rozprawy doktorskiej – ocena opracowania, jej zakresu i terminologii
Wnikliwa analiza przedłożonej rozprawy doktorskiej Pana mgr inż. arch. Wojciecha Skórzewskiego pod tytułem ,,Czynniki wpływające na jakość posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-2012”, wykonanej pod kierunkiem dr hab. inż.
arch. Agaty Bonenberg –promotor i dr hab. inż. arch. Jerzego Suchanka, prof. nadzw. – promotora pomocniczego, pozwala mi stwierdzić, że postawione w niniejszej rozprawie cele badawcze zostały osiągnięte. Również przyjęta metoda pracy została poprawnie zrealizowana zgodnie z przyjętymi założeniami oraz
zakresem. Struktura dysertacji - dobrze wyjaśniona we wstępie (str.12-14), jest klarowna i logiczna, płynnie prowadzi wywód naukowy.Zawartość merytoryczna rozdziałów pomimo kilku uwag, które omówiono poniżej, jest prawidłowo wyważona. Zachowano właściwe proporcje poszczególnych wątków, składających się na kompleksowe ujęcie cząstkowych, wyodrębnionych, lecz powiązanych wzajemnie i uzupełniających się w kolejnych rozdziałach, zagadnień. Autor wykazał się znajomością tematu, w sposób bardzo rzetelny zebrał materiał wyjściowy. Umiejętnie przeprowadził analizę
materiałów oraz syntezę w postaci wniosków kończących poszczególne rozdziały (trafnych metodycznie), jak i całądysertację. Na podkreślenie zasługuje, jak już wcześniej wspomniałam, użycie do badań architektonicznych metody badawczej – wielokryterialnej metody hierarchicznej analizy Analytic Hierarchy Process (AHP), która umożliwiła dekompozycję złożonego problemu jakości architektury kościołów posoborowych oraz utworzenie rankingu finalnego dla skończonego zbioru wariantów.
Tytuł:
Tytuł rozprawy jest zgodny z merytoryczną zawartością dzieła.
Kompozycja pracy i język:
Jest merytorycznie trafna, kolejność poszczególnych części jest logiczna z punktu widzenia dowodu naukowego oraz klarowna w odbiorze czytelniczym. Dysertacja zawiera więc: 1 część. - wprowadzenie, 2 część – cztery rozdziały merytoryczne, z których czwarty to badania własne oraz 3 część – wnioski i podsumowanie. Na końcu umieszczono Literaturę, oraz Spis rysunków.
Rozdziały są prawidłowo, według jednorodnego schematu, ponumerowane.
Oceniając użyty język należy zwrócić uwagę, że Autor operuje prawidłowym, językiem co
sprawia, że praca jest klarowana w odbiorze. Choć w tekście pojawiają się literówki np. – o prócz
(str. 152)
6 | S t r o n a
Literatura i Przypisy:
Merytoryczną wartość rozprawy oceniam pozytywnie, zestaw pozycji bibliograficznych, na które Autor powołuje się, zawiera najważniejsze publikacje związane tematycznie z obszarem badań, stanowiącym przedmiot rozprawy. Zarówno terminologia, dobór literatury oraz omawianych przykładów świadczą o znajomości tematu, w kontekście aktualnych trendów projektowania obiektów sakralnych.
Zestaw odniesień skierowanych do przypisów dolnych jest opracowany kompetentnie, zwięźle i czytelnie, choć niestosowanie zwrotów op.cit, ibidem sprawia, że powtarzają się te same informacje, np. str. 15, 20.
Ilustracje:
Ilustracje fotograficzne oraz plany są cenne ze względu na ich autorski charakter. Zebrany materiał ikonograficzny jest bardzo wartościowy i bogaty, przedstawiony według podobnego schematu.
Zawiera obszerne informacje dotyczące 45 poznańskich kościołów katolickich zrealizowanych w omawianym okresie. Obok zdjęć pojawiają plany sytuacyjne prezentujące kontekst, a w kilku przypadkach rzuty samych kościołów.
Dużym atutem jest jakość ilustracji o właściwych rozmiarach i rozdzielczości dzięki czemu są bardzo czytelne. W tym kontekście rażące są rysunki własne, w formie niechlujnych szkiców, zwieńczeniem których są totalnie nieczytelne ilustacje 4.160 i 4.161. Generalnie praca jest przygotowana staranie edytorsko, choć rażą zbyt duże, puste fragmenty stron.
Uwagi szczegółowe:
Rozdział III
Analizując rys historyczny Autor oparł się w zasadzie tylko na jednej pozycji – W. Koch Style w architekturze.
Omawiając katedry gotyckie Autor pomija zupełnie rozwiązywania o układzie centralnym, które co prawda pojawiały się tylko okazjonalnie, ponieważ przestrzennym ideałem gotyku był układ podłużny, to jednak warto o nich wspomnieć – Kościół Najświętszej Marii Panny (Liebfrauenkirche) w Trewirze
Rozdział IV
Str. 145, il. 4.109. Pewnym ułatwieniem w odbiorze byłoby przypisanie do poszczególnych kryteriów symboli użytych w tekście poniżej – K 1, K 2, K 3…
Str. 143, 144 – błąd w numeracji zamiast K 5 powinno być K 3
7 | S t r o n a
Przedstawienie wizji wnętrza modelowego kościoła z uwzględnieniem badań i zaleceń soborowych, będące zwieńczeniem pracy, budzi dwa zastrzeżenia. Po pierwsze rysunki są totalnie nieczytelne, po drugie zastanawia wprowadzenie modelu o układzie centralnym, podczas gdy badaniach wykazały, że kryterium wspólnotowości, jakie posiadają układy centralne, jest mało istotne dla respondentów. Dodatkowo z badań wynika, że układy spełniające wymóg wspólnotowości – centralne, oceniono jako najmniej sprzyjające skupieniu.
Podsumowując można powiedzieć, że Autor płynnie porusza się pomiędzy głównymi nurtami architektury sakralnej oraz dobrze orientuje się w założeniach soborowych. Prezentacja licznych rozwiązań świadczy o dużej znajomości tematu.
Wymienione w recenzji uwagi i wątpliwości, nie obniżają końcowej oceny pracy, która, co należy podkreślić, posiada dużą wartość poznawczą i analityczną. Zaprezentowane analizy, pomimo uwag, są bardzo ciekawe, a praca ma charakter nowatorski i stanowi bardzo pożyteczną pozycję naukową w obszarze architektury i urbanistyki.
Do największych oryginalnych osiągnięć Doktoranta należy zaliczyć:
zebranie materiałów ikonograficznych 45 poznańskich kościołów, zrealizowanych w latach 1970-2012;
utworzenie rankingu cech architektonicznych w wybranych grupach problemowych, związanych z przystosowaniem poznańskich kościołów do wymagań posoborowych;
kwantyfikację czynników trudno mierzalnych i określenie ich hierarchii ważności;
określenie relacji pomiędzy najważniejszymi kryteriami wpływającymi na dostosowanie badanych kościołów do wymagań soborowych.
V. Wnioski końcowe
Na podstawie wnikliwej lektury, przedłożoną do opinii rozprawę doktorską Pana mgr inż.
Wojciecha Skórzewskiego pod tytułem Czynniki wpływające na jakość posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-2012, oceniam bardzo wysoko:
za zadawalające rozwiązanie problemu o ważnym znaczeniu poznawczym i aplikacyjnym,
za udowodnienie tezy i osiągnięcie celów badawczych,
za podjęcie tematu aktualnego i ważnego z punktu widzenia harmonii, spójności i jakości
przestrzeni sakralnych,
8 | S t r o n a
za dużą wiedzę z zakresu przedmiotu pracy i umiejętność twórczego prowadzenia badań oraz ich analizy z wykorzystaniem obiektywizujących badania metod,
za umiejętne, syntetyczne przedstawienie wyników badań,
za klarowną konstrukcję pracy oraz wrażliwość.
Stwierdzam, że dysertacja Pana mgr inż. arch. Wojciecha Skórzewskiego pt. „Czynniki wpływające na jakość posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-2012" spełnia wymagania wynikające z Ustawy o Stopniach i Tytule Naukowym oraz o Stopniach i Tytule Naukowym w Zakresie Sztuki. W związku z tym wnoszę o przyjęcie rozprawy i dopuszczenie jej Autora do publicznej obrony.
