M A T E R I A Ł Y
J. I. SZTAKELBERG
Godło powstańcze 1863 roku*
O publikow ane ostatnio n ow e w ydanie p-racy zbiorow ej St. R u s s o c - k i e g o , S. K. K u c z y ń s k i e g o i J. W i l l a u m e ’a „G od ło, barw y i hym n R zeczy p osp olitej” jest znacznie rozszerzone i u z u p e łn io n e 1. W p o niższych uwagach, nie p od ejm u ją c się gruntow nej ocen y tej świetnie napisanej i bardzo potrzebnej badaczom pracy, chciałbym szerzej om ó
w ić jeden z etapów w historii rozw oju godła polskiego, niem al zupełnie pom inięty (tak w pierw szym jak w drugim w ydaniu) przez St. R ussoc- kiego, autora odnośnego rozdziału pracy. D oty czy to pow stania i prze
m ian godła narodow ego, w p row a d zon ego w czasie pow stania 1863— 1864 r.
P rzyjm u ją c, że sym bolika godła odzw ierciedla nie ty lk o dawne tradycje, ale — zwłaszcza w w arunkach w alki n arodow ow yzw oleń czej ■— p o lity cz
n e tendencje i ideologię je g o tw órców — zagadnienie to godne jest uwagi.
Za początek istnienia godła pow stańczego m ożna p rzy ją ć połow ę m a
ja 1862 r., kiedy p oja w ia się ono p o raz pierw szy na p ieczęci u tw orzo
n eg o właśnie K om itetu C entralnego N arodow ego. W praw dzie nie zacho
w a ły się odpow iedn ie dokum enty, zatw ierdzające rysunek tej pieczęci, m ożna jednak, sądząc z późn iejszych w ypadków , p rzy ją ć bez wątpienia, że podobna uchw ała K om itetu Centralnego N arodow ego m iała m iejsce.
W ystępu jące odtąd na pieczęci — je d n o g ło w y O rzeł polski i P ogoń litew ska.na dw u p olow ej tarczy francuskiej zw ieńczonej koroną królew ską (ryc.
1) — stanowią, je śli m ożna to tak określić, o ficja ln e godło ruchu n iep od - łościow ego. R ysunek teg o godła, projek tu Joachim a Lelew ela, b y ł p rz y ję t y przez sejm w okresie pow stania 1830— 1831 r. i człon kow ie K om i
tetu C entralnego N a rodow ego przyw ra ca jąc go w 1862 r. proklam ow ali siebie spadkobiercam i i następcam i tradycji poprzedniego zryw u niepod
ległościow ego. Poza tym w konkretnej sytu a cji b y ło to rów nież uzna
niem faktu, że począw szy od lu tego 1861 roku, całe terytoriu m tak K rólestw a P olskiego, jak i półn ocn o-zach odn ich w o je w ó d ztw b y ło objęte potężn iejącym ruchem n arodow ow yzw oleń czym . W izerunek w sp óln ego p olsk o-litew sk iego godła w ystępu je na liczn ych ulotkach i znakach, p o
św ięcon ych organizow anym w tym czasie m anifestacjom . Tak w ięc um ieszczenie tego godła na pieczęci K om itetu Centralnego N arodow ego, spow odow an e rozw o je m poprzedzają cych w ypadków , b y ło ju ż tylk o praw n ym zatw ierdzeniem faktycznie· u żyw an ego w tym charakterze tra
d y cy jn e g o wizerunku.
W przyszłości dw oisty p olsk o-litew sk i herb um ieszczano na pieczę
ciach zarów n o cyw iln y ch , jak i w ojsk ow y ch in stytu cji organizacji naro
* Tłumaczył z rosyjskiego Józef D a n c y g i e r .
1 St. R u s s o c k i , S. K. K u c z y ń s k i , J. W i l l a u m e, C od lo, b a r w y i h ym n R z e c z y p o s p o lite j, „Wiedza Powszechna” , Warszawa 1970, s. 342, ilustr.
P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y , T O M L X I I , 1971, z e s z . 3
502 J. I. S Z T A K E L B E R G
dow ej, u tw orzon ych przed w ybu ch em pow stania i w pierw szych m iesią
cach 1863 roku. Jeśli jednak na pieczęci K om itetu C entralnego N aro
dow eg o tarcza herbow a była zw ieńczona królew ską koroną, to na pie
częciach kom isarskich i w ojew ód zk ich ry tych z początkiem 1863 r.
w W arszawie, koron y brak. W ięcej, cały szereg jed n orod n ych pieczęci naczelników oddziałów w ojsk ow y ch i naczelników pow iatów m iało cał
k o w icie uproszczony rysunek herbu tak, że w izerunek Orła i P ogon i znajdow ał się naw et nie na tarczy, a w przepołow ion ym centralnym polu pieczęci. P rzy takim układzie dla k oron y m iejsca, siłą rzeczy, nie b y ło w ogóle. Biorąc p od uwagę, że w o jsk o w e i pow iatow e organizacje pozostaw ały pod silnym w p ły w em najbardziej dem okratycznego skrzydła pow stańczego kierow nictw a, taka zm odyfikow ana odm iana rysunku godła w kierunku jego dem okratyzacji nie pow inna budzić zdziwienia. M im o to na pieczęciach podobn ych instytu cji w G alicji i połu dn iow ych okręgach K rólestw a P olskiego (pieczęcie te w ykon yw an o z regu ły w K rakow ie lu b w e L w ow ie) obecn ość koron y była obow iązkow a. R ów nież i to staje się zrozum iałe, jeśli uw zględnić silne na tych terenach w p ły w y „b ia ły ch ” , ziem iańskich ugrupow ań w organizacji galicyjskiej. W nieznacznym stop
niu o różnicach w poszczególn ych wariantach rysunku godła decy d ow a ło m iejsce w ykonania i artystyczna inw encja sam ego rytow nika.
Tuż przed w ybu ch em pow stania zbrojnego, z. początkiem stycznia 1863 r., w k ierow nictw ie organizacji narodow ej pow stał projek t p o w o łania legalnego Rządu N arodow ego na terenach, które m iały b y ć w y zw olon e przez pow stań ców (przyszłą siedzibą Rządu m iał b y ć Płock).
T em u R ządow i potrzebna była now a pieczęć. W trakcie om awiania tej spraw y na posiedzeniu K om itetu C entralnego N arodow ego Stefan B o
brow ski zaproponow ał, aby na pieczęci, obok Orła i Pogoni, um ieścić w izerunek archanioła M ichała, ja k o herbu U krainy. Na poparcie sw ej p ro p o zy cji w ysunął on konieczność pu bliczn ego potw ierdzenia rów n o
upraw nienia i niezaw isłości narodu ukraińskiego, w alczącego o w oln ość ram ię w ramię z narodem polskim i litewskirti. N ależy zaznaczyć, że na n iecały m iesiąc przed tym posiedzeniem zawarte zostało m iędzy K om ite
tem C entralnym N arodow ym a k ijow sk im k ierow nictw em specjalne p o rozum ienie o jed n ości działania w w alce n a rod ow o-w y zw oleń czej D ru gim czynnikiem , k tóry spow odow ał um ieszczenie archanioła Michała w godle narodow ym , było pragnienie w ładz pow stańczych, obliczone zresztą na p olityczn y rezonans dy p lom a cji europejskiej, zaakcentow a
nia, że praw obrzeżna Ukraina jest częścią składow ą historycznej Polski.
Na posiedzeniu K om itetu C entralnego N arodow ego 18 stycznia 1863 r.
p rop ozy cja B obrow sk iego stała się pow odem długotrw ałej i nader o ż y w ionej dyskusji, w w yniku której podjęto uchw ałę o ustanowieniu n o
w eg o godła państwowego-, składającego się z trzech h erbów — polskiego Orła, litew skiej P ogon i i ukraińskiego A rchanioła.
Form alnie p rzy jęcie w izerunku archanioła Michała, jako herbu U kra
in y P raw obrzeżnej, tłu m aczon o faktem , że b y ł to herb guberni k ijo w skiej. N iew ątpliw ie B obrow ski, m ieszkający n iegdyś w K ijow ie, nie m ógł nie uw zględniać dużej popularności w śród ch łopów ukraińskich sym bo
lu w ystępu ją cego stale (jak o winietka) na w ielu drukach K ijo w sk o -P e -
2 Por. O b s z c z e s tw ie n n o -p o litic z e s k o je d w iż en ije na U krain ie w 1863— 1864 gg., K ijew 1 9 6 4 ,'s. 459— 460.
G O D Ł O P O W S T A Ń C Z E 1863 R. 503
czerskiej Ł aw ry. Dla tak konsekw entnego dem okraty jakim b y ł B ob row ski odw ołan ie się w tym w ypadku do mas chłopskich b y ło zupełnie naturalne.
Nie m niejszą dyskusję, na tym że posiedzeniu K om itetu C entralnego N arodow ego, w yw ołała kwestia em blem atu, łączącego te trzy herby.
C złonkow ie K om itetu, ,,nie chcąc w niczem przesądzać fo rm y rządu w przyszłości” w oln ej Polski, sprzeciw ili się pozostaw ieniu w godle w ień czącej go koron y królew skiej. Zgodn ie z w nioskiem Józefa K ajetana Ja
now skiego przyjęto, że m iejsce k oron y zajm ie w n ow y m herbie 'krzyż.
Janow ski uzasadniał sw ój w niosek stw ierdzeniem , że tego rodzaju emfole-
•504 J . I. S Z T A K E L B E R G
m at n ie m oże obrażać niczyich uczuć polityczn ych , a rów nocześnie będzie sym bolem (w szerokim pojęciu ) m iłości, pra w d y i spraw iedliw ości.
Na następnym posiedzeniu (19 stycznia) K om itet Centralny N arodo
w y zatw ierdził p rojek t n ow eg o godła w ykon an ego w edług szkicu Ja
n ow sk iego przez architekta D obrom ira K rysińskiego. W ykonana w kilka d n i później pieczęć z n ow y m godłem nie zachow ała się, nie przetrw ały d o naszych czasów i te nieliczne dokum enty, które b y ły nią opatrzone;
dlatego też opis n ow eg o godła znany jest w yłącznie z pam iętników Ja
now skiego. T rzy tarcze z Orłem , P ogonią i A rchaniołem rozm ieszczono w następującym porządku: pośrodku Orzeł, z lew ej P ogoń, a z praw ej A rchanioł. Tarcze obram ione b y ły płaszczem i zw ień czon e krzyżem . D ok oła um ieszczono napis: „W oln ość, R ów ność, N iepodległość” (u góry), ,,1863 r .” (pod ta rcz ą )3.
Z pow od u p o m y łk i rytow nika, k tóry w ykon ał pieczęć d o laku, zarów n o pieczęć, jak i n ow e god ło nie m ogły b y ć użyte zgodnie z prze
znaczeniem d o opieczętow ania m anifestu Rządu T ym czasow ego; sam rząd n ie został zresztą proklam ow any, nie u dało się bow iem pow stańcom opa
n ow ać Płocka. Z tych w zg lę d ó w m iędzy 21 stycznia a 13 lu tego 1863 n ow ą pieczęcią opatrzono zaledw ie cztery d o k u m e n ty 4. R ów nocześnie na w szystkich pozostałych dokum entach odciskano starą pieczęć K o m itetu Centralnego N arodow ego ze starym godłem — polskim O rłem i litew ską P ogonią na w spólnej tarczy zw ieńczonej królew ską koroną.
W prak tyce w ięc n ow e godło pow stańcze nie b y ło stosow ane i u żyw a
n o nadal starego.
W okresie krótkotrw ałej dyktatury Langiew icza w m arcu 1863 roku żadnych prób zm iany godła pow stańczego nie podejm ow an o. G od ło w y stępu jące na pieczęci dyktatora różn iło się od poprzednio używ anego ty lk o pod jed n ym w zględem : oprócz k oron y w ieńczącej tarczę, na g ło w ie Orła polsk iego m ieściła się także korona. Stw ierdziliśm y ju ż w yżej, że na pieczęciach w ykon an ych w G a licji nie b y ło to rzadkością, a tam właśnie, w K rakow ie, została w ykonana pieczęć dyktatora. Na pozosta
łych dw u n ow y ch pieczęciach, w prow adzon ych w okresie dyktatury i w y k onanych w W arszaw ie (pieczęć naczelnika m. W arszaw y i pieczęć K o m isji W yk on aw czej) um ieszczono w izerunek daw nego godła, niczym nie różn iącego się od poprzednio używ anych.
P o upadku dyk tatu ry Langiew icza K om itet C entralny N arodow y, w y stęp u ją cy w charakterze Rządu N arodow ego, pow raca d o starych p ie
częci z p o d w ó jn y m (polsko-litew skim ) herbem . N ow ych prób, zm ierzają
cy ch do w prow adzenia p otrójn ego godła K om itet ju ż nie podejm ow ał.
G łów n ą przyczyną teg o b yła konieczność podtrzym ania wrażenia, że na czele pow stania stoi ta sama organizacja co i przed dyktaturą, jak iekol
w iek bow iem zm iany pow stań czego godła w tym m om encie m o g ły b y w y w o ła ć w ątpliw ości i zaskoczenie. M ogło się w ydaw ać, że plan B ob row sk iego upadł ostatecznie, jak pokażą jednak późn iejsze w ypadki, nie w y rze k ł się go sam B obrow ski.
30 m arca 1863 r., będąc w K rakow ie, B obrow sk i jako członek K om i
tetu C entralnego N arodow ego, m ianow ał M. S ok ołow sk iego kom isa
3 J. K. J a n o w s k i , P a m iętn ik i t. I, Lwów '1913, s. 55— 57; pieczęć wraz z nowym godłem była przez cały czas przechowywana u Janowskiego, dlatego też jego opis jest najbardz:ej wiarogodny.
4 Faktycznie pieczęcią tą poświadczono pięć dokumentów, jako że propozycja objęcia dyktatury, wystosowana do Ludwika Mierosławskiego, była sporządzona w dwóch egzemplarzach.
G O D Ł O P O W S T A Ń C Z E 1863 R . 505
rzem rzą dow ym na Rusi (praw obrzeżnej U k ra in ie )3. Sokołow ski o trz y m ał zadanie ukrócenia działalności stronnictw a „b ia ły ch ” w organ izacji ukraińskiej. W praktyce jednak działał Sok ołow sk i tylk o w e L w ow ie, skąd prób ow a ł k ierow ać działalnością ukraińskich in stytu cji pow stań
czy ch . D anego m u polecen ia nie w yk on a ł i po u pływ ie półtora miesiąca, 17 m aja 1863, Rząd N arodow y w dosyć ostrej form ie odw ołał go z tej funkcji® . Nas interesuje nie ty le sam Sokołow ski, ile używ ana przez n iego pieczęć, której odcisk zachow ał się na dokum encie z 8(20) m aja 1863 7.
W idn iejące na tej pieczęci g od ło m iało układ następujący: trzy tarcze o charakterystycznym kształcie (w polskiej h eraldyce znane ja k o „ta r
cza z uszami” ) p ok ryte am arantem z przedstaw ionym i w odpow iednim porządku w izerunkam i polskiego Orła, litew skiej P og on i i archanioła M i
chała; tarcze rozm ieszczone są w w ierzchołkach rów noram iennego t r ó j
kąta w taki sposób, że tarcza z O rłem zn ajdu je się w górze, a tarcza z A rch an iołem w p raw ym (heraldycznie) doln ym w ierzchołku; koron y brak (ryc. 2) 8. M am y tu w ięc d o czynienia z n ieco zm odyfikow aną postacią p o tró jn e g o godła przyjętego w styczniu 1863 r. przez K om itet Centralny N arodow y na w niosek B obrow skiego. W danym w ypadku szczególnie charakterystyczny jest brak k orony, nie zastąpionej naw et krzyżem , jak na styczniow ej p ieczęci Rządu T ym czasow ego. Fakt pow ołania S ok ołow sk iego na kom isarza z ram ienia B obrow skiego i znana m iędzy nim i za
żyłość przy rów noczesnym w ystąpieniu p o tró jn e g o godła na kom isarskiej pieczęci pozw ala tw ierdzić, że stało się tak, jeśli nie pod naciskiem B o
brow skiego, to w każdym razie p od w p ły w em styczn iow ego projektu, 0 którym B obrow ski m ógł opow iedzieć Sokołow skiem u.
Tak w ięc idea p otrójn ego godła pow stań czego trw ała nadal, urze
czyw istniając się w pieczęci Sokołow skiego. D okładne oznaczenie daty je j sporządzenia jest trudne i da się określić je d y n ie datami skrajnym i — nie w cześniej niż 30 m arca (pow ołanie Sok ołow sk iego na komisarza) 1 nie później niż 8(20) m aja, kiedy b y ł opieczętow an y w spom niany w y żej dokum ent. W oparciu o logiczne przesłanki, ja k o czas pow stania pie
częci można n ajpew n iej p rzy ją ć pierw szą p ołow ę kw ietnia 1863 r. Jeśli idzie o m iejsce jej powstania, to w nioskując z cech rysunku, nie była ona ryta ani przez krakow skich ani lw ow sk ich rytow n ik ów , w yk on u ją cych zazw yczaj pieczęcie dla organ izacji galicyjskich. W idocznie B obrow ski, czy też sam Sokołow ski, starał się unikać w tej m aterii kontaktów ze spraw cam i aw antury Langiew icza, którzy prób ow a lib y z pew nością prze
ciw działać jeg o zamierzeniu.
W tym sam ym m niej w ięcej czasie n otu jem y pojaw ien ie się jeszcze jed n ej odm iany potrójn ego godła pow stańczego dla tejże, zresztą ukraiń
5 Dokumenty K o m ite tu C en tra ln eg o N a ro d o w eg o i R ządu N a rod o w eg o 1862—
1864, Wrocław 1968, s. 79.
• Tamże, s. 120—Ί 2.5.
7 Państwowe Muzeum Historyczne we Lwowie, nr inrw. 44/2-arch.
8 Na pieczęciach, powstańczych 1863 r. barwa (zaznaczona szrafurą) występuje nader rzadko; znanych jest zaledwie kilkanaście ta!kich pieczęci (z siedmiuset).
Pieczęć M. Sokołowskiego jest chronologicznie najwcześniejsza. W e wszystkich przypadkach tarczę pokrywano tylko jednym szrafirowaniem — pionowym, co w heraldyce odpowiada czerwieni. Są to przeważnie pieczęcie nie wykonane centralnie a ryte w Paryżu (2 pieczęcie), Poznaniu >(<5 pieczęci), Galicji (3 pieczę
cie — z wyjątkiem pieczęci Sokołowskiego:), wreszcie 3 pieczęcie litewskich od
działów powstańczych, wykonane prawdopodobnie w Prusach, i 4 pieczęcie ukra
ińskich instytucji powstańczych, o których będzie jeszcze mowa niżej.
506 J . I. S Z T A K E L B E R G
skiej instytucji. W iosną 1863 roku, w związku z przygotow yw an iem p o w stania zb rojn ego na praw obrzeżnej Ukrainie, tam tejsze k ierow n ictw o ruchu n a rod ow ow y zw oleń czego przekształciło się w Rząd T ym czasow y na Rusi [Ukrainie — przyp. m ój ·— J. I. S.], k tóry kazał sporządzić dla siebie (nie później niż w p o ło w ie kwietnia) now ą pieczęć. N ależy w y jaśnić, że d o tej p o r y organizacja ukraińska nie dysponow ała pieczęcią herbow ą; używ ana do kw ietnia 1863 r. pieczęć m iała in icja ły „C. K .”
c o oznaczało „C en traln y K om itet” . Natom iast na n ow ej pieczęci w idnia
ło p otrójn e godło — Orzeł, P ogoń i archanioł M ichał. P ieczęć ta różniła się zarów no od p ieczęci styczniow ej, jak i pieczęci Sokołow skiego. W szyst
kie trzy h erb y um ieszczono na pięciokątnych tarczach, tw orzących jedną figurę, przy czym O rzeł um ieszczony b y ł na górnym , najbardziej za
szczytnym m iejscu (ryc. 3). Takie h eraldyczne rozm ieszczenie, w tym jak i w innych w ypadkach, m ogło sugerow ać przodu jącą rolę P olsk i w w alce n iepodległościow ej w szystkich trzech narodów . K oron y (podobnie jak w i
zerunku krzyża) na pieczęci tej brak. Jest to nader istotna okoliczność, określająca tendencje polityczn e dem okratycznego kierow nictw a.
W yprzedzając w ypadki, należy w spom nieć, że w drugiej p ołow ie 1863 r., kiedy pow stanie zbrojn e na praw obrzeżnej U krainie b y ło ju ż w zasadzie stłum ione, w ykon an o w e L w ow ie kilka pieczęci dla 'ukraiń
skich w ojsk ow y ch i cy w iln y ch in stytu cji z pow ta rzającym się rysu n kiem opisanego w y że j herbu, z dw om a jednak istotnym i zmianami. P o pierw sze: tarcze z P ogonią i herbem U krainy zam ieniły m iejsca a tym sam ym archanioł M ichał przesunął się na bardziej h on orow e m iejsce niż P ogoń litew ska; m ożna to zresztą tłum aczyć faktem , że p ieczęcie b y ły przeznaczone dla ukraińskich organizacji. P o drugie, i to jest bar
dziej istotne, godła na tych pieczęciach zw ieńczone są koroną (ryc. 4). Os
tatni szczegół pozw olił późniejszym badaczom u trzym yw ać, że w szystkie pieczęcie z godłem tego typu generalnie opatrzone b y ły koroną i, tym sa
m ym , w yrażały m onarchistyczne orientacje kierow nictw a pow stań czego na praw obrzeżnej U k ra in ie 9. T w ierdzenie takie, ja k w ykazaliśm y w yżej, nie odpow iadało praw dzie.
10 m aja 1863 K om itet Centralny N arodow y w W arszaw ie przekształcił się w Rząd N arodow y. W dekrecie, w ydan ym z tej okazji, m ów i się w szczególności o w prow adzeniu n ow ej pieczęci Rządu z godłem n a ro
dow y m i przytacza się jej opis. N o w y b y ł rów nież p o tró jn y herb. Tak w ięc plan B obrow skiego został nareszcie zrealizow any, chociaż z n ieja kim i odstępstwam i. P o pierw sze — w szystkie trzy h erby um ieszczono na jednej tarczy ■— w górnej je j części O rzeł (z praw ej) i P ogoń (z le w ej), w dolnej — A rchanioł. P o w tóre — tarczę w ień czyła królew ska korona, c o do p ew n ego stopnia, b y ło w yrazem polityczn ego kursu pra- w icu jącego ju ż w znacznej m ierze kierow n ictw a pow stańczego. P o trze
cie -— zaszły zm iany w sam ym w izerunku Orła polskiego, dzierżącego tu w szponach m iecz i krzyż, co m iało przypom inać, że Orzeł (Polska) w a lczy o sw oją niepodległość (ryc. 5).
U stanow ienie n ow ego godła pow stańczego (podobnie jak i przekształ-
0 Por. np. E. M a l i s z e w s k i , R ok 1863, Warszawa 1923, s. 54. Można tu dodać, że władze carskie również traktowały obecność korony w godle powstań
ców, jako wyraz ich ideologii. Np. w raporcie kijowskiej komisji śledczej (właś
ciwie na temat innych pieczęci) stwierdza się: „Wszystkie te pieczęcie mają...
nad tarczą polską koronę — widomy znak, że na czele obecnej rewolucji stoi nie demokratyczna lecz arystokratyczna partia” (O b s z c z e s tw ie n n o -p o litic z e s k o je d w iż en ije na U krainie, s. 4i98).
G O D Ł O P O W S T A fT C Z E 1863 H. 507
:?enie ośrodka k ierow niczego) było u w arunkow ane szeregiem przyczyn w ew n ątrzpolitycznych jak i, przede wszystkim , zew nętrznych. Z b rojn e pow stanie na Ukrainie (a w m om encie ogłoszenia dekretu z 10 m aja 1863 w W arszaw ie n ie w iedziano jeszcze, że zostało ono ju ż faktycznie stłum ione) usilnie dom agało się uw zględnienia w pow stańczym godle udziału tych terenów w ogóln on arodow ej w alce o w olność i niepodle
głość. Poza tym sytuacja na fron cie dyplom atycznym , gdzie w zrastały n adzieje na przyznanie pow stańcom praw strony w ałczącej, w ym agała zarów n o w yraźnego określenia charakteru w ładzy pow stańczej jak i te
rytorium tę w ładzę uznającego i preten du jącego do sam ookreślenia swej państw ow ości. W szystkie te aspekty znalazły w ięc odbicie w n ow ym
;godle pow stańczym 10.
P o 10 m aja 1863 r. w szystkie n ow e pieczęcie zarów no instytucji now o utw orzon ych jak i w cześniej istniejących (w dekrecie była zastrzeżona zm iana starych pieczęci na now e) b y ły opatrzone p otrójn ym godłem . G odło to w ystąpiło rów n ież w form ie znaku w odn ego na blankietach, n a których w ystaw iano dokum enty Rządu Narodowego·. W izerunek godła um ieszczano rów nież na obligacjach pożyczk i narodow ej i na p ro je k to w an ych asygnatach n arodow ych u . U m ieszczano w reszcie w izerunek go
d ła w charakterze w inietki na liczn ych ulotkach. W e w szystkich tych w ypadkach w zór rysunku, jeśli nie brać pod uw agę indyw idualnych w łaściw ości tw órczych poszczególn ych rytow n ik ów (zwłaszcza za grani
cą), pozostaw ał jednaki. J edyn y m om ent, godny podkreślenia, to o b e c
n ość koron y na głow ie Orła na galicyjskich i n iektórych zagranicznych pieczęciach. Jak widać, galicyjsk ie k ierow n ictw o zaciekle bron iło sw oich m onarchistycznych nadziei, podczas gdy Rząd N arodow y z nie m niejszym uporem forsow a ł republikańskiego, niekoron ow an ego Orła w godle na
rodow ym . W piśm ie Rządu N arodow ego z 1 w rześnia 1863 r., skierow a
nym do K om isji Długu N arodow ego w Paryżu w związku z zatw ierdze
niem w zoru projektow an ej em isji banknotów papierow ych , m ów i się w prost „K oron a którą ma na głow ie [Orła — przyp. m ój ■— J. I. S.] nie potrzebn a” 12.
N ależy jednak w spom nieć, że w sfragistyce pow stańczej, ob ok pie
częci z p otrójn ym godłem , używ ane b y ły p o 10 m aja 1863 aż do końca pow stania rów nież pieczęcie nie zm ienione, ze starym p od w ójn y m g o
dłem. Na U krainie zaś, gdzie — jak w spom niano — pieczęci z p o d w ó j
n ym godłem w ogóle nie było, istniała ty lk o potrójn a form a godła na
rodow ego, tyle że w trzech różnych wariantach. O prócz ju ż om ów ion ych w yżej p ieczęci o rysunku pow ta rzającym w zasadzie rysunek godła na p ieczęci Rządu T ym czasow ego R usi znana jest jeszcze jedn a ukraińska odm iana trójjed y n eg o godła pow stańczego. W tym w ypadku kształt tarczy, n a której rozm ieszczono potrójn e godło, jest odm ienny od kształtu p rz y ję -
10 Ostatni aspekt był szczególnie m o cn o podkreślony w tekśc:e dekretu z 10 maja, gdzie powidziano, że na pieczęci Rządu Tymczasowego znajdą się „herby trzech części składających jedyną i niepodzielną Polskę” (D o k u m en ty K o m ite tu C e n tr a ln eg o N a rod ow eg o i R ządu N a ro d o w eg o, s. 112).
11 J. I. S z t a k e 1 b e r g, F in a n so w y je p r o je k t y p o w sta n c ze sk o g o p r a w itie l- stw a, „Uczenyje Zapiski Instituta Sławianowiedienija” t. X X I X , Moskwa 1965,
•S. 115— 132.
12 Papiery Z. Laskowskiego (zbiory prywatne w Genewie, znane mi dzięki uprzejmej informacji prof. S. K'eniewicza, któremu składam serdeczne podzię
kowanie).
508 J . I. S Z T A K E L B E R G
têg o na p ieczęci Rządu N a rodow ego i je j pochodnych. Na takiej francus
kiej tarczy um ieszczano w czasie pow stania 1863 r. p od w ójn e (polsko- -litew skie) godło. R ozlokow an ie h erbów na tarczy rów n ież n ie odpow iada n orm om w prow ad zon ym przez dekret z 10 m aja 1863. W górnej partii um ieszczony jest je d n o g ło w y orzeł (niezw ykłego zresztą kształtu — ze skrzydłam i szeroko rozpostartym i), w dolnej praw ej — archanioł M i
chał, a w dolnej lew ej — litew ska P ogoń. R ów n ie n iezw yk ły i w p o wstańczej sfragistyce nigdzie w ięcej nie spotykany jest rysunek k oron y w ieńczącej tarczę (ryc. 6). Taka k om p ozycja godła pow stańczego znana jest ty lk o z czterech pieczęci różn ych in sty tu cji w ojew ód ztw a Podolskiego.
Z ostały one w ykonane praw dopodob n ie w sierpniu 1863 roku, tj. w tedy, gdy na w szystkich w znaw ianych pieczęciach winien b y ł figu row a ć rysu nek godła odp ow ia dający dekretow i z 10 m aja 1863. N ależy przypuszczać, że zjaw isko to zostało spow odow an e faktem , że odbudow ana po klęsce (aresztowanie M. D ru żbackiego w końcu lipca 1863 r.) podolska orga
nizacja pozbaw iona była przez pew ien czas stałej łączności z central
nym i w ładzam i pow stańczym i i pieczęcie w y k on y w a n o na m iejscu zgodnie z własną interpretacją tekstu dekretu (m ożliw e zresztą, że w y k on aw cy nie dyspon ow ali u lotką z tekstem dekretu i odciśniętą na niej pieczęcią Rządu N arodow ego). Ten brak łączności trw ał zapew ne dosyć krótko, skoro znane są dokum enty tejże podolskiej organ izacji datowane na początek września 1863 r. (now ego stylu) i potw ierdzon e pieczęcią władz w ojew ód ztw a podolskiego, na której w y ry to godło całkow icie zgodne z w ym ogam i dekretu z 10 m aja 1863 r. (jakkolw iek, sądząc z te
chniki w ykonania tej pieczęci, m ożna przyjąć, że została ona sporządzo
na w e L w ow ie).
P ow yższe w y w o d y w yczerpu ją krótką historię rozw oju godła p o w stańczego w okresie pow stania styczniow ego. Nie om ów ion o jed yn ie kilku drobn ych odstępstw od p rzy jętego w W arszawie rysunku godła..
O dstępstw a takie b y ły spow odow ane zazw yczaj osobistym i p red ysp ozy cjam i ry tow n ik ów i ich naw ykam i. Na przykład na w szystkich p ieczę
ciach w ykon an ych na terytoriu m N iem iec (w Poznaniu, D reźnie i w in
n ych miastach) orzeł przypom in a raczej niem iecki niż polski w izerunek tego ptaka. Nie poru szon o rów nież nie zrealizow anej p rób y skrajnie le
w icow eg o ugrupow ania w pow stańczym k ierow n ictw ie w prow adzenia godła bez w ieńczącej k oron y; człon k ow ie tej grupy, której patronow ał Chm ieliński, w ykon ali naw et dla lokaln ych organizacji pieczęcie z w łas
ną odm ianą godła (znane są trzy takie pieczęcie; prócz brakującej ko
ron y inne szczegóły rysunku są zgodne z pieczęcią Rządu N arodow ego).
W krótce p o upadku pow stania potrójn e godło, zachow ane przez p e w ien czas przez dem okratyczne koła em igracji, pod w pływ em n ow y ch prądów w polskim ruchu n arodow ym , utraciło znaczenie i całkowicie- w y sz ło z u życia *.
* U w a g a : w przerysach godeł na s. 903 (w oparciu o'słabo czytelne odciski, pieczęci) zaszło niewielkie odstępstwo od oryginału: kształt tarczy na ryc. nr 4 winien być taki sam jak na ryc. 3; także kształt koiony na ryc. 4 uległ zmianie
[przyp. w korekcie — I. J. Sztakelberg],
