Viro, Permagnifico [...] Daniele Fuchs [...] Pegetheologiae [...] Iacobus Woit

(1)

VIRO,

PERMAGNIFICO, GENEROSO, MAXIMEQVE STRENVO,

DOMINO,

Dno. DANIELE FVCHS,

PISCARIAE DIOECESIS PRAEFECTO,

A V G V S T f i S

PRAECONSVLIS

AC

PRAESIDIS GRAVISSIMI

D I G N I T A T E S

A . R. S. MDCCLFL D. XXX. MARTII

CAPESSENTE ,

FONTEM NOVVM,

DEI MVNERE,

PATRVM PATRIAE SVFFRAGIO,

E T C I V I B V S E T M V SIS E L B IN G E N S IB V S

A P E R T V M ,

PIIS VOTIS

C O K O N A T V R V S ,

P E G E T H E O L O G I A E

P R A E L V D I T

T E N T A M I N E

MVSARVM IN TERPRES,

M. IACOBFS WOlT,

P. E T G .

e l b i n g a h , l i t t e r i s n o h r m a n n i a n i s .

(2)

(3)

e a e c o n s v l a r e s T e , Vir m a x i m e s t r e n v e , capeflente FASCES,

communes inter Civitatis Civiumqve plaufus, omnis etiam

Athen&i Drufici

^ me

Internuntio

qvalicunqve, ve

nerabundus ailurgit

Chorus

; T e m a e c e n a t e m

Suum

enco- miis profeqvuturus digniflimis. Id vero dum meditor, dignumqve Tuis in Pa

triam meritis, Summam hanc ^{t i b i} conciliantibus Dignitatem, conllituere pre

tium animo volvo: Innata T ibi maxime Modeftia Verecundiaqve, meis remo- ram ponere videtur conaminibus. Hinc ne T i b i , V ir p e r m a g n i f i c e

,

^{de indu-}

ltria lim moleftus, in fimili jamjam verfabor argumento, votiqve indidem fummam depromam fmcerrimi, ac i p s e T u , inter otia, qvae horti t i b i fubinde fub- miniftrat feceilus, occuparis maxime, libentiffime. P E G E T H E O L O G I A E ni

mirum inibo T E N T A M E N , atqve pro virium modulo,

D EI Exiftentiam ex Fontibus

dabo demonftratam.

Sic eft om n in o;

Fontes

etiam

D EI

loqvuntur

Exiftentiam.

Vifitemus, qvsefo! inter deambulandum, fitis reftingvenda? gratia, fcaturiginem limpidiffima, crvftalloqve haud qvicqvam cedente aqva propullulantem. Mira fane ha?c animos noftros demulcebit voluptate, fimulqve oculis fupra vulgus elatis incita

b it, in Autorem Cauffamqve ejusdem inqvirendi Primam. Hifce vero occupa

tis meditationibus, colluftrata intelle&us lumina fefe applicantia focios, aurem nobis vellicabunt, ne in cafu qvodam fortuito acqviefcamus, qvin ire altius no

bis erunt autores, ad Ens nimirum illud Summum, Inftautatorem, Largito- remqve aqvse dignofcendum. Qvo ipfo de Exiftentia Numinis ter San&i convin

cemur luculentiffime. Immo verba illa, cedro digniilima, immortalibus qvondam de Ecclefia Evangelica meritis confpicui,

Lafcberi

imitari nos d o ce b u n t:

“ W e n n w i r , inqvientis, einen Brunnen fehen, follen wir mit der Hand an

„unfere Bruft fchlagen und fagen: p e r dich gemacht hat, ift mein Herr, mem

„ V ater, mein Gnaden.Qvell, Herr Zebaoth ift fein Nahme.,, E't qvi id non valeant? Qvippe paganorum coecitas, folo rationis du&a lumine, cuilibet fon-

* tiuro

(4)

tium divinitatem adfcripfit qvandam, iisdemqve fingulis nympham qvandam finxit praefidem, qvam flipe in fontium inje&a capita coluerunt. Sic enim

Plbiius

Clitumnum delineaturus, refert, fontis hujus aqvam adeo puram vitreamqve fu i fle, ut ja&ae in eo ftipes numerari potuerint. Haud eqvidem negarem, gen

tiles in hoc etiam , pro more fuo, a. vero aberrafle, dum pofthabita caufla primaeva DEO, fecundam fontes eorundemqve praefides habuerunt fan&os. Aft qvis eat inficias ! faniore inter illos praeditos mente fub nympharum fpecie ignotum qvoddam fibi N u m e n , inftar Athenienfium , cultu profeqvutos religiofo. Qvantum itaqve, haec ethnicorum in fontes pietas, complu

res nomine non omine Chriftianos dat in ruborem, ne minima qvidem cla- riflima haecce exiftentiae DEi ex fcaturiginibus eiucefcentia veftigia , dignantes attentione. Accedite ergo, o boni i paganorum ftipari focietatefcatebras : C o n templamini eas curatiori penfitatione, admirationis venerationisqve imponen

tes ftipem: Nec etiam gradum inde removete prius, usqve dum, Omnipoten

tiam , Sapientiam , atqve Bonitatem Creatoris ex illis cognoveritis certaqve animi convi&ione Davidis protuleritis verba: “ T u D E V S , fidifti fontem & flu

v i u m , T u exficcafti fluvios validos: T u emittis fontes in fluvios, ut inter

“ montes e a n t : Potum praebeant omni ferae agrorum ; frangant onagri iis

“ fitim fuam.,,

N ec e ft, cur immenfos orbis terrarum emetiamur tra&us, invincibiles hofce exiftentiae DEI ter Optimi Maximi detefturi teftes. Etenim nulla fane, an- guftiflimis licet circumfcripta limitibus reperitur regio, cui etfi non exuberanti

bus, fufficientibus tamen profpe#um non fit aqva; venis. Namqve ubi Creator fummus, terras hunc globum, mortalibus animalibusqve conceflit in domici

lium, officia etiam Patris familias Optim i, pro incentivo in creaturas affe#u, omni explebit ex parte, eundemqve inftruxit ita , ut qvovis in loco, potum ad vitae fuftentationem neceflarium maxime, ipfa terra praebeat p3tria. Haud eqvi

dem irem negatum, vero efle confona, de qvi&us peregrinationum compilato

res nos reddunt certiores, reperiri nimirum qvaidatn globi terreni plagas, unda

rum fcaturiginibus omnino deftitutas. Aft iidem etiam nobis afferunt nuntium, hujusmod# eas efle tra&us, qvi perpetuo folis ardentes aeftu ne animalibus qvidem brutis, nedum ratione praeditis creaturis concedunt habitaculum. Qvis vero non exinde, nova eademqve luculentiflima apodixi, de exuberante Numinis ter fandi convincatur Bonitate, Clementia atqve Amore in mortales aeqve ac omnia creaturarum genera? Aqva enim dum ad vitae fuftentationem adeo eft neceflaria, ut ne abje&iflima qvidem creaturarum vel diem absqve illa vitam fuftentare poffit fuam, fapientifllme univerfl Formator Summus ordinavit, ut qvovis in folo fuffi..

ciens habitatoribus fuis fcaturiat lympha. Ex qvo fimul qvilibet facile colliget, non leve prifco aevo poenae fuifle genus,

fi

cui aqva & ig n e interdiceretur,rebus utpote ad vitae fuftentationem maxime neceflariis. Id qvod fuo qvondam Ifrae- litae fatis comprabarunt exemplo, omni in deferto deftituti aqva. Contra vero, Mofes Angularem prorfus terrae promiflionis Canaan felicitatem ad vivum iisdem

ob

(5)

ob oculos pofiturus: 4(D E V S T u u s , inqvit, dedu&urus te eft ad terram bonam,

“ terramfluviorum, aqvae fontium & abyflorum, exeuntium ex valle & e monte.,, Qvod ad cauflas naturae, unde primi & f l a m i n u m & torrentium genitores fua ducant ftamina, ipfis rerum naturalium fcrutatoribus arcana fubfcribentibus, ita videntur infcrutabiles, ut propriam hocce in paflu v e l i n g r a t i i s fateri cogantur infcitiam. Atqve in illam licet defcendamus fententiam, qvae noftro aevo veritati maxime habetur confona; immenfam qvippe aqvarum oceani qvsntitatem, qvo- tidie in vapores abire, ventorum autem qvafi vehiculo, per qvasvis terrae plagas difiipari, atqve tum inftar roris, pruinae, nivis vel pluviae, ut in planiffimasterra:

fuperficies, ita & in montes praecipitatam, fua fcatebris fuppeditare alimenta:

Haud proletariae tamen eruditionis praefto funt V iri, dubia contra eandem mo

ventes inexfuperabilia. Id qvod, me qvidem judice qvali qvali, fatis fuperqve nos convincit, Ens aliqvod fapientiae inperveftigabilis-, id eft Jehovam triunum fonti

bus ratione hominum intellectui anguftis admodum cognitionis circumfcripto li

mitibus infcrutabili, fuos attribuifte ortus.

Qvibus dicatis longe gravior adhuc accedet autoritas, fi communia primae- vaqve fluminum aqvarumqve omnium hydrophylacia montes periuftrabimus. Sunt enim illi fcopo praefinito, apprime opportuni, ut nempe gravitate fpecifica, qva gaudent aqvae, defeendere, loca campeftria irrigare fuasqve opes & regionum accolis qvibuslibet & tandem oceano per fluviorum alveos pofiint communicare.

Ponamus e contrario lymphas eodem in loco ortus fui fubfiftere immotas, nec hinc indeqve per varios difeurrere meandros, nec exhalare unqvam. Brevi certe aut in glaciem abirent, aut putredinem contrahentes aerem hominesqve infice

re n t, nullosqve adeo exfererent ufus. Qvid dicam, abundantia fua modo hic damna cauflaturas maxima, penuria fua modo illic regiones reddituras vaftas in- cultasqve. Qvare provida rerum natura, vel re&ius ut dicam, Creator Maximus, pro fapientia inexhaufta, motum illis aflignavit perennem, qvo reliqvi etiam re

gionum tradtus ex ipforum participent gazis. Excurramus qvaefo aliqvantifper in tra&us montanos, eorundemqveexaminemus fitum refpe£lu reliqvarum regio

nis ejusdem partium. Uc plurimum fane, ni femper, animadvertemus, meditullium provinciarum, immo & infularum, fapientifllma omnino ratione montium efte af- fignatum jugis, aeqve utraqve parte diftantibus ab oceano vel maribus, qvae eas

dem alluunt terras. Alpium duntaxat juga, vel aerem ipfum tranfeendentia, no

ftro nunc faciant fidem aflerto. Mediam heee Germanicum inter & Mediterrane

um mare occupant fedem, non alium profe&o in finem, nili ut ex aqvilegiis fuis adjacentibus regionibus undiqvaqve fuas commodius communicare poflint aqva

rum divitias. Qvippe etiam fatis conftat, nobiliflima Europae flumina perpufillis ex flaminibus indidem promanantia per Germaniam, Ungariam,Galliam, Italiam- qve qvaqva verfum fefe diffundere, atqve provincias hafce reddere cukiffim^s re- busqve abundantes omnibus. Moliatur autem Momusalterc o m m u n e h o c E u r o p a z

hydrophylacium, in zonam vel frigidam vel torridam, illiqve l a r g i a m u r eousqve prius. Qvam immenfum fluminibus hifce inde emetiendum fuifTet itineris fpa-

* 5 tium,

(6)

tium, donec in univerfale flaviorum fele exoneraflent receptaculum ? Qviftupen- da licet Alpium proceritas tam immenfae locorum fufFe&ura fuiflet longinqvititi?

Qvi nixvel glacies, cuneis ibi perpetuo rigentibus gelu, liqvefcere, amnesqve na

vium reddere potuiflet patientes: Concedamus vero illi pofterius, nec magis inde fluent abfona. Qvot non miliiarium centenis fupra di&a regna inde forent didita?

Qvi nix glaciesqve, fi qvam forte contraheret aqva, refolvi pedetentim, undaqve paulatim fluminibus potuiflet communicari. Procul hinc itaqve, procul efto pro

fane! Vel vi&as pr^beas manus haec etiam Artificem univerfi Summum perfede ordinafle bona.

Noviflima rerum naturae inqvifitorum experimenta fidem nobis faciunt indubitatam, aqvas fontanas poft pluviales maxima gaudere levitate. Qvemvero in finem? C e rte , non nifi, ut tanto magis earum acceleretur decurfus, qvippe qvo indigent maxime. Miramini itaqve mecum venerabundi fingutarem hanc prorfus in natura eurythmiam, Confitemini convi&i, non nifi fapientiam Omnipo- tentiamqve omnimodam hominum tranfcendentem intelledum, fo lo q v e in C o n ditore Omnipotente obviam ejusmodi qvid vel adornare vel adornatum in hoc usqve momentum confervare potuifle fartum immotumqve. Ipfemet namqvefo- lus gloriatur: “ Ego Jehovah, DEus Ifraelis aperiam fuper clivis fontes & in me-

“ dio vallium fontes pon3m : defertum etiam in ftagnum aqvarum & terram fic

t a m in fcaturigines aqv2rum.„

Aft qvot qvamqve exftantia Creatoris Maximi, Confervatoris Solertiflimi fefe manifeftant criteria, diverfimoda admodum venarum aqvae animo fi perlu- ftramus genera, fpeciesqve inimus multifarias. Reperiutitur etenim, in pauca haec Ut conferam immenfa, fontes intimam co rp o ru m m etallorum qve tran sform an tes co n ftru ftio n e m atqve ferrum vel in cuprum, vel lignum in lapidem permutantes, aut lapidea pofteriora circumdantes crufta. Reperiuntur fluxum refluxumqve ma

ris & oceani non folum imitantes, fed etiam miranda hocinpaflu fi fpe&es phae

nomena, longe tranfcendentes. Reperiuntur aeftate ardentiflimave diei hora gelu rigentes, inje&aqve glaciei integumento fuperinducentes, hieme vero no-

$isv e concubiae calore aeftuantes ferventiflimo. Reperiuntur qvaevis inje&a, flam

ma ex illis prorumpente in cineres redigentes vel adurentes ad minimum. R e

periuntur purgationem linteorum exficcatione denegantes averfantesqve. Re

periuntur ftatis faltem temporum momentis fluentes m odo, modo exarefeentes.

Reperiuntur vatum perfungentes vicibus, annonaeqve vel caritatem vel vilitatem praefagientes. Atqve qvis, fodes! mortalium, qvaevis fcaturiginum fciat enu

merare genera, ineffabilesqve earum percenfere virtutes. Et qvid referam de falinis, venisqve medicatis, qvarum pofteriorum aliae vel acidis vel mineralibus particulis, alise calore fuo naturali hebeti vacillantiqve valetudini obftetrices prae- bent manus priftinamqve reftituunt fanitatem. Qvis vero accutatiore haec fingula trutinans lance, tam perfri&ae fit frontis, ut exiftentiam Jovae ex fcatebris qvoqve elucefcentem clariflime, porro eat pernegatum ? Qvin potius fapientiam ejus

dem immenfam fupplici adoret poplite devotam labiorum offerens hoftiam.

Multifariae

(7)

Multifariae deniqve in homines aeqve ac animalia, creaturasqve inani

matas ex fontibus redundantia emolumenta, totidem mihi videntur indices, ex- porre&o qvafi digito Exiftentiam Inftauratoris univerli ex aqvarum venis relu

centem nobis commonlirantes. Qv;id enim liti in itineribus preflps reficit re- creatqve melius ? Fontes. Qvid lympharum rivulis perdurante folis ardore exficcatis potum aeftatis tempore praebet animalibus ? Fontes. Qvid arbores frutices, herbas, plantas, fegeftesqve in montium crefcentes arenis alit nutrit- qve? Fontes. Qvid inveteratos maxime vel tollit vel lenit morborum crucia

tus? Fontes. Qvid fordes membrorum corporis, linteorum, veftimentorun*

utenfiliumqve abluit ? Fontes. Qvid tandem hominum generi haud fatis mi

randam perdocuit Catoptrices fcientiam atqve indagines ipfi detexit, conficiendi fpeCula ? Fontes. Qvis autem elemento huic, defpe&ui maxime qvod habetur plerumqve, admirandas hafce prorfus indidit virtutes? Has nili D E O ter Opti

mo Maximo vindices, maxime certe in eum efTes ingratus, qvi meliori forte, haud tamen evidentiori ratione incentivum in te amorem affe&umqve vere paternum potuiflet declarare.

T ace o indubitatorum qvandoqve figillorum fubire vicem, qvibus gratiae divinae longe prae ira ejusdem exuberantis reddimur certi/limi, qvippe cujus dela- pfus pariter ac praefens jam annus ratione fane nos convicit praefentiffima. Ubi enim D E V S hominum criminibus iniqvus terra? motibus horrendis, inundationibus ftu- pendis, haud minimam orbis terrarum exterruit partem: fcaturigines oppido plures, cum vulgares, tu m medicatae, aliqvot abhinc annis vel exficcatae omnino, vel fe- gnefcentes magna ex parte, recentes variis in locis, terribilem in te r h a n cce naturae cataftrophen, aut acqvifivere vires, aut fuas mirum qvantum auxerunt virtutes. •

E contrario autem nec ejusmodi defunt exempla, ubi poenarum funt vel fuerunt inftrumenta, qvas delicis promeriti exuberantibus patimur juftiffime.

L icet enim naturalibus ex cauflis fontium modo obdurentur venae, modo ita viciffim relaxentur, ut hinc terrarum regionumque exoriantur inundationes*

illinc annonae proveniat caritas & qvae non calamitatum publicarum caterva.

Aft altius qvid fub his naturae latere efFe£libus, qvilibet praejudiciis fatebitur va

cuus. Omnes namqve mortalium tranfcendit vires, aqvis defpe&ui habitis maxime, uno eodemqve momento & gratiae & irae exferere indicia. Qvare debitum Numini ter S3n&iflimo ftatuentes honorem : “ O altitudo, pleno erum-

“ pamus o re, divitiarum & Sapientiae & Cognitionis D E I ! Qvam infcrutabilia

“ funt judicia Tua & inperveftigabiles viae* Tuae. „

Qvemadmodum autem qvodlibet jamjam prolatorum in medium, vel feparatim fi penfitetur, haud fuo caret pondere, verum fontium Autorem, D E V M , detegendi: ita omnia haec in unam collecta fummam haud ullum vel maxime exiftentiam DEI perneganti, reli&ura credo fcrupulum, elTe eundem verum atqve unum fcaturiginum Largitorem Confervatoremqve.

T erq v e qvaterqve ergo beati, qvi piis hujusmodi m e d i t a t i o n i b u s exfh- mulati, nihil faciunt reliqvi, Omnipotentem aeqve ac S ap ien ti/fim u m hunc Evergetam

(8)

Evergetam ut agnofcant, agnitum reperiant, repertum am ent, amatum fibi reddant propitium, atqve in reconciliati tandem intimam penetrent communio

nem. T u m n o £ e dieqve erunt occupatilUmi, Altifiimum ut univerfi, ita &

fontium Inftauratorem Sofpitatoremqve perennibus celebrare jubilis: “ Magna,

“ inqvientes, funt opera Jehovae, perqvifita qvoad omnia beneplacita eorum.

“ Decus & honor eft opus ejus & juftitia ejus perflat in perpetuum. „

A ft, auguftis p r a e c o n s v l i s g r a v i s s i m i Dignitatibus, T e , Vir g e n e r o s e,

jamjam exornato,

Novum

, qvod felix fauftumqve D E V S efle jubeat!

Civium Mufarumqve Elbingenfium

videre videor

Fontem.

Fontes enim Rerumpublicaruin dicere Gubernatores qvid vetat? Ex his namqve limpidiffima profperitatis omnigenae aqva in omnia ac fingula Communitatis redundat membra. Tantum vero abeft, ut hi

Rerumpublicaruin Fontes

fibimet ipfis fuas vendicent lymphas, ut potius fponte fua confiteantur, fuas fefe D E O ter Optimo Maximo, fcaturi- gini omnis boni primo acceptas ferre natales, probe fibi c o n f c ii; “ N on efle

“ poteftatem nifi a D E O , fed qvoe funt poteftates, a D E O efle ordinatas.,,

Atqve fimilem F O N T E M a Clementia Altiffimi feffis Patriae rebus huc- dum excubante, coelitus apertum

Patrumqve Confcriptorum fuffragio

confti- tutum T e , V ir m a x i m e s t r e n v e, Mufarumagnofcit pietas, advolatqve ad eundem, fertis pro more antiqvitatis coronatura. Sed ubi vel aeris inclementia, vel P ic

ridum penuria & floricomas & aureas & adamantinas pernegat corollas, ad vota confugiunt devota, qvse ore cordeqve fundunt fincerrimo.

Limpidiffima novae gratiae, novae falutis, novarum & animi & corporis virium aqva, ex Fonte uno eodem vivo, Jehovah, alveo, in T e n e ce ssa rio s A G N A TO Sqve g e n e r o s o s redundet largifllmo. Ex T e vero

Fonte

nobis

Navo,

novae felicitatis, novorum bonorum novorumqve emolumentorum lympha per- plura, faxit O m nip otens! annorum luftra, inter Patriae Dulciflimae diffluat li

mites, Sic etenim Sacrum Themidos Palatium, Philotneae Evangelicse Sacrarium, Scientiarum Palladium, Commerciorum Bafilica atqve fingulae Civium Inqvili- norumqve Lares, Prudentiae Tuse confiliis, Comitatis virtute, Sermonisqve affabilitate irrigabuntur, reficiemur, recreabunturqve faluberrime.

A tq v e , ut qvae longifflmus adhuc pietatis meditatur affe#us, fvadelae vero pernegat defedus, verbo concludam : Eadem, Sofpitator peculii meritus maxime, T e , m a e c e n a s o p t i m e, refocillet aqva vivente qvam mulieri qvondam Samaritanae propinavit liberalifllme, ne fitias in aeternum, fed aqva haec fiat T ib i fons aqvae faliens in vitam aeternam. T u m meritis in Patriam abundans, annis

& aetate gravis, canitieqve fumma venerandus, poft feros demum annos, ad perennes vitae aeternae translocatus fcaturigines potaberis illis in aeternitatem.