De lege ferenda in iure poenali canonico animadversiones

(1)

Marianus-Alphonsus Myrcha

De lege ferenda in iure poenali

canonico animadversiones

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 18/3-4, 15-80

1975

(2)

18 (1975) Nr 3—4

MARI ANUS-ALPHONSUS MYRCHA

DE LEGE FERENDA IN IURE POENALI CANONICO ANIMADVERSXONES

Index: I. A n i m a d v e r s i o n e s g e n e r a l e s . — II D e f i n i t i o - n e s . — III. I m p u t a b i l i t a s e t r e s p o n s a b i l i t a s : 1. Respon sabilitas ex dolo: a definitio doli, b. dolus directus, c. dolus eventualis 2. Responsabilitas ex culpa: a. absoluta, b. relativa, c. definitio culpae in duplici form a: 1) luxuriae, 2) negligentiae. 3. Scientia possibilitatis commitemdi actum prohibitum in delictis dolosis et culposis. 4. Intentio violandi legem 5. Praesum ptio doli. — IV. R e s p o n s a b i l i t a s p o e n a l i s p r o e f f e c t i b u s n o n d o l o s e c a u s a t i s , s e d p r o v e n i e n t i b u s e x a c t i o n e d o 1 i s a: 1. Anim adversiones gene rales. 2. Ius canonicum (Decretum Gratiani, Decretales). 3. Doctrina iuris poenalis: a. dolus praesum ptus, b. dolus indirecte probatus, c. dolus indi rectus, d. culpa m ixta (combinata), e. concursus culpae et doli. 4. Codici poenales nonnullarum civitatum : 1) Fundam entum objectivum: 1. Cod. Poen. garm anicus ex an. 1871, 2. Lex poenalis austriaca 1852, 3. Codex gallious (Code poenale), 4. Codex poenalis hispanus 1949 an. 5. Codex po enalis italicus ex 1930 an., 6. Codex poenalis russicus ex 1903 an et ex anno 1969 (RSFFRS). 2.) Fundam entum subjectivum : 1. Cod. poenalis haelveticus 1937 an., 2. Cod. poenalis graecus ex 1950 an., 3. Cod. poenalis Jugoslaviae ex 1951, 4. Codex polonicus ex 1932, 1969 an., 5. Ius poenale Angliae. — 5. Codex Iuris Canonici. — 6. Conclusio. — 7. De lege ferenda: a. responsabilitas poenalis proeffectibus non dolose causatis sed provenien tibus ex actione dolosa b. Conclusiones quoad im putabilitatem et respon- sabilitatem . V. C o n c u r s u s (phenomenales species delicti). I Notae his- toricae. 2. Effectio, instigatio, auxilium in constructione polonica. A. Effec- tio e t canffectio (auctor et conauctor). B. Instigatio. C. Auxiliatdo. D. In- dependentia responsabilitatis instigatoris et auxiliatoris in casu delicti ab auctore patrati. 2. Responsabilitas instigatoris et auxiliatoris in casu, quo delictum ab auctore patratu m non fuerit. 3. Responsabilitas instigatoris et auxiliatoris et transgessio vel non impletio m andati ab auctore. 4. In stigatio et auxiliatio in casu irresponsabilitatis auctoris. 5. Instigatio et auxiliatio ad delicta individulia. 6. Punibilitas instigatoris et auxiliatoris. — 3. Ius Canonicum: 1. Codex Iuris Canonici. 2. Species responsabilitatis in- stigatoriis et auxiliatoris n codificatione poenali. 3. Conclusiones pro lege ferenda.

I. Animadversiones generates

1. In ipso initio notandum est, ecclesiasticam legem poenalem system a canstituere, quod syistema legis ecclesiasticae legis poenalis vocari valeat. In hoc illu d consistit, quod quam vis theoriae,

(3)

concep-tus necnon experim enta practica in quibus system a illud in n ita tu r non tantum m odo e fontibus propriis desum pta sint, sed m agna ex p a rte effectus coljectivi laboris m undi eru d iti sint, nihillom inus theoriae hae et ex perim enta p e r conceptionem iuridicam doctrinae canonicae elaborata e t in constans system a apprehensa sunt, ad finem e t exigentias Ecclesiae adaptatum . D octrinalis evolutio prin- cipiorum eiusdem system atis obiectum studii ecclesiastici iu ris poenalis est. In am bitu huius studii p ropriam opinionem in fu tu ru m ecclesiasticum codicem poenalem dem onstrare, in anim o m ihi est.

2. Principia. 1) Codex poenalis specialitatem oom m unitatis eccle- siasticae respicere debet, qualis ex una p arte unitas Ecclesiae u n i versalis, ex altera vero pluralitas, in sum m a Ecclesiarum localium sese exprim ens, est. Tam haec unitas, quam diversitas in codice poenali reflectendae sunt. U n i t a t e m , principia generalia codicis poenalis in to ta Ecclesia obligantia e t stricte ab Ecclesiis localibus observata, exp rim ere debent, p l u r a l i t a s , in possibilitate crean- d iu ius poeinale p artic u la re consistit, quod iu x ta ius poenale un iv er sale in Ecclesiis particu larib u s dbliget.

2) Codex ratio nam hab ere debet om nium m utationum , quae nunc in Ecclesia factae su n t et visionem fu tu ri in luce indicationum (man- datorum , com m endationum ) Concilii V aticani II n il am itten s tarnen ex usque hue acquisitis anim i e t iuris seu debet ire in fu tu ru m non ru m pens cum praeterito.

R ealisandum ig itu r ab eo est principium evolutionis e t non revo- lutionis. A ttin et hoc ante omnia tales quaestkxnes, ut: notio delicti e t poenae ac coniunctim cum hoc principia responsabilitatis poenalis. In conceptione istaru m quaestionum m anifestandae su n t p ro prieta- tes specificae Ecclesiae, distinguentes eam ab alia societate, qualis est status, ex a ltera vero p arte non licet p ra e te rm itte re e t illas qua- litates, quae am babus societatibus com m unes sint et consequenter et evolutionem doctrinae re la te ad istas quaestianes.

3) Quod a ttin e t principia theoriae iuris, codex conceptionem iuris obiectivi re alisa re debet, reiciens conceptionem iuris subiectivi. Unde tales conceptiones, u t „ecclesiasticum ius p u niend i”, vel „exstinctio iuris puniendi in casu praescriptionis” etc. locum hab ere non debent. C ircum scriptiones hae in te r conceptiones inveteratas enum erandae sunt. In connexione cum hoc deest quoque subiectivum ius ad poenam . Ius poenale in codice contentum debet esse ius obiectivum , ex- pressio norm arum sccialium , e quibus tam pro Ecclesia quam pro eiusdem subditis obligationes profluiunt. Eclesia obligationem h a bet delinquentem persequi, civis oibligatione te n e tu r secim dum ius sese gerere. N orm a obiectiva est pars constitutiva ordinis iuridici, qui essentiam o rd in ati convictus statu it et hac de causa ligat om - nes. Talem conceptionem codicis etiam m oderna philosophia iuris exigit.

(4)

4) Irrogatio poenae non tantum m odo com pensationem in iuriae il- latae sta tu a i op o rtet sed actus securitatis e t conservatiomis ordinis iuridici esse debet. Hoc ad conclusionem ducit, actionem poenalem Ecclesiae, socialiter finalem esse debere, tend entem scil. ad tuitio- nem ordinis iuridici, cuius conservatio possibilem red d it non ta n tum m odo singulis sed om nibus individuis consecutionem finis Ulti mi, qualis salus hom inis est. Haec finalitas stricte cum hoc coniun- cta esse debet, quod fundam entum cuiusque system atis iuris poenalis est, i. e. cum relatio n e causali, qualis in te r delictum e t poenam intercedit. P unctum exitus pro poena applicanda est delictum , tam - quam actus hum an us intellectum , m inax pro ordine iuridico. In tali conceptione repressio castigans effectus delicti est, eius consecu- tio, eius correlatio in ordine iuridico, eius condem natio socialis, non am itten s insim ul characterem com pensationis. Sic in tellecta actio puniens, juae a codice realisanda est, desinere nom potest in form ali contrapositione conceptuum delicti ac poenae, sed convertit sese ilia contra d eterm inatum vivum individuum , vivens quoqe in determ i- nato coetu sociali e t possidens individuales propritates, distinguentes illud ab aliis individuis. Hac de causa persona delinquentis in p ri- m um locum exit. Im buere delinquentem in régulas ordinis iuridici, statu en tis essentiam convictus, negotium codicis poenalis est.

C onsequenter codicis est, cu rare personam delinquentis e t hac de causa istas res accurate pluribus e partibu s ordin äre: ante om nia ex p arte commissi ab eo delicti, deinde ex p a rte aptae applicationis proprii rem edii poenalis. Poena efficax e t u tilis erit, si ad a p ta ta fu e rit ad personam delinquentis, eius characterem , qui an te om nia in p atrato delicto o stenditur, in conditionibus e t adiunctis in quibus com m issum fu e rit e t etiam in aliis p ro p rietatib u s personalibus de linquentis. Ista elem enta personalia (subiectiva) prae oculis habenda su n t in largo am bitu, quando trac tatio cum auctore delicti proprie atten d atu r.

5) Conclusio. P ro p ria codicis principia esse debent: 1. Vis obiectiva norm ae iuridicae;

2. F undam enta subiectiva responsabilitatis poenalis; 3. F inalis individualisatio repressionis poenalis. 6) E supra m em orata conclusione sequitur:

a) R espectu functionis codicis poenalis in m o d em a conceptu ad- m inistrationis iu stitia e : Codex poenalis pro se conservare d ebet fun- ctionem unice p ropriam norm ae iuridicae: in dicare principia, iux ta quae procedendum est necnon indicare aestim ationes iuridicas pro actibus hum anis, m odo synthetico in codice exhibits.

b) Respectu functionis iudicis: ludex secundum codicem duos ac tus ponere debet: 1° T estari, vi liberae agnitionis iudicialis, nisi in analysi syn theticarum fo rm ularum codicis ex u n a p arte, et in probatione ex altera p arte, u tru m aliquis delictum seu actum correspon-2 — P raw o K anoniczne N r 3—4/75

(5)

dentem aestim ationi iuridicae p erp etrav e rit necne. A ttin et hex; ex tra illegalitatem poenalem quaestionem doli delinquentis. Codices poenales, exprim entes opinionem scholae classicae, functionem iudicis ad iudicandum de dolo ante om nia reducunt. In hac dim ensione iu dex libere probationes aestim at e t omnimoda fiducia sociali fru itu r. In poenae irxogatione functio iudicis secundaria fit. In frontem pro- m oventu r categoricae form ulae legales. Talis solutio legalis hedc necessaria est hac de causa, quia iu x ta principia scholae classicae agi- tu r de collisione duorum iurium subiectivorum : delinquentis et sta tus; res est de ideali aequivalentia delicti e t poenae. Hac aequivalentia a norm a iuridica stab ilitu r, istae collisiones iurium praesoripto le gis deciduntur; obligatio iudicis est tantum m odo propriam norm am invenire eam que applicare.

D octrina e t praxis comcorditer ad conclusionem devenerunt, supra dictum schema iuris poenalis, aequabilitatem in te r delictum et poenam quaerens, m agna ex p a rte norm alem irrogationem poenarum difficilem red d ere e t nonnunquam tarn singulas personas quam so- cietatem iniuria afficere im m o non raro ad antinom iam ducere, ex- pressam in dicto: sum m um ius, sum m a iniuria. Hunc defectum amo- vere conatur schola neoclassica rum pens conceptionem collisionis iurium subiectivorum et inducens principium iuxta quod lex poena lis d at quodam m odo fundam entalem tan tu m aestim ationem iu ri- dicam actus hom inis ex p arte eius dam nificationis socialis. Hane fundam entalem aestim ationem in certo modo abstractam iudex con- cretisare debet, i. e. cum casu p articu lari et cum d eterm in ata p e r sona coniungere seu individualisare debet. Iudici functio activa com- m ittitu r in stabiliendo e t definiendo dolo (subiectivism us), sed in aestim atiane individuali cuiusque casus singularis e t cuiusque delinquentis in tali am bitu in quem lex perm itit. Hoc absque dubio m ag- nae fiduciae argum entum est, sed insim ul gravis obligatio e t im- m ensa resp>onsabilitas, quae in iudicem cadunt. In contextu cum su p ra dictis iudex debet: 2° p robata illegalitate e t dolo, considerare, quodnam rem ediorum poenalium relictorum a codice, rationali elec- tioni iudicis, in determinate) casu, respeotu u tilitatis ordinis iurdici, respectu characteris auctoris delicti e t respectu universalis boni socialis, applicandum sit.

7) Sub aspectu technicae legislativae codex tend ere debet ad possi- b iliter m axim e sytheticam descriptionem contentorum in eodem praescriptonum . S ynthetisatio iu ris poenalis in duas abiit directio- nes. P rim a est exclusia om nium , quae generalem significationem hab ean t e t applicantur ad omne delictum , ad distinctam p artem ge neralem e t p er hoc lim itatio sese in praescriptis partis specialis ad hoc tantum , quod p roprium sit determ in atae speciei facti e t diversum ab aliis sim ilibus statibus. P ars generalis omnes conditiones responsabilitatis undequaque trad e re debet. A ltera qualitas ten den tiae ad

(6)

synthesim in m odem a legislatione poenali, in reiectione casuisticae consistit. Hoc in iudicem novas obligationes im ponit. Ad functiones iudicis, syntheticas régulas apta expositione explere p artin et, quae in finitam v arietatem factorum v itae co h aeren ter cum aestim atio- ne form ularu m iuridicarum , solvere p erm ittat. Talis conceptio codi- cds, m agna quoque allevatio pro iudice est. R écupérât eteinim ipse iib ertatem cogitandi, non d ilab itu r in casuistica p aragraphorum , est homo et non m achina, ad quod nim is casuisticus et nim is con- stringens system a codicis adducit.

II. Definitiones

U trum codex poenalis débat tra d e re definitiones? T heoretice lo- quendo codex poenalis definitiones v itare debet. Hoc justu m est, sed principium tale absolute adhiberi nequit. D efinitiones quaedam ne- cesariae su n t et qua talem aestim o definitionem delicti ob eius fu n dam entalem significationem in iu re poenali. Necessitas definiendi delictum in iu re au g etu r m ea opinione p ro p ter hoc, quod maiior pars delictorum in iu re p a rtic u la ri ecclesiastico statuen da est. Bonum com m une exigit u t defintio haec in tota ecclesia uniform is sit. In definitione delicti codex debet clare exp rim ere elem entum m orale, quod in notione delicti necessarium est atque in Ecclesia ab prim is eiusdem tem poribus quousque ad Codicem Ju ris Canonici atten teb a- tu r. Elem entum hoc im putabilitas m oralis (culpa m oralis) est. Codex Ju ris Canonici in can. 2195 § 1 hoc elem entum in definitione delicti explicat in verbis: „moralis violatio”.

In definitione delicti debet adesse clara expositio principii: nullum. crim en, nulla poena sine lege poenali praevia. Principium hoc etiam - si m odificatum e t ad postulata ecclesiae accom odatum sem per in ecclesia o bserv ab atu r i et in Codice Ju ris Canonici clare in defini tione delicti, in can. 2195 § 1, expressum est. Huius principii obser- vatio boni com m uni favet, arb itrie ta te m judicis coercet atque analo giam legis excludit, necnon m agnam carth am lib ertatis pro singulis personis constituit. Omnes m oderni codices poenales in suis ordina- tionibus expresse hoc principium siatuunit.2 Omissio eiusdem in lege poenali gressus re tro dicenda est.

1 Por. W e r n z F., Jus decretalium, P rati 1913, VI, 15, n. 14, L e g a M. Praelectiones in te x tu m iuris canonici, De delictis et poenis, ed. 2, Romae 1910, 23, n. 20; D ’ A n n i b a 1 e J., Sum m ula theologiae moralis, ed 5., Romae 1908, I, tract. VI, De delictis, poenis et censuris, I, 296.

2 Por. C o d e x p o e n . P o l . ex anno 1969, art. 1 „Odpowiedzialności ka r nej podlega tylko ten, kto dopuszcza się czynu społecznie niebezpiecznego, zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”.

(7)

R e a s u m e n d o ig itu r ea, quae hucusque dicta sunt, p uto definitionem delicti in codice necessariam esse. In hac definitione om nia elem enta delicti clare exponenda esse, scilicet: violatio legis, 2. Viola- tio legis poenalis, 3. culpa moralis, quae fu n d a m en tu m culpae juri- dicae est.

E xigentiis su pra expositis m agis satisfacit definitio delicti in can. 2195 § 1 C JC trad ita. Q uapropter, meo judicio, illa definitio in novo codice poenali retin en d a est.

Notio delicti eiam in violationem praecepti poenalis extendenda est.

III. Im putabilitas et responsabilitas

F un dam entum im putabilitatis e t responsabilitatis poenalis, secun dum hodiem am doctrinam , est nexus, qualis ex istit in ter processus psyhicos hom inis eiusque actionem e t effectus huius actionis. N e xus hie justificare potest responsabilitatem poenalem in duabus form is: dolo et culpa.3 J u x ta Codicem Ju ris Canonici d o l u s est idem ac deliberata voluntas violandi legem. CJC dolum denivit in can. 2200 § 1. Haec definitio doli debet adesse in novo codice poe nali.

1. Responsabilitas e x dolo

Omnis actio hom inis, ergo et actio crim inosa, correspondebit actio- ni hum anae delib eratae et volun tariae si om nia elem enta psychica, necessaria ad actum hom inis, p artem habent. In th earia juris poenalis duae constructioaies responsabilitatis ex dolo notae sunt: th eoria praevisionis e t th eoria voluntatis. Theoria praevisionis insistit in cognitionem , theoria volutatis in voluntatem tam quam principium decisivum .4 Codex Ju ris Canonici theoriam vo luntatis p raefert.

Ap-ulega ten, kto dopuszcza się czynu, zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia .

Art. 1 C o d . p o e n . H a e l v e t i c u s e x anno 1937: „Karze podlega tylko ten, kto popełnia czyn wyraźnie zagrożony karą przez ustaw ę”.

Art. 1 C o d . p o e n . I t a l i a n o ex anno 1930: „Nessuno pud essere punito per un fatto che non sia expressam ente preveduto come reato dalia legge, ne eon pene che non siano da esse stabilite”.

Art. 1 C o d . p o e n . r u s s . ex anno 1903: „Przestępstwem jest czyn, zakazany pod groźbą kary przez ustawę w czasie jego popełnienia”.

3 Por. M i c h i e 1 s G., De delictis et poenis, ed. 2, Parisiis — Tornaci — Romae — Neo Eboraci, 1961, I, 61—63; W o l t e r W., Nauka o przestęp stwie, W arszawa 1973, 112—120.

4 Por. M i c h i e 1 s G., De delictis et poenis, I, 111; W o l t e r W., Nauka o przestępstwie, 12—122; W e r n z - V i d a l , Jus canonicum, ed. 2, Romae 1951, VII, 62, n. 40.

(8)

p a re t hoc ex definitione doli in can. 2200 § 1: „Dolus est detiberata voluntas violandi legem ”. P uto hanc constructionem debet adesse in novo codice poenali.

E x hac definitione sequitur, dolum esse positivam relationem agentis ad effectum suae actionis. Hanc relationem CJC in una for m a exprim it, in form a doli directi, i. e. cum actor com m ittere delic tu m vult. CJC om ittit aliam form am doli, i. e. doli eventualis cum auctor actionis crim inosae effectum praevidet, sed non v u lt eum , sed in casu eum nascendi in eum comsentit.

Dolus even tualis notus fu it codici poenali russico 1903 an. art. 48, n. 1; codici poenali polonico e x anno 1932, art. 14 § 1, novit eum codex poenalis polonicus ex anno 1969, a rt 7 § 1. N on est ignotus le g is la tio n germanicae.

Codex poenalis russicus ex anno 1903 dolum eventualem novit tan tu m in relatio ne ad possibilitatem effectus. A rt. 48. „Przestęp stw o uw ażane będzie za um yśln e nie ty lk o w ted y, gdy w inowajca chciał, aby się spełniło, lecz rów nież w ted y, gdy św iadom ie dopusz czał nastąpienie sk u tk u w arunkującego przestępność”. Polonicus co dex poenalis ex anno 1932 ex ten d it hanc constructionem in consensum actionis crim inosae p ra e te r possibilitatem effectus. A rt. § 1. „Przestępstwo u m y śln e zachodzi nie ty lk o w ted y, gdy sprawca chce je popełnić, ale ta kże gdy m ożliwość sk u tk u przestępnego lub prze- stępności działania p rzew iduje i na to się godzi”: Haec extensio doli eventualis necessitatibus vitae correspondebat.5

Codex poenalis polonicus ex anno 1969 dolum eventualem definit tam quam consensum in delictum . A rt. 7 § 1. „Przestępstwo um yślne zachodzi w ted y, gdy sprawca ma zam iar popełnienia czyn u zabro nionego, to jest chce go popełnić albo przeuńdując m ożliw ość jego popełnienia na to się godzi”. 6

A dm issio in novo codice poenali canonico doli in una tan tu m for ma, id est doli directi et exclusio doli eventualis rem bonam esse puto. T heoretice rem enim considerando conceptionem hanc prom o- vet difficultas iungendi dolum eventualem cum voluntate patran d i delictum . In dolo directo ex prim it desiderium p atrand i delictum , in dolo even tuali praevisionem possibilitatis ponendi actionem crim ino- sam et consentiendi in effectum , qui seq u e retu r ex hanc actione. Quia dolus even tualis est etiam deliberatio, e t deliberatio idem est ac vo luntas, ergo dolus eventualis ap parebit tam quam consensus in actio nem criminosam, non autem tam quam voluntas directa, quia non adest diferentia in te r dolum directum e t dolum eventualem . Theoria voluntatis, quae fundam entum est talis conceptionds admiittit

vo-5 Por. M a k o w s k i W., Kodeks Karny 1932, Komentarz, Warszawa 1932,1, Część ogólna 62, n. 11.

(9)

lu n tatem m an ifestari posse tam quam desiderium au t cansensum , qui non est desiderium .7

P ro p ra x i probatio doli eventualis est res sat difficilis. Admissio in codice doli eventualis non mitigiationem iuris, sed rigorism um juridicum ostendit.

Ex eo seq u itu r adm issionem doli solummodo in form a doli directi et exclusionem doli eventualis in Codice J u ris Canonici (can. 2200 § 1) rem bonam esse. Sim ilis disposdtio debet adere in novo codice poenali.

2. Responsabilitas ex culpa a. Absoluta

In Codice Ju ris Canonici n u lla adest dificultas, nam p ra e te r dolum Codex alium fontem im putabilitatis praevidet, nem pe culpa. Can. 2199 „Im putabilitas pendet ex dolo vel ex culpa”. Respons<abilitas ig itu r p ro his om nibus aetionibus, quae ju x ta Codices civiles cadunt sub conceptu doli eventualis in iu re canonico regulabam tur responsabilitate ex culpa, ju x ta can. 2203 § 1. E tiam actiones provenientes ex lu x u ria in iure canonico consideratur tam quam delicta culposa provenientia ex culpa proxim a dolo. In hoc puncto o bserv atu r m aior benignitas iuris canonici in com paratione cum codiciibus civillifous.

b. Relativa

Opinio, secundum qua responsabilitatem poenalem per se depen d en tem facit a dolo, exceptionaliter a culpa, si id expresse cautum sit in lege vel praecepto, aliis verbis: responsabilitatem poenalem tenere illum , qui dolo egerit, et exceptionaliter ta n tu m ilium , qui culpa egerit, meo judicio, adm itti non potest, quam vis principium hoc in m ultis legislatkm ibus poenalilbus, initer quas etiam in codice poenali polonico ex anno 1969, art. 6 receptum est: „Crimina com m i- ti possunt e dolo, delictum com m itti potest etiam e culpa, si lex ita s t a t u i t „Zbrodnie można popełnić ty lk o z w in y u m yślnej; w ystę pek można popełnić także z w in y nieum yśln ej, jeżeli ustaw a tak sta now i”. Idem dispositio adest in codice poenali italiano an. 1930, art. 42.

Codex polonicus ex anno 1932 adm m ittit hoc principium e t in art. 13 statu it: „Zbrodnie można popełnić ty lk o um yślnie. W ystęp ek m oż na popełnić także i nieum yślnie, jeżeli ustaw a w yraźnie tak stano w i”.

Codex poenalis H elveticus ex anno 1937 ad m m ittit hoc principium , statuendo in art. 18: „Jeżeli ustaw a w yraźnie inaczej nie stanowi, ka  rze podlega ty lk o ten, kto zbrodnie lub w ystęp ek popełnia u m y śl nie’’. „Si le x expresse aliter non statuit, responsabilitati crim inali

(10)

subiectum esse, qui scelum vel delictum dolose co m m ittit”. Hoc primcipum non est ignotum codici poen, austriaco 1852 an, §1, § 238; russico ex anno 1903, art. 48, n. 3, 4, 5.8

O biter dicendo leges civiles responsabilitatem e culpa agnoscunt exceptionaliter in codicibus pcenalibus cum notabilis p ars actionum cadit sub notionem doli eventualis e t hac ration e am bitus responsa bilitatis ex dolo ex ten d itu r, s a t ex ig u a pars responsabilitatis ex cul pa, ex qua p arte m u ltae ad n u m eran tu r transgressionibus, quae sub iudicio ad m in istrativ e eadunt. R eliquae, p ro p ter sanctionem poenalem leviorem form am delicti accipiunt, pro u t in codice poenali polonico est e t p ro seq u n tu r e t p u n iu n tu r tunc tantum , cum lex expresse id statu erit, id est exceptionaliter.

Codex Ju ris Canonici divisionem in crim ina, delicta et transgressiones non adm m ittit ob sanctionem poenalem , sed omnes actus tam - quam delicta aestim antur.9 Acceptio principii responsabilitatis pro dolo tan tu m am ovet a responsabilitate poenali notabilem num erum actionum , quam vis p e rp e tra ta ru m inconsulte inihilominus socialiter periculosarum . H odiernae conditiones vitae hum anae indicant, problem a actionum inconsultarum m agis m agisque actuale esse et hodie defensionem ordinis juridici exclusive lim itari non posse in pro- secutione violationum dolosarum , sed curare debet, u t p e r culposam violationem legis ordo s-ocialis d etrim en tu m non p a tia tu r.10 P ro- blem a hoc ita v id eb atu r iam a W e r n z , L e g a , D ’A n n i b a 1 e, H o 1 w e c k 11 aliisque canonistis saeculi XIX, XX.

A ddendum est, quam quam ius canonicum antiqu um exem plo ju ris r o m a n i12 ad com m ittendum delictum dolum exegisse nihilom i- nus problem a responsabilitatis pro actionibus culposis sem per in ecclesia actualem fuisse. A saeculo prim o ad nonum fundam entum

8 Por. Co d . p o e n . r u s s. an. 1903. art. 48 „Przestępstwo będzie uw a żane za um yślne nietylko, gdy winowajca pragnął jego popełnienia, lecz także, gdy świadomie godził się z nastąpieniem skutku, w arunkującego- przestępczość czynu... „Zbrodnie ulegają karze jedynie w razie winy um yś lnej, w razie zaś winy nieostrożnej, tylko wprzypadkach, szczególnie Wskazanych w ustawie...”

Co d . p o e n . I t a l . ex anno 1930, art. 42: „...Nessuno puö essere punito per un fatto preveduto dalia legge come delitto, se non L’ha commesso eon dolo, s alvi i cos i di delitto preterintezionale o colposo esperssmente preveduti della legge.”

9 Por. Roberti F., De delictis et poenis, Romae 1930, I, 60—63, n. 43; C h e l o d i J., Jus poenale, Tridentini 1925, 5, n. 3; Ante Codicem quaestio disputata est. Transgressiones adm ittit Lega, negavdt Wernz. Por. L e g a M., De delictis et poenis, 70, n. 48; W e r n z F., Jus decreta- lium, VI, 23, n. 17, not. 38.

10 Por. P a p i e r k o w s k i Z., Wina Kombinowana, w Prawo Kanonicz ne 8, Warszawa 1965, Nr 3—4, 108.

11 Por. W e r n z F., Jus decretalium, VI, 32—34, n. 23; L e g a M., De delictis et poenis, 67, n. 44; D’A n n i b a l e J., Sum m ula. I. n. 297; Hol-Iweck J., Die Kirchliche Strafgesetze, Mainz 1899, § 12 Por. Di g . 47, 2, 54, (53).

(11)

responsabilitatis est dolus, quam vis p u n itu r etiam effectus.13 Violatio legis obiectiva sufficiens ratio est ad applicationem poenarm n pro delictis gravibus, praesertim , quae periculosa su n t pro societate

Christiana, qualia e ra n t occisiones. Canones A p o sto lo ru m 14 prose-

q u u n tu r sanctione excom m unicationis personas saeculares et deposi- tione clericos pro ocdsionibus casualibus. A ttin et hoc etiam delicta, quae non su n t gravissim a, sed in alto grad u periculosa sun t pro o rdine sociali, provocantia scandalum . Synodus in A n c y r a anno 314 oirdinando d iscip lin a m 15 poenitentiariam distinguit occisiones v oluntarias a casualibus. P ro u traq u e occisione poenitentiam statuit. A uctor occisionis vo luntariae p u n itu r poenitentia 7 annorum , occisionis casualis — 5 annorum . Quaestio respomsabilitaitis pro de lictis culposis actualis in sequentibus saeculis, immo fons e ra t pro- fu n d a ru m investigationum tarn ex p a rte iuristaru m , quam teologo- ru m et positionem legalem in can. 2199 CJC consecuta est.16 Limi- tatio responsabilitatis poenalis p ro delictis tan tu m dolosis p er se et exceptionaliter ex culpa est lim itatio evolutionis doctrinae de culpa juridica, quae in Codice Ju ris Canonici plenitudinem evolutionis obtinuit, statuendo alium p ra e te r dolum fotntem im pu tab ilttatis et responsabilitatis. Hodie omnes codices pcsnales p ra e te r responsa- fcilitatem ex dolo aliam responsabilitatem ex culpa p raevident. Qua- p ro p ter principium can. 2199 nee non 2203 § 1, ju x ta quod existit responsabilitas e dolo et e culpa tam quam regu la e t non tanquam exceptio rationibus supra adduetis, recedendum non esse in futuro codice poenali. Hoc ducit ad introductionem definitionem etiam culpae.

c. definitio culpae

Codex Ju ris Canonici definitionem culpae in can. 2199 trad it. Ju x ta hunc canonem essentia culpae in negligentia consistit. Haec cc-nceptio oorrespondet ju ri canonico a n tiq u o 17 et iu ri rom ano.18 P räsentes codices culpam exhibent in duplici form a: L uxu riae et

ne-13 Por. M i c h e l s G., De delictis et poenois, I, 96. 14 Por. c. 65 Apostolorum.

15 Por. Con. A n c y r a n u m , can. 22, 23; apud K i r c h , Enchiridion fontium historiae Ecclesiae antiquae, ed. 2, Friburi Brisgoviae, 1914, n. 384, 385.

16 Por. S c h w a r z A., Figura hominis diligentiis in re culpae juridcae Romae 1952, 49—222.

17 Por. C. 11, q. 3, c. 102: „Alud ese ex necessitate, aliud ex ignorantia, atque aliud, quod ex studio deliquitur”; C. 15, q. 1, c. 13; D. 50, c. 39; D. 50, c. 32 ; C. 22, q. 4, c. 23, § 6; C. 22, q. 2, c. 3; C. 2, q. 5, c. 20; C. 15, q. 1, c. 1; S c h w a r z A., Figura hominisi diligentis in re culpae juri- dicae, 60—68; 91—94; 125—127; X, V, 12, 12.

18 Por. Co d . 3, 35, 1: „Damnum per iniuriam datum immisso in sil- vam igne vel excisa ea si probavi potest, actione legis Aquiliae u tere” C o d . 9, 35, 36; Di g . 47, 10, 1; Di g . 9, 2, 5, 8, 11, 28, Di g . 26, 7, 15 et 41; Di g . 44, 7, 1, 4; C o d. 9, 19, 3; C o d . 5, 38, 3; 5, 54, 1. S c h w a r z , 17—23.

(12)

gligentiae. Hae sunt duae species culpae. L u x u ria (levitas) tim e m a- n ife sta tu r cum canscientia auctoris praev id et quidem possibilitatem delicti, sed voluntas earn non am plectitur. S tatus talis existit, si auc- to r praev id et possibilitatem delicti, sed non tan tu m illud non vult, sed spem h ab et evitandi delictum p ro p ter favorabilia adiuncta sive p ro p ter propriam actionem im pedientem . S tatus ille sim ilis est dolo eventuali cum hac tam en diferentia, quod ibi au cto r cum secuto effectu consensus est, hie vero non consetiens cum eo parvip end it possibilitatem eius succesionis. L u xu ria (levitas) tanq uam form a cul- pae accidere potest in casibus talium actionum , quae tan dem ob effectum in d u u n t ch aracterem delicti. A m bitus huius form ae statu it ex una p arte realis defectus conscientiae e t voluntatis directae ad obtinendum effectum , quod d ife rt dolum a culpa necnon ex a ltera p a rte possibilitas vel obligatio am plectendi conscientia eventualem effectum actionis delictuosae. Codex Ju ris Canonici culpam in fo r m a lu x u riae (levitatis) nom inat „culpa proxim a dolo” (can. 2203

§ 1).

A liud genus culpae — negligentia — quae est inconsulta culpa. P ropriu m eius est status negativus. A pud auctorem deest dolus. S e cundum elem entum negativum — auctor non praev id et possibilitatem effectus succedendi. Haec duo elem enta negaitiva non sufficiunt, de bet accedere elem entum positivum — quod debet et potest praevi- dere.

D ebitum elem entum obiectivum indicat. Significat illud, quod auc to r p ro p ter suum statum praev id ere debeat. In doctrina tarn canoni- stica quam iuridica civili dicitur agi d e possibilitate praevidendi ho minis m ediocris. Haec locutio est abstracta. Qua omissa, dicendum est adesse heic m agnam diferentiam .

Possibilitas praevidendi characterem subiectivum habet. Ex hoc quod aliquis h ab u it obligationem praevidendi non seq u itu r ipsum psychice aptum fuisse ad aprehensionem concretae situationis nec non consequentiam suae actionis. C oncreta possibilitas p raeviden di probari non potest, tam en ea praesum itur, si adiuncta im pedien- tia non adsunt, ex, gr. m orbus, aets provecta, nim ia oneratio, labore, fatigatio. Totum problem a difficile est, n a tu ra e delicatae e t d eter- m inatio possibilitatis p raevidendi est onus dificile et responsabile. G eneratim negligentia tra c ta tu r tam quam in ferio r grad us lu xu riae (levitatis) p ro p ter praevisionem . Interd u m fieri potest et viceversa esse.19

C. D ejinitio culpae juridicae: Culpa adest pariter tunc, cum auctor possibilitatem effectus delictuosi praevidet, sed sine fun da m ento p u ta t eum evita turum fore, sicut et tunc, cum effec tu m delictuosum vel delictuosam actionem auctor non praevidet quidem , sed potest et debet praevidere.

(13)

3. Scientia possibilitatis com m ittendi actum prohibitum Codex ju ris Canonici in can. 2199 accipit principium ju x ta quod delictum com m itti potest dolose vel culpose e t ita abiit ab opinione d ec retalistar um , qui dolum p u tab an t tam quam elem entum essen tiale delicti. Hoc princpium debet adesse in novo codice poenali, p ro u t supra dictum est. Haec solutio tam quam jusita agnoscenda est. R espondet ea hodiernis opinionibus doctrinae et m odem is codicibus poenalibus. P rincipium hoc in fu tu ro codice poenali labefactum in favorem principii decretalium non posse. Mea opinione culpa proxi m o dolo (can. 2203 § 1) secundum principium : puniri posse ta n tu m - modo qui dolo egerit, nisi le x aliter caveat”, pro dolo sum enda est, si est effeotus luxuriae, quia acceptari non potest opinio, quod effectus provocati ex lu x u ria rem an eret per se im puniti. Tali ratiocina- tioni co ntradicit vero elem entum diferens culpam a dolo. Hoc est defectus v oluntatis com m ittendi delictum , quod necessario in culpa ex lu x u ria m anifestatur, quam d eterm inat elem entum scientiae po ssibilitatis com m ittendi actum prohi'bitum. Scientia possibilitatis co m m ittend i actum prohibitum potest evenire in conexione cum dolo directo, debet evenire in nexu cum dolo eventual! et etiam in culpa ex luxuria. Hoc com m une elem entum scientiae possibilitatis com m itten di delictum (actum prohibitum ) conectitur cum consensu in actum prohibitum . In casu lu xuriae debet adesse defectus consen sus. Ex quo quaestio oritu r, quare auctor praevidens possihilitatem actum prohibitum , ponint actum , sd neque vu lt neque consentit in ac tum delictuosum ? Respcnsio ad hoc quaesdtum cantenta est in se-

cunda p arte luxuriae, nem pe in suppositione se comissionem actus proh ib iti evitatu ru m fore, quae suppositio sine fundam ento est seu nisum in ratiocinatione irratio nali, sed tan tu m in fide se comissionem actum prohibiti secuturum non esse et inde obiectio luxuriae (levitatis).20

P ro p ter p ropinquitatem culpae ex lu x u ria (levitate) cum dolo e v e n tu a li21 v id e tu r in p rax i possibilitas trah en d i Casus am plexos culpa ex lu x u ria sub dolo eventuali e t ita introductionem alteriu s speciei doli quam vis codex nihil do hoc loquitur. Talis conceptio questonis in com paratione cu m canone 2203 § 1 CJC m ulto severior est, dum novus codex v u lt realisare principium benegnitatis respectu auctorum actus prohibiti in com paratione cum Codice J u ris Ca nonici.

Similis situatio v id etu r adesse et in secunda specie culpae, nem pe negligentia. A ttin et hoc situationem in qua effectus iniuriosus fuit

20 Por. W o l t e r W., Nauka o przestępstwie, 138—154.

21 Por. W o l t e r W., Nauka o przestępstwie, 125—133; M y r c h a M., Problem w iny w karnym ustawodawstwie kanonicznym, Prawo Kano niczne, 17, 1974 N r 3—4, 194—205.

(14)

praevisus, sed ob negligentiam n on im peditus. L a tin i22 e t post eum alii canonistae p u ta n t heic dolum adesse: „Omnia elem enta doli con- cu rru n t, intellectus qui praevidit, et voluntas quae ea provisione non obstante actum im peravit; e t non nisi, ridiocule agens p raetend eret, se noluisse quod p ro p ria libera actione ce rte secuturum n o v erat”. Codex Ju ris Canonici adm ittit in can. 2203 § 1 culpam juridicam utiq ue dolo proxim am , sed tam en in se culpam . J u x ta hoc princi pium , mea sententia, adm itendum est dolum, e t proinde jus poenale sev erio r est a Codice J u ris Canonici.

Ju v a t hie no tare delicta e culpa juridica ordinanda esse delictis ex dolo. Res im posibilis est, u t codex p raev id eat delicta culposa sine correspodente delicto doloso. Tam en non om ni delicto doloso cores- pondet delictum culposum . In m ultis casibus eveniri possunt solum - m odo delicta dolosa. A ttin e t hoc in specie delicta directiva ergo de licta cum qualitatibus subiectivis. Codex n o tat ea verbo „fine”. Haec delicta ita su n t constructa, quod eomissio eorum ex culpa est im posibilis. M ulta su n t delicta, quae com m itti possunt ex dolo et ex culpa. N orm a in codice d eb et esse talis, u t delicta dolosa et correspodentia illis culposa delicta devidenda simit p ro p ter legalem sanctienem poenalem .23

Conclusio. In fu tu ro codice poenali pars specialis continere debet p ra e te r delicta dolosa etiam delicta culposa. A ttin et hoc specialiter titulum : „De delictis contra hom inis vitam et libertatem ”.

4. Inten tio violandi legem

Codex Ju ris Canonici in can. 2200 § 1 d efin iv it dolum his verbis: „ Dolus... est deliberata voluntas violandi legem ’’. U trum ad essen- tiam doli in iu re canonico re q u iritu r „intentio violandi legem ” et non suficit intentio ponendi actionem vel omissionem, qua delictum com m ittitur?

Nonnuli, sed m agni m om enti, canonistae aiunt: „ad essentiam doli in iu re canonico p ertin a re inten tio violandi legem, et non sufficere intentio ponendi actionem vel omissionem, qua delictum com m it titu r.” Non aprobo hanc opinionem. In terp retatio canonis 2200 § 1 CJC hucusque vigens explicite indicabat sufficientiam scientiae ac tionem prosequendam p e r auctorem e x h a u rire notas actus prohibiti iu re poenali. Obiectum scientiae d eb et esse om nia legalia signa ac tus prohibiti seu tali m odus actionis vel omissionis auctoris, cuius concreta elem enta correspondet g en e raliter sum ptis signis legalibus. A uctor obhgatus non e st linguua legis cogitare. A gitu r tantum m odo d e hoc, u t aprehensio auctoris de actu possit su b trah i sub

definitio-22 Por. L a t i n i J., Juris criminalis philosophici summa lineamenta, Romae — Taurini 1924, 80.

(15)

nem adhibitam in praescripto legis prohibentis tali modo procedendi. Q uapropter in delicto m ateriali scientia auctoris extendi debet in te r actum tam quam causa e t effectum tam quam consequentia. Qua de causa quaestio o ritu r quomodo in scientia auctoris exprim i de bet causalitas eius actionis? Responsio sim plex est: jus exigit scien- tiam practicam talem mod um procedendi secum fere eventum , qui est effectus decidens de valore actus, non exigit tarnen, u t auctor h ab e at scieniam theoreticam ru iu s nexus, quam possidere protest unice p eritu s in hac vel alia disciplinae doctrinae. R atiocinatio su p ra dicta a ttin e t quoque situationem cum actus auctoris obiective provocavit effectum , sed nexus casualis non e st secutus illa linea, quam praeoculis au ctor habeat. Deviationes a praeviso n ex u casuali sim t sine valore p ro respomsabilitate actoris, in quan tum m anen t in finibus praevisionis. Quodsi tales fines transgressae fu erint, id est m odus procedendi practice praev id eri non p o tu erit tim e dificile tra h e re esset autorem ad responsabilitatem pro scienter provocatum effectum , quod non excludit responsabilitatem pro conatu delicti.24 Ex eo sequitur, ad essentiam doli in iu re canonico non re q u iritu r inten tio violandi legem poenalem , sed sufficit in ten tio ponendi actio nem vel ommissionem, qua delictum com m ittitur.

Eadem opinio re p resan tu r: M i c h i e 1 s,25 R o b e r t i , 26 C o r o - n a t a,27 W e r n z-V i d a l,28 qui ait: „Si ad essentiam doli p a rti n e t intetnito praesdse directa con tra legean tune ex m agna p arte in actibus delictuosds dolus defuit seu principale elem entum delictis, quia auctor non habet conscientiam violationis legis, sed tan tu m h ab et voluntatem faciendi aliquid, quod co n trariu m est legi e t qua tale ab eo cognitum est. Q uare cum a g itu r de probanda existentia doli non fit investigatio circa propositum violandi legem, sed circa propositum ponendi actum vetitum , qua vetitus congnoscatur”. „E r go dolus h a b e tu r quotiescum que conscienter in ten d itu r actus, cuius executio vel omissio est contra aliquod bonum seu ius quod a lege p ro teg itu r.”

5. Praesum ptio doli

Codex J u ris Canonici in canone 2200 § 2 a d m ittit praesum ptionem doli, id est dolum praesum ptum .29

24 Por. W o l t e r W., Nauka o przestępstwie, 120—122. 25 Por. M i c h i e 1 s G., De delictis et poenis, I, 111. 26 Por. Roberti F., Dedelictis et poenis, I, 90, n. 64;

27 Por. C o r o n a t a M., Institutiones iuris canonici, Vol. IV, De de lictis et poenis, ed. 4, T aurinini — Romae 1955, IV, 26, n. 1652.

28 Por. W e r n z - V i d a l , Jus canonicum, VII, 62, n. 40. B e r u 11 i Ch., Institutiones iuris canonici, Vol. VI, De delictis et poenis, Romae 1938, 15, n. 4.

(16)

Can. 2200 § 2. „Posita externa legis violat& ne, dolus in for ex- terno praesum itur, donec contrarium probetur”.

Hoc principium est antiq uum e t in m oderna legislatione poenali fig u rare non debet. Acceptio principii praesum ptionis doli est agni- tio principii: nem o p raesu m itu r bonus donec p rob etu r. Hoc prin ci pium co n trariu m est non solum cum ethica Christiana, sed etiam cum m oderna opinione de d ig n itate hom inis re p resen tatae p e r civi les codices poenales. In toto c u ltu ra li m undo obligat principium ag- noscendi hom inem innocentem usque dum culpa ei fu e rit probata. M odem i oodices poenales civitatum non agnoscunt praesum ptionem doli, eo magis praesum ptionem im putabilitatis. P raesum ptio im pu- tabilitatis gressum re tro facit. „Im putabilitas delicti pendet e x dolo deliquentis vel e x eiusdem culpa in ignorantia legis violatae aut in omissione debitae diligentiae" — can. 2199 CJC. Qua d e cause exis tât praesem ptio non solum doli, sed adhuc culpae cum im putabilitas p endet ex dolo vel e x culpa. N ullum valorem h ab et assertio, quod „ im putabilitatis praesum ptio cessare dicitur non ex contraria ta n tu m probatione”, u t ait can. 2200 § 2 CJC., sed etiam , „quodties aliud ap- pareat”, cum probatio huius circum stantiae ev erten tis praesum ptio nem p e rtin e t ad personam con tra quam e x istit praesum ptio et non ad iudicem pro u t ap p a ret ex principiis juris procesulis seu consequenter praesum ptio im putaibilitatis tarn diu d u râ t, quam d iu aocu- satus earn non ev ertat, aliis verbis non probet se bonum hom inem esse.

Non potest ad m itti etiam principium : „praesumptio doli suppressa est, servata tarnen im putabilitatis praesum ptione”, quia ex hoc p rin - cipio seq u e retu r praesum ptionem doli, quam praevideb at CJC tra n s- fe rre in culpam . Solutio talis aceptari n an potest, quia culpa consistit in negligentia. N egligentia o riri potest in adim plendis variis obligationibus in eccelsia. J u x ta can. 2203 § 1 C JC e x istit praesum - tio adim pletionis p erfectae obligationum , negligentia vero probanda est e t iudicium de g ra v ita te negligentiae relicsta est libéré decisionis judicii. C onstructio haec est contra can. 2203 § 1 e t in om nibus codicibus poenalibus civitatum non p ra esu m itu r culpa, p raesu m itu r so- lummodo dolus. D einde im putabilitas est vero dolus aut culpa. P rae sum ptio im p u tab ilitatis e s t ergo praesum ptionem u triusque specieii im putabilitatis, quod in com paratione cum Codice Junis Canonici, can. 2200 § 2, e st dilatatio praesum ptionis doli in culpam et quod in com paratione cum Codice Ju ris Canonici est acutio responsabilitatis.

Conclusio: Rem overe ex codice praesum ptionem doli, m agis m agis- que im putabilitatis.

et poenis, I, 124, 125; R o b e r t i F., De delicts et poenis, I, 91, n. 65: W e r n z - V i d a l , Jus Canonicum, VII, 62.

(17)

IV. Responsabilitas poenalis pro effectibus non dolose causatis

1. A n i m a d v e r s i o n e s g e n e r a l e s

Quaestio responsaibilitatis poenalis pro effectibus non intentis, sed procedentibus ex actiona dolosa fia t actualis a tem pore, quando in iu re poenali acceptum est principium subiective responsabili tatis p ro p ter culpam auctoris, sed non p ro p ter effectum .30 Comsequ- entda agnitiionis, quod delictum est actus actoris, at non quidem eveintus ex tem u s, est transferatio punctum gravitaitis ab obiectivo n ex u causalitatis ad ipsam actionem, consequenter ad signuim subiectivum ipsius actionis, nem pe culpam .

U tru m posse tra h e re ad respansabilitatem poenalem p ro m o rte ho m inis auctorem , qui hunc effectum non vult, neque praevidit, sed sua actione producit? Essentia huius quaestionis constit in confir m ation« c rite rii responsabilitatis poenalis pro effectum non dolosum, sed procedentem ex actione dolosa. A gitur ex una p arte, u t conse- quentiae actionis dolosae, quae quidem non su n t intentae, sed non m inus obiective periculosae e t socialiter dam nosae, poenam non év itan t {fugant), ex altera, parte, u t poena p ro p ter has consequentias anim adv erta (vindicta) non e ra t poena sine culpa actoris harum consquentiarum .

In doctrina iu ris p>oenalis, tam quam antiquam , quam praesentem atque in legislatione iuris poenalis possum us videre sequentes conceptiones juridicae, quae tam quam m odi dissolvendi hans quaestionem concipitur: 1) obiective conditiones poenalitais (resiponsabili- tatis), relative m aioris responsabilitatis;

2) dolus indirectus;

3) dolus praeteiin tention alis; 4) culpa dolo ex orta (determinaita);

5) concursus legum poenalium superioris ordinis.31

2. l u s c a n o n o n i c u m

Ju s canonicum quaes.tionem de responsabilitate pro effectibus non intentis, sed causatis actione dolosa obiective disputât. Hoc exprim ât régula „versari in re illicita”. Doctrina de versanti in re illicita a D ecretistis in itiata , usque ad Codicem Ju ris Canonici tam quam in stitu tu m iuridicum apparet. D ecretistae norm am q uaerun t, quae re v e la t intentio nem agentis, seu quae m anifestat aliq uam voluntatem agentis circa effectus casualiter conséquentes ex eius actione.

30 Por. M i c h i e 1 s G De delictis et poenis, I, 93—95.

31 Por. P a p i e r k o w s k i Z., W ina kombinowana, Prawo Kanoniczne, 8, W arszawa 1965, Nr 3—4, 105—143.

(18)

Ex eo quod aliquis rem illicitam feceritt, h abent praesum ptionem voluntatis m alitiosae etiam circa effetus ex re illicita sequentes. Non quidem directa voluntas, sed volim tas indirecta dedici potest.32

M otivum quod u rg e b at D ecretistas ad receptionem doctrinae de re illicita e ra t spes inveniendi norm am culpae, quae explicat e t iu stificat punitionem aliquorum casuum a p p a re n te r fortu ito ru m . P raesertim in relatione ad sacerdotium se n titu r nécessitas infligendi pœ n am , quia nonum quam scandalum ap p a ret in eventu, qui tarnen absque om ni dolo e t negligentia evenit. Si ope doctrinae de re illici ta aliqua vol un tarie tas in ta li eventus scandaloso praesum i liceat, D ecretistae h a b e n t norm am , qua uno eodem pacto po test determ i- n are culpam et iustificare poenam .33 B e r n a r d u s P a p i e n s i s affirm at hanc regulam applicandam esse in omnd hom icidio casuali: „Si licitus, cautus, non est culpabilis actus; In reliquis culpam reor et pro crim ine m ulcta m ”.3i

Notio delicti in D ecreto Graitiani nondum iuridice definita est. E lem enta essentialia ex h ib en tu r, sed distinctio delicti a peccato non bene determ inata. D elictum non h ab e tu r sine peccato, an om ne peccatum sit etiam delictum G ratianus ne audebat definite assere vel negare. D ecretistae efform at iuridicam definitionem delicti. J u x - t aeos essentialia elem enta delicti sunt: peccatum grave, deliberatum , opus externum , infam ia propter scandalum.35

D ata clara definitione delicti D ecretistis non satis aequa app aret inflictio poenae p ro p ter m eram omissionem diligentiae, quae certe crim en non constituitur. D ecretistae norm am q u ae ru n t quae culpam a crim ine d istinq uit et sim ul dem o n strat sim ilitudinem eorum in nota volun tarietatis. H uiusm odi norm am in v en iu t in ipsa causa, si, ex ea sequelae iniuriosae em ant. Si causa ex se ipsa illicita est con- sequentiae ex causa illicita trib u n tu r culpae illius, qui causam po- suerit.

D octrina de „versari in re illicita” ex trib u s canonum in Decreto Gratiani ortu m duxit. C. 23, q. 5, c. 8 p ro tu lit sententiam A u g u

-82 Por. S c h w a r z A., Figura hominis diligentis in re culpae iuridicae, 202—209; M o r g a n t e M., De casu fortuito in iure poenali canonico, Apolinaris, 1949, Nr 1—2, 131—188; K u 11 n e r S., Kanonistische Schuldle hre von Gratian bis auf die Dekretalen Gregors IX , Citta del Vatdcano, 1935, 203 sq.; M y r c h a M., Problem w iny w karnym ustawodawstwie kanonicznym, Prawo Kanoniczne, 1974, Nr 3—4, 184, 185.

33 Por. S c h w a r z A., Figura hominis diligentis..., 94, 95.

34 Por. B e r n a r d u s . P a p i e n s i s , Suma Decretalium, ed. En. Ad. Theod. Laspeyres, Ratisbonae, 1860, Ad comp. I V, 10 § 5 (p. 222).

35 Por. Sum m a Monacensis, ad D. 81, c. 1, triplicem signifkationem crminis distinguit: „Triplex crim en dicitur ihesse, scil. aut reatu, aut infamia, aut reprehensione conscientae”. S c h w a r z 86—88; K u t - t n e r S., Kanonistische Schuldlehre, 89, nota 1; Ż u r o w s k i M., Pojęcie przestępstwa (crimen) u dekretystów , Prawo Kanoniczne, 8, 1965, Nr 3—4, 145—149.

(19)

s t i n i: „nobis non est im putandum dam num quod inopinate sequi- tu r ex causa propter bonum ac licitum posita”. Hic canon u n a cum canone C. 22, q. 1, c. 3 posuit problèm a de sequelis involuntardis im - putandis, v id e tu r indicare norm am iudicandi u tru m istae sequelae im putäbiles sint, an m ere fuirtudte sint. Si enim causa est bona e t 11- cita, sequelae non sun t culpabiles; si e contra causa illicita est, omne, quod ex illa sequitur, im p u ta tu r u t culpa. D ecretistae aprobationem huiusm odi sen tentiae in veniunt in can. D. 50, 37 et 39. Canon 39 re fe ra t casum: presb y ter percussit diaconum , qui ex equo cadens m ortuus est. P apa N i c o l a u s inidicavit p resby terum istum homi- cidii reum esse, si ex ira vel indignatione diaconum percusserit, etiam si an im u m occidendi non habuerit. Motus enim effren atu s fu- roris vel indignationis in om nibus, sed praecipue in m inistris dei reprehensibilis est. Ecce res illicita propter quam im p utatur homici- dium , dicumt D ecretistae.36

P rim um gressum evolutionis doctrinae possum us videri in S u m  ma R u f i n i. Ipse verum nondum explicite distunguit causam lici- tam et illicitam i d eterm inanda 'Culpabilitate. C ulpa reus h ab etu r, si sine ratione rei otiosae incubuerit.37 Sim ilem distinctionem S t e p  h a n u s T o r n a c e n s i s 38 ponit in iudicando casu D. 50, 37. A gere sine causa, quod R u f i n u s rem otiosam désignât, S t e p h a n u s d enom inat „temere” agere. P roxim us gressus est explicita distinctio rei licitae et illicitae facta a S i m o n e d e B i s i n i a n o . 38 Hane distinctionem v eteri explicationi S t e p h a n i e t R u f i n i H u

-36 Por. K u t t n e r S., Kanonische Sculdlehre..., 200—13, qui pleniorem descripticnem originis huius doctrinae dat. C. 23, q. 5, c. 8: „Absit, ut ea, quae propter bonum ac licitum facimus au t habemus si quid per hec propter nostram uoluntatem euiquam mali acridiret, nobis im putetur”. 37 Pr. D. 50, c. 37; R u f i n u s , Sum m a, Die Sum m a Decretorum des Magister Rufinus, herausgegeben von dr H e i n r i c h S i n g e r , P ader born, 1902, ad D. 50, c. 37: „aut habet causam iacedendi aut non habet...”, pag. 126.

38 Por. S t e p h a n u s T o r n a c e n s i s , Sum m a, Die Sum m a des Stephanus Tornacensis über des Decretum Gratiani, herausgegeben von dr J o h . F r i e d r i c h v o n S c h u l t e , Giessen, 1891, pag. 73: „ad D. 50, c. 37: „Notandum quod eorum, qui proiieiunt lapidem, alii hebent iustam causam proiieiendi, alii non... Si vero iaciendi causam non habuit, in cocunque loco tem ere iecerit...”

38 Por. S i m o n B i s i n i a n u s , Sum m a, ad C. 15, q. 1, c. 13: et qui-dem credimus, quod si re licite dabam operam et omnimodam diligentiam adhibui, quod michi non debat im putari; ...si vero illicite rei dabam operam... est quod michi debeat im putari” ; cit. ex C o d . B am  berg. Can. 38, a K u t t n e r , o. c. p. 204, not. 3 et p. 217, not. 1. S i m o n i introductionem distinctionis operi rei licitae-illicitae attribuit. Secundum S c h w a r z, o. p. 98, not. 46, transitus a notione rei necessariae et agendi cum causa ad notionem rei licitae nimis abruptus videtur. Conf. S c h u l t e J., Die Geschichte der Quellen und Literatur des cano- nischen Rechts von Gratian bis auf die Gegenwart, 3 vol., vol., I: von Gratian bis auf Papst Gregor IX , Stuttgart, 1975, p. 141, 142.

(20)

g u c c i o connectit, ita u t causa iusta seu opus necessarium rem licitam d icat atque causa non iusta seu tem ere agere singnificare rem ïllicitam .39 „Eodem tem pore hic novus conceptus rei licitae adhibe- tu r in una d ecretali C l e m e n t i s III, qui in casu homdcidid iudicat sacerdotem innocentera esse eo quod operam déd it rei licitae et si- m ul debitam d iligentiam adhibuit.40 Posthac distinctio rei licitae ac illicitae com m unis evadit quum in decretalibus pontificiis turn in doctrina canonistarum , et ap p a ret in G l o s s i s ad D e c r e t u m aeque ac in com m entariis su p er C o m p i l a t i o n i b u s d é c r é t a 1 i u m ”.41

D octrina de re illicita finem sibi p raefin itu m consecuta non est, u t ait Sc h w a r z.42 „D ebuit enim ilu stra re nexum , qui in te r voluntatem agentis et sequelas damnosas interced it. O stendit quidem co- nexionem voluntatis cum ipsa causa illicita, sed non dem onstravit quomodo voluntas se h a b u e rit erga effectus. D e c r e t i s t a e potuis- sent ex causa illicita tra h a re praesum ptionem praevisonis effectus vel praesum ptionem omissionis dilig en tiae debitae, sicut postea fe- cerunt D e c r e t a l i s t a e . R évéra tam em D e c r e t i s t a e ex re illicita im m ediate comclusuerunt agentem saltem indirecte voluisse etiam m alos effectus. Talis autem oonclusio non v id etu r p ro bari ex solo criterio rei illicitae, sicut ex alia p arte ex re licita non potest concludi effectus malos non fuisse indirecte vo lu n taries”. „Judicium autem hisce in rebus qualecum que p ro fe rtu r „versari in re illicita” est norm a ad h ib ita tam in doctrina D ecretistarum quam in decreta libus pontificiis”.

P rincipium canonicum a B ernardo P arm iensi: V ersanti in rei illi cita casus fo rtu itu s im p u ta tu r” in sua principal! form a sat longe po test sustineri. Hoc effatu m ex principio im pu tab ilitatis obiective in telligitur, m agnam p arte m in disciplina poenali de responsabilitate p ro effectibus n an dolosis, sed provenientubus ex actione do- losa habuit. Casum fo rtu itu m in re illicita versanti sem per im p u tari uno ore D e c r e t i s t a e p ro fiten tu r H u g u c c i o : 45” si illicite (opere intendat) sive adhibeat diligentiam sive non, im p u ta tu r ei

ho-39 Por. H u g u c c i o , Sum m a ad Decretum Gratiani, ad D. 50, c. 50, v. necessario: „i. e. utili et licito”, C o d . V a t. l a t . 2280, fol. 52 r., eit. S c h w a r z , Figura hominis diligentis in re culpae iuridicae, 99, not. 47.

40 Por. Com. II, V, 6, 3: „Nos quoque considérantes, quod idem B., cum daret operam rei licitae, secundum quod in iure cautum est, omne studium adhibuit...” ed. F r i e d b e r g, p. 99.

41 Por. Glossa ord. ad D. 50, c. 37 (col. 343); ad D. 50, c. 6 (col. 318); ad dict. G r a t . , C. 15, q. 1, c. 2 (col. 1321); B e r n a r d u s , Sum m , ad Comp. I, tit. 10, § 5 de homic. (p. 222); S c h w a r z A., Figura hominis diligentis in re culpae iuridicae, 96—99.

42 S c h w a r z A., o.e., 102, 103.

4J H u g u c c i o , ad D. 50, c. 36, K u t t n e r , p. 201, n. 1; M o r g a n t e, De casu fortuito in iure poenali canonico, Apollinaris, 1949, Nr 1—2, p. 161.

(21)

m icidium casuale)”, R i c h a r d u s : 44 „(homicidium) quod fit casu: si dedit operam rei illicite, sive cautelam adhibuit, sive non, im puta- tu r ei". T a n c r e d u s : 45 ,,si autem illicite dabat operam sive ad hibuit diligentiam sive non, sem per ei im p u ta tu r”. Ratio, cur in re illicita versans de casu fo rtu ito ten ea tu r, ab H u g u c e i o n e p erhi- b e tu r:” set quam diligentiam débitant creditur habere, qui operi in- licito in sistit?”.46 Res illicita dicenda est non ta n tu m si a iure ex  presse p ro h ib eatu r quia mala, sed etiam si non necessaria, otiosa, d em on straretu r.47 Dolus seu m ala voluntas in oasu fo rtu ito im p u ta  tur, si m ala voluntas peccandi, nocendi, anim us m alignandi, even- tum , etsi non praevisum , praecesserit. R u f i n u s : „si quis velit vulnerare quem piam vel m utilare m em bris, nollet tarnen occidere, ex hoc tarnen ipse m oreretur, licet occidendi a nim um non habuerit, reus tarnen hom icidii te n e tu r”.is Quam avis actor actu aliter effectum neque attendat, neque intendat, de eo ten etu r, si culpa praecesserit, secundum principium generale a V i n c e n t i o p ropugnatum :” No ta: ubicum que culpa praecessit casum, ten etu r quis de casu”.i9 Culpa com m uniter est probanda, in re illicita praesum itur.50

D ecretales G regorii IX principum : „Versanti in re illicita casus fo rtu itu s sem per im p u ta tu r” aperte p ro fiten tu r, im plicite saltern, quatenus deliquentes casuales absolvunt si rei licitae institisse de~ m onstrentur. I n n o c e n t i u s III (c. a. 1200) episcopo M etensi m an d at u t p erm ittat, nisi grave scandalum adsit, u t presbyter, qui non obstante débita diligentia, p uerum fo rtuito necav erat, officium sacrum exerceat.51 Idem Sum m us P ontifex (a. 1201) poenitentiam ad m aiorem ceautelam iniuingit, qua peraota, sacerdos in susceptis or- dinibus m in istrare e t ad m aiores ascendere v elebit 52, absolute vero poenitentiam im ponit sacerdoti qui furem sacrilegum , a fidelibus deinde leth aliter caesum, percusserat, antequam in sacro officio ad- m in istrare possit53. I n n o c e n t i u s III decernit (at. 1200)

sacerdo-44 R i c h a r d u s, Dist. ad s. 24, De poenit., D. 1, K u 11 n e r, p. 201, n. 1; M o r g a n t e, 161.

45 T a n c r e d u s , ad Comp. II, V, 6, 2, De homic., K u t t n e r , p. 201, n. 1: M o r g a n t e , 161.

46 Ad D. 50, c. 50, K u t t n e r , p. 223, n. 1; M o r g a n t e , 161. 47 R u f i n u s , ad D. 50, c. 37: S i n g e r , p. 126: „...Stultum enim est sentire quod ille aliquid diligenter fecerit, qui faciendi rem otiosam nullam occasionem h abuerit”. Item J o h a n n e s F a v e n t i n i s , ad D. 50, c. 37, M o r g a n t e, 162, n. 69.

48 R u f i n u s , ad D. 50, c. 45, S i n g e r , p. 128; M o r g a n t e , 167. 49 V i n c e n t i u s , ad Comp. I, V, 10, 9, De homic., K u t t n e r , p. 208, n. 1; M o r g a n t e, 168.

60 H u g u c c i o: „set quam diligentiam debitam creditur habere, qui operi ilicito tasistit?”, ad D. 50, c. 50, K u t t n e r , 223, n. 1; M o r g a n te , 168. [51, X, V, 12, 14: ,,nec voluntate nec actu homdcidium perpetravit, nec dedit operam illiciae rei”.]

52 X, V, 12, 18, (Comp. IV, V, 6, 2, De homic.). 58 X, V, 12, 18, (Comp. IV, V, 6, 2, De homic.).

(22)

tem , qui p eu ru m casualiter interfeoerat, officia sacra ad m in istrare posse: „quum idem capellanus nec volun tate nec actu hom icidium perpetraverit, nec dédit operam illicite rei”.5i Hoc principium I n- n o c e n t i u s III apentis verbis et absque ulla restrictio ne profite- tur.

Im plicite haec norm a contenta e st in responsione I n n o c e t i i III (a. 1200), secundam quam m onachum qui puerum fortuito n ecav erat ad altiores ordines pram overi posse, „si... rem necessariam agebat et u tile m ” .55 A l e x a n d e r III d ecrev erat in excoram unicationis sen- tentdam non incidisse qui „fortuito casu”, turbam , ex officio arcendo, clericum percusserat.56 Haec doctrina subsequentibus Sum m orum Pontificum decretalibus, est confirm ata. Ita H o n o r i u s III deore- v it sacerdoti hom icidium casuale im putan du m non esse, cum d aret operam rei licitae: „Nos igitur attendentes, quod dicto sacerdoti, qui dabat operam rei licite, nihil potuit im putari, si casus omnes non praevidit,...57 G r e g o r i u s IX, idem statu it, consim ili in casu: „Quidam, u t asseris, ad aedificationem ecclesiae, in adiutorium a presbytero evocatus, m e n s cum laqueari... est hum anis em ptus... A tten d en tes igitur, quod sacerdos ipse dabat operam licitae rei, stu- duerit etiam , quam debuit diligentiam adhibere... ob hanc causam, vel guia omnes casus fortuitos, qui praevideri non possunt, fo r si- ta n non praevidit, non debet quoad o fficium vel beneficium im - pediri”.58 In fine debet addere, in Decretalibus G r e g o r i i IX titu - lus 12, libri V, De homicidio voluntario et casuali 25 capituüs con stat. Ad decem ex istis praep o n itu r sum m atio quae in n u it iudicium fe rri in ipsa decretali secundum norm am re i licicitae-illicitae.59 In his decem vero capitulis tantum m odo très decretales in p a rte deci- siva rationem sum m unt de re licita vel illicita cui agens operam dederit, ac un a allis decretalis de re mecessaria et u tili loquitur.60 P o rro ne una quidem decretalis beneficiarium rescripti culpae a r guât p ro p ter rem illicitam factam , sed in omnd casu excusatio ex eo in v e n ia tu r quod ipse rei licitae operam dédit. Ergo ex ipsis dec retalibu s de hom icidio doctrina de re licita ac illicita, in quantum

м X, V, 12, 15, (Сотр. I ll, V, 7, 3, De homic.). 55 X, v j 12, 13, (Сотр. I ll, V, 7, 1, De homic.). 56 X, V, 39, 3, (Сотр. I, V, 34, 4 De sent, excomm.). 57 X, V, 12, 23, (Сотр. V, V, 6, 3 De homic.). 58 X, V, 12, 25. M о r g a n t e, 174—176. 59 X, V, 12, 7, 8, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 23, 25.

60 X, V, 12, 13: ( I n n o c e n t i u s III): „nec voluntate nec actu homici-dium perpetravit, nec dedit operam illicitae rei”. X, V, 12, 15: (Innocen tius III): „si monachus ipse rem necessariam agebat et utilem, et in loco, per quem aliquem transire non crederet...”. X, V, 12, 23, ( H o n o r i u s III): ,,qui dabat operam rei licitae, nihil potuit im putari, si casus omnes fortuitos non praevidit”. X, V, 12, 25, ( G r e g o r i u s IX): „ipse dabat operam licitae rei, studuit etiam , quam debuit, diligentiam adhi bere”.