Problemy
Wstêp
Introduction
Ogród jest zapisem wyjñtkowo- Ĉci kultury w czasie i miejscu. Dzieäa sztuki ogrodowej szybko wchäaniajñ nowoĈci, ulegajñ modom, sñ podatne na inspiracje. Historia ogrodów poka- zuje ich nietrwaäoĈè i zmiennoĈè, na co wpäyw majñ m.in. ewolucje stylów i mody, brak pielögnacji, sukcesja naturalna, siäy natury czy zmiany funkcji. Zwykle przeobraĔeniu ulega teĔ otoczenie i krajobraz – struktura przestrzenna, w której sñ zlokali- zowane. Ogród, jako Ĕyjñce dzieäo sztuki ma swój kres, czasem ulega drastycznym zmianom. Wiele ogro- dów formalnych padäo pod siekierñ miäoĈników stylu krajobrazowego.
Spuentowaä to w pamiötnikach król Stanisäaw August Poniatowski: „nowy ten gust, zaleĔñcy gäównie na two- rzeniu nowych krajobrazów…, staä siö rodzajem sekty, odznaczajñcej siö wäaĈciwñ wszystkim sektom ĔarliwoĈciñ i gwaätownñ odrazñ do starych teorii”1. PóĒniej, idñc za modñ, ogrody podlegaäy kolejnym przeksztaäceniom. Czasem powsta- waäy dzieäa inspirowane ogrodami historycznymi, wykreowane od nowa przez entuzjastów i znawców ogrodów, tak jak amerykaþskie:
Longwood (od 1906) i Vizcaya (od 1916), czy angielskie: Renishaw – olĈniewajñca wizja toskaþskiego renesansu Sir George’a Sitwella (ok.
1890) czy harmonijnie piökne Iford
Manor – miäoĈnika wäoskiego odro- dzenia Harolda Peto (od 1899).
Dzisiaj znaczna czöĈè zabyt- kowych ogrodów to dzieäa o nawar- stwionej strukturze a najwybitniejsze sñ uznane za zabytki i chronione przez róĔne formy ustawowe. Caäy szereg obiektów historycznych zna- nych z podröczników, stanowiñcych kluczowe dla stylu przykäady, za- wdziöcza swoje istnienie, wizerunek i ĈwietnoĈè dziaäaniom konserwa- torskim. Sñ krajobrazami odtworzo- nymi. Metodologia postöpowania dotyczñca zabytkowych ogrodów zostaäa opisana przez wielu badaczy i ujöta w róĔnych dokumentach, po- Ĉród których niezwykle waĔna jest Karta Florencka (1981) prezentujñca w sposób kompleksowy problematy- kö ich ochrony2. Praktyka konserwa- torska dopuszcza m.in. nastöpujñce kierunki dziaäaþ: rekonstrukcjö, re- stauracjö, konserwacjö i pielögna- cjö3. Rekonstrukcje, poprzedzone szczegóäowymi i kompleksowymi badaniami, wykonywane sñ dla najwaĔniejszego reprezentatywnego okresu ksztaätowania dzieäa sztuki ogrodowej, w istocie swej zmien- nego. W projektach rewaloryzacji, w zaleĔnoĈci od rangi obiektu i jego unikatowoĈci, kaĔdorazowo roz- waĔany jest dopuszczalny zakres zmian. Nowa funkcja czösto daje szansö, by przetrwaäo zaäoĔenie.
Dziaäania proponowane na terenie zabytkowego parku czösto budzñ kontrowersje. Z jednej strony sñ to obiekty, w których projektowaniu przestrzegane sñ ochronne zasady
O h is to rii , c yt a ta ch z p rz es z³ o œc i i n o w o cz es ny ch k ra jo b ra za ch . N o w e w s ta ry m i n o w e – w o g ro d a ch i p a rk a ch h is to ry cz ny ch i w sp ó ³c ze sn yc h * A ga ta Z a ch a ria sz
About History,
Quotations from the
Past and Modern
Landscapes. The
Old in the New – in
Historic and Modern
Gardens and Parks
okreĈlone w Karcie Florenckiej4. Z drugiej pojawiajñ siö kompromisy, czasem nieuniknione i wówczas to nie zabytkowy charakter i autentyzm sñ czynnikami rozstrzygajñcymi, a to rodzi krytykö. Jeden z najwybitniej- szych XX -wiecznych architektów krajobrazu Geoffrey A. Jellicoe swoje dziaäania w ogrodach okreĈlaä mia- nem twórczej konserwacji (creative conservation)5. UĔywaä tego terminu w odniesieniu do projektów doty- czñcych ogrodów z duĔñ iloĈciñ hi- storycznych nawarstwieþ. Rekomen- dowaä politykö osiñgania twórczej syntezy w sytuacji, gdy chroniä naj- bardziej wartoĈciowñ czy unikatowñ z faz rozwojowych, kreujñc niejako nowñ warstwö. MoĔe jednak pojawiè siö pytanie – jakie sñ ograniczenia twórczej konserwacji i jaki jest zakres dziaäaþ dopuszczalnych i kreacji?, oraz – kto powinien decydowaè o zmianach?. Historyczny ogród, udostöpniany publicznoĈci, urzñdzo- ny z wykorzystaniem róĔnych roĈlin i form ogrodowych, w którym utrzy- mano wysoki standard pielögnacji powinien staè siö dobrym wzorcem do naĈladowania. Jest teĔ wiele ogrodów gdzie dokonywano prób interpretacji tradycji historycznych, np. barokowych w Nordkirchen, Blenhaim czy Courances6. Zdania w kwestii historycznego charakteru odtworzenia czy rekonstrukcji by- wajñ podzielone. Dlatego pojawiñ siö nowe rewaloryzacje obiektów wczeĈniej rewaloryzowanych (np.
Het Loo czy Wilanów) i nowe rekon- strukcje (np. Privy Garden w Hamp-
ton Court). Czösto po II wojnie Ĉwiatowej nie w peäni zwracano uwagö na autentyzm materiaäu czy technologii, zarówno pod wzglödem historycznym, jak i technicznym.
Dzisiaj czöĈè popeänionych wtedy bäödów jest naprawiana. Ogrodów historycznych i o historycznym cha- rakterze jest coraz wiöcej, odtwa- rzane i rekonstruowane przyciñgajñ miäoĈników. W Anglii, gdzie ogrody odwiedza co roku 16 mln osób, ten rodzaj zwiedzania objöto badania- mi, które miaäy pokazaè motywacje przyjeĔdĔajñcych. Stwierdzono, Ĕe ogrody staäy siö formñ turystyki kultu- rowej7, miejscem rekreacji i odnowy, wiele osób utoĔsamia pobyt w nich z duchowñ satysfakcjñ, a chöè ich zobaczenia wynika z rosnñcej po- pularnoĈci ogrodnictwa jako zajöcia wypeäniajñcego wolny czas8.
Sñ teĔ realizacje, w których projektowaniu pojawia siö interpre- tacja form historycznych. Ogrody historyczne to niewyczerpany kata- log form inspirujñcy projektantów9. Historyczne wzorce i cytaty z prze- szäoĈci sñ wykorzystywane w kre- owaniu nowoczesnych krajobrazów, co wpäywa równieĔ na ich przesäanie dydaktyczne i popularyzuje sztukö ogrodowñ.
Pierwsze znacz¹ce rekonstrukcje
i odtworzenia ogrodów historycznych
The first significant reconstructions and re -creations of historical gardens
PoĈród pierwszych, którzy przy- wracali ĈwietnoĈè ogrodom histo- rycznym byli francuscy projektanci:
Henri Duchêne (1841 -1902) i jego syn Achille Duchêne (1886 -1947)10. Zapoczñtkowali odnowö wielu ogro- dów, a poĈród ich dzieä sñ m.in.
Vaux -le -Vicomte w Maincy, Le Ma- rais, Champs -sur -Marne i Courances.
Vaux -le -Vicomte André Le Nôtre`a to jeden z fundamentalnych ogrodów francuskiego baroku (1656 -1661)11. Kompozycja perfekcyjnie zrówno- waĔona i harmonijna tworzy ka- non. Prace Duchêne’ów w Vaux -le- -Vicomte, przy parterach i kaskadzie, wyznaczajñ poczñtek ich aktywnoĈci na polu rewaloryzacji. Restauracjö zaäoĔenia rozpoczñä przemysäowiec Alfred Sommer, który w 1875 r. za- kupiä posiadäoĈè. Pracowali dla niego m.in. architekt Élie Laîné, ogród byä domenñ Duchêne’ów. Od 1908 r., za czasów Edme Sommera syna Alfreda prowadzono prace wykopaliskowe, w trakcie których odkryto Ĉlady ogrodów formalnych z okresu Dru-
giego Cesarstwa (m.in. mosaiculture, wyniesione rabaty, wazy). Achille Duchêne zrekonstruowaä wspaniaäe parterres de broderie bazujñc na ry- cinach Izraela Silvestre. On równieĔ umieĈciä na osi gäównej gigantycznñ rzeĒbö z brñzu przedstawiajñcñ Her- kulesa Farnese12.
Innym znaczñcym, francuskim, wykreowanym od nowa krajobra- zem jest ogród w Villandry. Otacza pochodzñcy z XII w. zamek, prze- budowany w okresie renesansu.
W XVIII w. w zaäoĔeniu wprowadzo- no tarasy i kanaäy, a potem powstaä ukäad krajobrazowy. Hiszpanowi dr Joachimowi Carvallo Villandry za- wdziöcza swojñ najpiökniejszñ czöĈè, o której Marc Laird napisaä, Ĕe jest to
„wysoce osobista wizja francuskiego renesansowego ogrodu”13. Ukäad ten w latach 1906-1924 uksztaätowano od nowa, czöĈciowo w oparciu o stu- dia historyczne i badania naukowe, po czöĈci zaĈ stanowi on twórczñ kreacjö wäaĈciciela. W Villandry od- czytuje siö teĔ wpäywy Jean -Nicolasa Forestiera i ogrodów Andaluzji.
Powstaä jeden z najpiökniejszych i najlepiej utrzymanych ogrodów w dolinie Loary. Rozplanowano go na trzech poziomach. NajwyĔszy zajmuje Ogród Wodny. Na Ĉrednim tarasie usytuowano ozdobny – Jardin d’Ornement, na który skäadajñ siö ogrody: Muzyki, KrzyĔy i MiäoĈci.
Partery ornamentowe sñ wykonane z bukszpanu i sezonowo obsadzane.
Najsäynniejszy ogród MiäoĈci, pro- jektu hiszpaþskiego artysty malarza Antonio Lozano, skäada siö z 4 kom- partymentów, symbolizujñcych róĔne rodzaje miäoĈci: czuäñ (serca, päomienie, maski); päochñ (motyle i wachlarze); szalonñ (labirynt serc);
tragicznñ (ostrza miecza). NajniĔszy poziom zajmuje ogród warzywny (kuchenny) – Jardin Potager – skäa- dajñcy siö 9 kwadratowych kwater.
KaĔda o innym wzorze z warzywami rozplanowanymi w geometrycz- ne wzory inspirowane przez XVI- -wieczne ryciny parterów pokazane przez Jacquesa Androueta du Cerceau w albumie widoków zamków francu- skich (Les plus exellent bastiments de France, 1576-1579). OzdobnoĈè stanowi gäówne kryterium ukäadu i kolorystyki. Rabaty okolone sñ przez obwódki z bukszpanu i odpornych roĈlin. Zachwycajñce sñ zestawienia kolorystyczne, np. czerwonej kapusty z jasnozielonñ saäatñ, czy poma- raþczowych dyni z Ĕóätñ i zielonñ paprykñ. Obsadzenie zmieniane jest dwa razy w roku (wiosenna obsada II I-VI, a letnia od VII -X)14. Doskonaäa ekspozycja na ogród, z kilku punk- tów, sprzyja oglñdaniu.
Te dwa przykäady pokazujñ dzieäa wybitne. Vaux -le -Vicomte, w którym starano siö wiernie odtwo- rzyè ogród. Villandry jest kreacjñ inspirowanñ dzieäami z epoki. Dzisiaj oba stanowiñ podröcznikowe przy- käady, a dla wielu odwiedzajñcych sñ wyznacznikiem stylu i piökna.
Ryc. 1. a/ Iford Manor, 1998;
b/ Blenhaim, parter wodny, 1995 Fig. 1. a/ Iford Manor, 1998;
b/ Blenhaim, the water parterre, 1995
a
b
Wybrane wspó³czesne rekonstrukcje
i odtworzenia
Selected contemporary reconstructions and restorations (re -creations)
Zabytkowych ogrodów rekon- struowanych i odtwarzanych jest tysiñce. Wybrano kilka obiektów o róĔnym charakterze by zwróciè uwagö na róĔne problemy zwiñzane z pracami przywracajñcymi Ĉwiet- noĈè. Säynne ogrody Het Loo w Ap- peldorn w Holandii od lat podda- wane sñ rewaloryzacji. Przechodziäy róĔne przeksztaäcenia od renesansu poprzez barok do stylu angielskie- go. Najwspanialszñ postaè uzyskaäy w latach 1686 -95 za czasów Wil- helma Oraþskiego i jego Ĕony Ma- rii. Zaprojektowaä je holenderski architekt Jacob Roman, a ozdobny charakter zawdziöczajñ siostrzeþco- wi Nôtre’a Claude’owi Desgotowi i francuskiemu hugenotowi Danielo- wi Marotowi. W XVIII w. nadano im postaè parku krajobrazowego. W la- tach 70. i na poczñtku lat 80. XX w.
zdecydowano siö odtworzyè ogród nawiñzujñcy ukäadem do zaäoĔeþ An- dré Le Nôtre’a, z misternymi partera- mi haftowymi. Opierano siö na planie Christiana Pietera van Stadena z ok.
1714 r. weryfikujñc go przez badania archeologiczne. Rewaloryzacjö roz- poczöto w 1970 r., a ogród w caäej ĈwietnoĈci udostöpniono w 1984 r.
Ryc. 2. a/, b/ Villandry, Jardin Potager, c/ Painshill, zrekonstuowany namiot turecki, 1995, 2006 Fig. 2. a/, b/ Villandry, Jardin Potager, c/ Painshill, reconstructed Turkish tent, 1995, 2006
a
b
na 300-lecie istnienia. Szybko zyskaä ogromnñ popularnoĈè i przyczyniä siö do rosnñcej w Europie pasji ogrod- niczej i mody na odwiedzanie za- bytkowych ogrodów. W pierwszym etapie prac uĔyto ahistorycznych materiaäów m.in. cementowego tyn- ku i betonu. Przywrócono wówczas czöĈè parterów, a dalsza rekonstruk- cja postöpuje nadal od lat 90. XX w.15 Obecnie przywiñzuje siö ogromnñ wagö do wiernoĈci historycznej w stosowaniu materiaäów budowla- nych i roĈlin. Przywrócono treliaĔe, zäocone ozdoby, a detale wykonane z cegieä i kamienia majñ wszelkie cechy autentycznoĈci. Nadal jest to jeden z najczöĈciej odwiedzanych ogrodów, wspaniaäy przykäad recep- cji francuskiego klasycznego baroku na grunt lokalny.
PoĈród obiektów, gdzie nad- rzödna byäa zgodnoĈè z historycznym pierwowzorem, znajduje siö m.in.
rekonstrukcja Painshill Park w Sur- rey, która rozpoczöäa siö w 1981 r.
W 1998 starania uhonorowano na- grodñ Europa Nostra dla najlepszych osiñgniöè z zakresu dziedzictwa kulturowego. Odnawianie Painshill to pierwsza na takñ skalö w Wlk. Bry- tanii próba przywrócenia ĈwietnoĈci historycznemu krajobrazowi, który rozkwit przeĔywaä w XVIII w. W Pa- inshill wäaĈciciel Charles Hamilton wykorzystujñc naturalne zalety le- Ĉnej doliny, wykreowaä malowniczy 80 ha ogród rozplanowany wokóä jeziora (o pow. 5,6 ha). Park stanowi zestaw przykäadów prezentujñcych zmienne nastroje i sceny ogrodowe,
m.in. sceny: mroczne, straszne, np.
z ruinñ rzymskiego mauzoleum, klasyczne ze Ĉwiñtyniñ Bachusa i wiejskie z prymitywnñ rustykalnñ pustelniñ w ciemnym lesie, byäa tam takĔe Równina Elizejska, „alpejski”
las i winnica. Posadzono roĈliny egzotyczne gäównie iglaste, sprowa- dzone m.in. ze St. Zjednoczonych.
Hamilton byä jednym z pierwszych, który zastosowaä azalie i rododen- drony, kwitnñce krzewy i kwiaty, co byäo niezwykäe w tym okresie.
Budowle parkowe reprezentujñ róĔne style: klasyczny, gotycki, rustykalny i orientalny, np. namiot turecki, grota, pawilon gotycki, most chiþski i zruj- nowane opactwo. Wybudowano wyspö z piaskowca przypominajñcñ wysepkö wulkanicznñ. W 1760 r.
Joseph Lane postawiä na niej ma- lowniczñ grotö, której zewnötrznym wystroju widoczne sñ wpäywy chiþ- skich kompozycji skaä. Jej Ĉciany pokryto tynkiem, w którym osadzo- no fluoryty i krysztaäy w róĔnych kolorach, podäogö stanowiä piasek i muszle morskie, a ze sklepienia zwieszaäy siö sztuczne stalaktyty16. Sukcesywnie przywrócono ĈwietnoĈè wiökszoĈci historycznych elemen- tów, na rekonstrukcjö czeka jeszcze kilka obiektów.
Kolejne znaczñce dzieäo po- wstaäo w 1986 r. w Winchester wg projektu dr Sylvii Landsberg wspóä- pracujñcej z Johnem Harvey’em. Jest to odtworzony XIII -wieczny ogród królowej Eleanor z Prowansji, Ĕony Henryka III i jej synowej królowej Eleonor Kastylijskiej, Ĕony króla
Edwarda I w. Ogród w Winchester oferuje miejsca odpoczynku oraz warzywa, owoce i zioäa. Sñ w nim äawy darniowe, obrzeĔne Ĕywopäo- ty, fontanna, bindaĔ z leszczyny (wzmocniony stalowñ konstrukcjñ) oraz roĈliny z epoki: zioäa i kwia- ty. Zestaw roĈlin opracowano wg ksiñĔki Harveya17. Odtworzenie, to okreĈlenie, jakiego Landsberg uĔyäa w stosunku do zaprojektowanego przez siebie ogrodu. Uznaäa, Ĕe brak jest szczegóäowych danych, co do tego obiektu i nazwanie projektu restauracjñ czy rekonstrukcjñ nie odzwierciedlaäoby stanu rzeczywi- stego. Jednak duĔa wiedza na temat Ĉredniowiecznej sztuki ogrodowej pozwalaäa na kreacjö ogrodu z tego okresu. Szczególnie w stosunku do miejsc, gdzie wiemy, Ĕe byä tam ogród, dziaäanie takie wydaje siö sto- sowne. Obiekt sakralny czy Ĉwiecki zyskuje wówczas peäniejszy ksztaät.
ćwietnoĈè odzyskujñ równieĔ ogrody modernistyczne, tak jak kubi- styczne dzieäo Gabriela Guevrekiana przy willi hrabiego Noailles w Hyères k. Tulonu (proj. E. Mallet -Stevens, 1923 -1926) – jedna z ikon XX -w.
sztuki ogrodowej18. Willa przecho- dziäa róĔne koleje losu, otoczenie zostaäo zniszczone. Otaczajñcy willö ogród to obecnie publiczny Parc Saint -Bernard, z seriñ tarasów ocienionych drzewami, ze ĈcieĔkami, z których sñ wspaniaäe widoki na krajobraz Ĉródziemnomorski, gdzie przewaĔa roĈlinnoĈè rodzima. Wy- kreowany przez Guevrekiana ogród przypominajñcy rufö jachtu kon-
trastuje z otoczeniem, przypomina abstrakcyjnñ geometrycznñ rzeĒbö z trójkñtnymi fasetonowymi Ĉcian- kami i z szachownicñ kasetonowych betonowych rabat w róĔnych pozio- mach. Szklana mozaika na ĈcieĔkach okalajñcych rabaty – czerwona, szafirowa, szara i czarna, dopeänia kompozycjö, którñ kiedyĈ zamykaäa rzeĒba Lipchitza. Starannie zaplano- wano efekty optyczne i powiñzania widokowe. W 1973 r. willö kupiäo miasto, jest w niej obecnie centrum sztuki i miejsce. Zrekonstruowano teĔ wiernie ogród Guevrekiana.
Rekonstruowanych i odtwa- rzanych ogrodów historycznych jest wiele. PoĈród nich moĔna wymieniè nawet obiekty w St. Zjednoczonych, np. Ĉredniowieczne wirydarze w Clo- isters w Nowym Jorku czy pompejaþ- ska willa czyli J. Paul Getty Museum w Malibu w Kalifornii. Ta ostatnia zaprojektowana w latach 1970 -1975 w oparciu o odkopanñ w XVIII w.
willö dei Papiri nieopodal Hercu- lanum zasypanñ po erupcji Wezu- wiusza w 79 r. n.e. (proj. Langdon
& Wilson, Edward Genter, konsul.
archeol. dr N. Neuerberg).
RóĔne sñ sposoby przywracania ĈwietnoĈci, czöĈè z nich spotyka siö z krytykñ. Tak byäo z ogrodem przy zamku w Chamerolles zlokalizo- wanym 30 km od Orleanu. Ufor- tyfikowany zamek z pocz. XVI w.
wybudowany przez Lancelot 1 du Lac’a pozostawaä w rökach tej rodzi- ny do koþca XVII w. Potem zmieniaä wäaĈcicieli, a od 1987 r. jest w po- siadaniu Departamentu Loary. W la-
tach 1988 -1992 przeszedä rozlegäñ restauracjö i obecnie peäni funkcjö Muzeum Perfum. Powstaäy tam ogro- dy inspirowane renesansowymi wzo- rami. Anne -Marie Lecoq komentujñc odnowienie zespoäu w Chamerolles, pisze o nowym sposobie „restaura- cji”, który przesäanie bierze z dzia- äaþ Viollet -le -Duca i Disneylandu.
UwaĔa, Ĕe zamek „ubrany” zostaä w rzeĒbione szczyty i renesansowe ogrody, które stanowiñ kombinacjö säabej formy i lichych materiaäów bu- dowlanych, udajñcych luksusowe19. Czasem zdania, co do rekonstrukcji sñ podzielone, np. w stosunku do elĔbietaþskich ogrodów Kenilworth w Anglii jest zarówno zachwyt – sñ polecane jako raj dla miäoĈników ogrodów20, jak i krytyka, m.in. za: zäñ skalö – za duĔñ ptaszarniö, za niskie ogrodzenie i za wysoki obelisk21.
Przyk³ady rewaloryzacji ogrodów w Polsce
Case studies of garden restoration in Poland
W Polsce twórcñ szkoäy rewalo- ryzacji zabytkowych zaäoĔeþ ogrodo- wych byä profesor Gerard Cioäek, au- tor pierwszych kompleksowych prac naukowych z historii sztuki ogrodo- wej. Stworzyä podstawy metodolo- giczne rewaloryzacji i rekonstrukcji zabytkowych ogrodów. Zgromadziä ogromne archiwum: plany, przerysy,
notaty pomiarowe, wypisy i fiszki, fotografie, tzw. Teki Cioäka22. Pisaä
„Konserwacja ogrodów jest u nas rze- czñ nowñ i prowadzone dziĈ prace majñ charakter pionierski, zarówno w zakresie metody studiów i badaþ, jak teĔ i w dziedzinie prac realizacyj- nych. […] W ogrodzie zabytkowym, bez wzglödu na jego przynaleĔnoĈè stylowñ, najwaĔniejszñ wartoĈciñ jest jego kompozycja, jego zamierzony ukäad przestrzenny, w którym mate- riaä roĈlinny stanowi jeden z wielu elementów skäadajñcych siö na har- monijnñ skoþczonñ caäoĈè”23. Cioäek byä autorem projektów rewaloryzacji ok. 100 zabytkowych ogrodów, m.in.: Arkadii, Baranowa, Jabäonny, ãaþcuta, Nieborowa, Pszczyny, Pu- äaw, Rogalina, Wilanowa. W okresie powojennym ogrody dworskie i parki paäacowe postrzegane byäy jako sym- bol obszarnictwa i czösto skazane na zagäadö. Wiele z nich wäaĈnie Cioä- kowi zawdziöcza odzyskane piökno.
CzöĈè z nich nie przetrwaäa, tylko karty w Tekach Cioäka przechowaäy ich ulotne piökno. Kontynuatorami jego dzieäa byli profesorowie Janusz Bogdanowski i Longin Majdecki.
WspóäczeĈnie w Polsce coraz czöĈciej podejmowane sñ rekon- strukcje i odtworzenia historycznych ogrodów. WĈród ostatnich realizacji sñ m.in. ogrody: przy Zamku Kró- lewskim Warszawie24, na Wawelu, na zamku w Malborku, przy paäacu biskupów krakowskich w Kielcach czy przy paäacu Branickich w Bia- äymstoku25. W kaĔdym przypadku wspomagajñ je analizy dzieä z epoki.
Tak teĔ byäo na Zamku Królewskim na Wawelu, na górnym tarasie od strony wschodniej, gdzie w 1. poä.
XVI w. istniaä ogród, co dokumen- towaäy badania, a brak byäo danych o jego wyglñdzie26. Odkrycia arche- ologów daäy asumpt do odtworzenia ogrodów wawelskich. Badania ar- cheologiczne sñ szczególnie waĔne w przypadku braku archiwaliów, czy dla precyzyjnej lokalizacji obiektów, tak jak to miaäo miejsce na Wawelu27 i w Biaäymstoku.
W przypadku ogrodu na Wawe- lu, wobec braku danych do rekon- strukcji caäego ogrodu, dla przyjöcia kierunku dziaäaþ projektowych prze- analizowano materiaäy okreĈlajñce cechy ogrodów renesansowych, ze szczególnym uwzglödnieniem obiektów z okresu od XV do poä.
XVI w. đródäa te pozwoliäy na roz- poznanie kompozycji, urzñdzenia i wyglñdu ogrodów, ich wyposaĔenia i roĈlinnoĈci oraz staäy siö podstawñ do prac zwiñzanych z koncepcjñ odtworzenia ogrodu wawelskiego.
WaĔne staäy siö porównania dzieä z epoki28 z obiektami krakowskimi29 i podkrakowskimi30. W analizach uwzglödniono teĔ publikacje, które wywaräy wielki wpäyw na wczesno- rensansowe ogrody: m.in. Hypnero- tomachia Poliphyli Colonny (1499) i Ksiñg dziesiöè o sztuce budowania Albertiego (1485). Wyniki badaþ ar- cheologicznych, analizy i porówna- nia ogrodów z koþca Ĉredniowiecza i poczñtków renesansu pokazujñ, Ĕe ogród wawelski jest przykäadem z pogranicza tych epok. Odtworzo-
ny na tarasie górnym, jest jedynie czöĈciñ znacznie wiökszego ogrodu królewskiego rozciñgajñcego siö na stoku wzgórza. Na tarasie górnym odkryto m.in. regularny ruszt ĈcieĔek o ceglanej nawierzchni, wyznaczajñ- cy ziemne kwatery o wymiarach ok.
1,15 x 2,20 m. Elementy te zidentyfi- kowane zostaäy jako fragment ogrodu najprawdopodobniej z lat 40. XVI w.
Zachowane ĈcieĔki pozwoliäy zre- konstruowaè ukäad kwater w czöĈci tarasu wypeänionych skrzyniami31 – podwyĔszonymi rabatami. Pozostaäy fragment dopuszczaä moĔliwoĈci interpretacji, gdyĔ przemiany, jakim ulegä taras wschodni, wykluczajñ w zasadzie moĔliwoĈè uzyskania dodatkowych informacji o ogrodzie.
Po däugich rozwaĔaniach powstaä tam ogród podzielony na trzy czöĈci:
äñkö kwietnñ, kwaterö z 12 rabatami podwyĔszonymi wydzielonñ balu- stradñ i kwaterö z 4 prostymi parte- rami ornamentowymi (K. ēóäciak, A. Zachariasz, J. ēóäciak, 2004).
W projekcie pojawiäy siö nastöpujñ- ce elementy: ceglana nawierzchnia (rekonstrukcja nawierzchni odkrytej przez archeologów) oraz wykona- ne w oparciu o ikonografiö z XV i XVI w.: rabaty podwyĔszone oraz balustrada i treliaĔ z drewna döbowe- go. Kompozycjö wspóätworzñ roĈliny, Ĕywopäot bukszpanowy wyznaczajñ- cy rysunek parteru ornamentowego oraz m.in. lawenda, orliki, nagietki, korona cesarska, stokrotka pospolita, fioäek trójbarwny, kocimiötka, ruta, rozmaryn, marzanka, kozäek lekarski (walerianñ) i róĔa francuska32.
PoĈród innych realizacji wcze- snych ogrodów w Polsce jest teĔ ogród na tarasie poäudniowym zamku malborskiego. Mieszczñ siö w nim rozmaite detale architektoniczne, po- chodzñce przede wszystkim z zamku malborskiego, ale teĔ z innych zam- ków krzyĔackich. PoĈrodku tarasu wznosi siö fontanna podkreĈlajñca rekreacyjny charakter tego zakñtka, ustawiona w trakcie wielkiej restau- racji warowni w koþcu XIX w. (proj.
B. Lipiþska, 2003).
Nowoczesne
otoczenie ogrodowe obiektów zabytkowych
Moden garden surroudings of monuments sities
W 1999 r. organizacja English Heritage33 przystñpiäa do utrzymy- wania kompleksowej opieki nad miejscami historycznymi. Przed- siöwziöcie to obejmowaäo takĔe tworzenie nowych ogrodów w za- bytkowych zaäoĔeniach. Inicjatywa, którñ nazwano Contemporary Heri- tage Garden Scheme (Wspóäczesny Program Dziedzictwa Ogrodowego), zakäadaäa opracowanie standardów do projektowania. Plan obejmowaä:
tworzenie wspóäczesnych ogrodów zgodnie z ich historycznym roz- planowaniem; poprawö wyglñdu i estetyki posiadäoĈci, majñce na celu podniesienie poziomu wiedzy i zadowolenia odwiedzajñcych;
wybór projektów, w których pomy- säy i materiaäy sñ odpowiednie do miejsca; przygotowanie standardów projektowania dla przyszäego dzie- dzictwa; stosowanie najwyĔszych jakoĈciowo i historycznie uzasad- nionych standardów wykoþczenia i konstrukcji w strefie stricte histo-
rycznej; promowanie najlepszych projektantów krajobrazu i ich pro- fesji; wzrost liczby odwiedzajñcych, a tym samym podatków i odliczeþ podatkowych dla sektora dziedzic- twa. Projektanci ogrodów wyäonieni zostali w otwartych konkursach34. Nowe ogrody powstaäy w Eltham
Palace w päd. -wsch. Londynie (proj.
I. Van Groeningen), Osborne House na wyspie Wight (proj. R. Golby), Lincoln Bishop’s Palace (proj. M.A.
Walker), Richmond Castle w North Yorkshire proj. N. Swanson), Witley Court w Hereford (proj. M. Ibbotson z Colvin and Moggridge) i w Portland
a b
Castle w Dorset (proj. Ch. Bradley- -Hole). Organizacja English Heritage jest bardzo zadowolona z efektów przedsiöwziöcia. PoĈród nich jest Lincoln Contemporary Heritage Gar- den. Jego projektant, architekt Mark A. Walker, powiedziaä, Ĕe inspiracjñ staäa siö dla niego architektura kate- dry w Lincoln, rzymskie mury miej- skie i winnica. Ogród przy paäacu biskupów usytuowany jest na tarasie, skñd roztaczajñ siö wspaniaäe widoki na okolicö, w cieniu XI w. katedry.
WejĈcie do ogrodu jest wyniesione 1 m, a odwiedzajñcy oglñdajñ traw- nik podzielony ĈcieĔkami o ceglanej nawierzchni, które majñ ukäad siatki treliaĔa lub Ĕeber podtrzymujñcych dach katedry. W 9 punktach, gdzie przecinajñ siö linie siatki, posadzono w regularnym ukäadzie graby. KaĔde drzewo umieszczono na kole z pole- rowanej stali, co daje wraĔenie äñcze- nia sieci. Geometryczna, elegancka postaè ogrodu jest zmiökczona przez obsadzenia m.in. nieformalnym cisowym Ĕywopäotem, hortensjami, ciemiernikiem, akantem, lawen- dñ, czerwonymi pnñcymi róĔami i daliami, które rosnñ na rabatach wysypanych äupkiem, stanowiñcych obrzeĔe trawnika. Realizacja staäa siö sukcesem i uznano, Ĕe inwestowanie w waĔne historyczne budowle miej- skie przynosi trwaäe ekonomiczne korzyĈci, m.in. zwiöksza siö liczba odwiedzajñcych.
W Japonii w latach 1926 -1989 pojawiäa siö idea ksztaätowania i mo- delowania ogrodów w abstrakcyjne krajobrazy. Byäo to przejawem ro-
snñcego zainteresowania ogrodami historycznymi, ale wynikaäo takĔe z dziaäalnoĈci Mirei Shigemori, wybitnego historyka ogrodów i pro- jektanta35, który ma wielu kontynu- atorów. Odrzuciä zasady tworzenia tradycyjnych ogrodów, uznajñc je za nienowoczesne, podobnie jak imitowanie ogrodów europejskich, poniewaĔ zatracaäy sens kultury ja- poþskiej. Widziaä antyczne korzenie japoþskich ogrodów stanowiñcych pamiöè natury i duchów, które je zamieszkujñ. Ogród przy Ĉwiñtyni Tofuku -ji w Kioto (1939), inspirowa- ny tradycyjnymi ogrodami karesansui i wspóäczesnñ sztukñ, to jedno z jego znaczñcych dzieä. Stworzyä dzieäo ponadczasowe, w którym znalazäy siö m.in. wyspy nieĈmiertelnych okolone Ĕwirowym morzem, na- wierzchnia o ukäadzie szachownicy stanowiñca wizytówkö ogrodu (kwa- dratowe kamienie i mech) i, równieĔ szachownicowe, nasadzenia strzyĔo- nych azalii i pasy Ĕwiru, inspirowane krajobrazem pól ryĔowych.
Przy Narodowym Muzeum Wieków ćrednich Cluny w ParyĔu zrealizowano w 2000 r. nowocze- sny ogród (proj. Éric Ossart, Arnaud Mauriéres), w którym projektanci nawiñzali do kolekcji w muzeum i zastosowali charakterystyczne dla Ĉredniowiecza ogrody, elementy i symbolikö, takĔe roĈlinnoĈci36. Istotna dla idei projektowej byäa kolekcja szeĈciu tapiserii – Dama z jednoroĔcem. Piöè z nich inter- pretowana jest jako przedstawienie zmysäów: smaku, säuchu, wzroku,
wöchu i dotyku, szósty z mottem
„Mojemu jedynemu pragnieniu”
stanowi sublimacjö wszystkich. Tapi- serie zostaäy wykonane w manierze
„tysiñc kwiatów”, a sceny, gäówne o charakterze dworskim, zostaäy na takim tle przedstawione37. Ogród muzealny podzielono na 11 czöĈci.
PoĈród nich jest „Las jednoroĔca”, symbolizujñcy nieposkromionñ na- turö, okolony plecionym päotkiem z gaäözi, obsadzony drzewami i krze- wami, poĈród których sñ: leszczyna, czarny bez, pigwa, gäóg, nieszpuäka, kasztan, a w runie ciemiernik, bäö- kitne dzwonki i paprocie. Sñ w nim polany, wiöksza przeznaczona dla dzieci. Dalej jest taras, na którym zaprojektowano piöè róĔnych ogro- dów. W ogrodach tych natura pod- porzñdkowana jest woli czäowieka.
NajwyĔszy poziom tarasu zajmuje ogród Edenu – äñka kwietna otoczona strumieniem. Dwa kanaäy dzielñ jñ na cztery czöĈci. W Ĉrodku usytuowano rzeĒbö Brigitte Nahon, zatytuäowa- nñ Fontaine aux Roseau d’argent odnoszñcñ siö do symboliki tysiñca kwiatów i opartñ na Ĉredniowiecznej koncepcji zwierciadeä. W kolejnym – ogrodzie kuchennym – uprawiane sñ warzywa: kapusta, cebula, fasola, saäata, szpinak, szczaw, pasternak, chrzan, rzepa, burak pastewny, a takĔe estragon, pietruszka, fenkuä.
Wskazówkñ dla projektu byäo XIV w.
dzieäo Le Mesnagier de Paris miesz- czanina paryskiego, który spisaä rady dla swojej Ĕony, m.in. dotyczñce ogrodnictwa. W ogrodzie medycz- nym roĈnie dziewiöè popularnych
w Ĉredniowieczu roĈlin leczniczych:
m.in. bylica, ruta zwyczajna i miöta.
W ogrodzie miäoĈci, wydzielonym i sekretnym, posadzono róĔö (symbol Wenus), goĒdzik (kwiat zaröczy- nowy) i wonne roĈliny: rumianek, tymianek i kapryfolium. Ogród nie- biaþski wypeäniony jest kwiatami symbolizujñcymi Mariö: róĔami, fioä- kami Ĉwiadczñcymi o jej skromnoĈci, liliami, piwoniami i irysami. ãñkö okalajñ stosowane w Ĉredniowieczu m.in. ciemiernik, pierwiosnek, Ĕon- kil, tulipan, stokrotki, naparstnica, dzwonki, gomfrena, bodziszek, oĔanka. Dalej przechodzi siö z tarasu na ĈcieĔkö obsadzonñ kozäkiem le- karskim, goĒdzikami i ciemiernikiem.
Poprzez ulicö Du Sommerard moĔna wejĈè do „ogrodu tysiñca kwiatów”, inspirowanego tapiseriami.
Odröbna sprawa to udostöpnia- nie historycznego ogrodu. W Karcie Florenckiej zapisano, Ĕe chociaĔ ogród historyczny zaprojektowany zostaä po to, aby oglñdaè go i spa- cerowaè po nim, dostöp do niego musi byè ograniczony do stopnia wymaganego przez wielkoĈè i po- datnoĈè na zniszczenie, gdyĔ jego fizyczna materia i przesäanie kul- turowe musi byè chronione. Pory roku okreĈlajñ prace pielögnacyjne i konserwatorskie, a dziaäania, któ- re säuĔñ przywróceniu ogrodowej autentycznoĈci, muszñ zawsze braè pierwszeþstwo ponad wymaganiami publicznego uĔytkowania. Wszyst- kie przygotowania do odwiedzania historycznych ogrodów muszñ byè przedmiotem regulacji, które za-
Ryc. 4. a/ Sissinghurst Castle Garden, widok z wieĔy elĔbietaþskiej na ogrody róĔany i wiejski oraz cisowñ alejkö, 1995; b/ Kurytyba, ogród botaniczny, czöĈè gäówna i oranĔeria, 1995 Fig. 4. a/ Sissinghurst Castle Garden, an aerial view from the Elizabethan Tower at Sissinghurst showing the Rose Garden, Cottage Garden and the Yew Walk, 1995; b/ Curitiba Botanic Garden, main part of garden and the orangery, 1995
a
b
pewniñ ochronö ducha miejsca. Sñ ogrody, w których liczba zwiedza- jñcych jest ograniczana z uwagi np. na niewielki rozmiar, tak jak na Wawelu. Przykäadem przystosowania ogrodu do duĔej liczby odwiedza- jñcych byäo poszerzenie przejĈcia w Ĕywopäotowym krögu w ogrodzie róĔanym w Sissinghurst w hrabstwie Kent. ZaäoĔenie to, wymieniane po- Ĉród najatrakcyjniejszych w Anglii, powstaäo w miejscu gdzie znajdo- waäy siö ruiny Ĉredniowiecznego zamku otoczone fosñ. PosiadäoĈè w 1930 r. zakupili Harold Nicholson i Vita Sackville -West, poetka, pisarka i ogrodniczka. Osiñgniöto tu dosko- naäy efekt zestawiajñc wnötrza o róĔ- nym charakterze, kolorze i temacie, wydzielone murami, zielonymi Ĉcianami strzyĔonych Ĕywopäotów i szpalerów. Charakterystyczny jest tu motyw ogrodu w ogrodzie wraz z harmonijnym powiñzaniem wnötrz o doskonale komponowanych osiami perspektywach. Tworzenie ukrytego ogrodu ma däugñ tradycjö, wystarczy odwoäaè siö do hortus conculsus, giardino segreto i jardin particulier.
W ogrodzie zastosowano stare od- miany krzewów i odmiany róĔ oraz rabaty bylinowe i zioäowe, jednym z bardziej malowniczych elementów jest biaäy ogród. Sissinghurst jest od 1962 r. we wäadaniu i pod opiekñ organizacji National Trust.
Dzie³a wspó³czesne inspirowane histori¹ sztuki ogrodowej
Modern works inspired by history of garden design
Obecnie wielu projektantów odwoäuje siö do dzieä historycznych.
Sñ teĔ takie ogrody, które sñ zwiñzane z obiektem lub z miejscem historycz- nym, ale zyskaäy nowy wyraz. PoĈród ogrodów historycznych, których krajobraz, pomimo znanych histo- rycznych wczeĈniejszych rozwiñzaþ, wykreowano od nowa, sñ paryskie ogrody Tuileries pomiödzy placem de la Concorde a placem Carrousel.
To waĔne miejsce w ParyĔu, zwiñza- ne z osobñ André Le Nôtre’a i jego koncepcja jest nadal wyznacznikiem rozplanowania. OĈ biorñcñ poczñ- tek z tego miejsca uznaè moĔna za element archetypiczny wymy- Ĉlony przez Francuzów. W latach 90. XX w., w czasie prezydentury F. Mitteranda, Tuileries odnowiono wg projektów konkursowych, pró- bujñc nadaè im charakter baroko- wego prywatnego ogrodu. W latach 1564 -1572 z inspiracji Katarzyny Medycejskiej uksztaätowano paäac z ogrodem38. Renesansowy ogród ok.
1570 r. przedstawiä na rycinach J.A.
du Cerceau. W 1572 r. ogrodnikiem odpowiedzialnym za partery zostaä Pierre Le Nôtre. W 1664 r. jego wnuk André, przeprojektowaä ogród two- rzñc osiowe symetryczne zaäoĔenie
stanowiñce przykäad klasycznego francuskiego ogrodu barokowego.
Wprowadziä partery haftowe, trzy okrñgäe baseny z fontannami i gäów- nñ oĈ ramowanñ drzewami doprowa- dzajñcñ do oĈmiokñtnego basenu. Od poczñtku XVII w. ogród udostöpniono publicznoĈci i do dziĈ stanowi jednñ z gäównych atrakcji miasta. ãuk Try- umfalny Carrousel powstaä dla upa- miötnienia zwyciöstwa Napoleona pod Austerlitz, a ogród Carrousel to oficjalna nazwa przestrzeni dookoäa.
WspóäczeĈnie oĈ biegnie przez Pola Elizejskie i ãuk Tryumfalny, dalej ale- je: Grand Arméé, Charles de Gaulle a koþczy jñ Arche de la Défence (1989). Od wschodu powstaä ogród Jacquesa Wirtza koþczñcy oĈ wokóä ãuku i szklanej piramidy na dziedziþ- cu Napoleona w Luwrze (I.M. Pei, 1983 -88). Wschodniñ czeĈè ogrodu zrealizowano na dachu podziemne- go kompleksu wokóä äuku. Powstaä ukäad Ĕywopäotów niczym promie- nienie säoþca zmierzajñcych w kie- runku äuku triumfalnego. W formie tej doszukiwano siö podobieþstwa do znajdujñcego siö w zbiorach Luwru reliefu ukazujñcego faraona Echna- tona i królowñ Nefretete siedzñcych na tronie pod säoþcem z podobnymi promieniami, äñczono go teĔ z sym- bolikñ wolnomularskñ. Rabaty od za- chodu zaprojektowali Pascal Cribier i Louis Benech39. Za jedne z bardziej interesujñcych elementów ogrodu uznawane jest 18 posñgów autorstwa Aristide’a Maillol’a umieszczonych miödzy Ĕywopäotami. PoĈród proble- mów uĔytkowania obiektu wymie-
niane sñ Ĕwir, który zostawia smugi kurzu na nogach zwiedzajñcych i nie najlepsza pielögnacja Ĕywopäotów.
André Le Nôtre to jeden z ge- niuszy sztuki ogrodowej inspirujñcy wspóäczesnych projektantów. Prze- jawia siö to m.in. w lapidarnej archi- tektonicznej geometrii ogrodów oraz próbach podporzñdkowania natury czäowiekowi. Modernista Dan Kiley staä siö wielbicielem francuskiego kla- sycyzmu, kiedy w latach 1943 -1945 säuĔyä w Europie. Przetwarzajñc asymetryczny ukäad mondrianow- ski, preferowaä czyste geometryczne ksztaäty i regularne formy o perfek- cyjnych ukäadach, säynñä z kreowania przestrzeni w prostej eleganckiej manierze. Stosowanie siatki to jeden z gäównym motywów jego twórczo- Ĉci. Ogród Millerów w Columbus w Indianie z regularnym rusztem drzew i rzeĒbami: H. Moora i J. Lip- chitza stanowiñcymi zamkniöcie osi, to jego najbardziej znana realizacja przy prywatnej rezydencji (1955, ar- chitekci E. Saarinen, K. Roche). Geo- metria domu znalazäa kontynuacjö w ukäadzie ogrodu (Ĕywopäoty, aleje i Ĉciany), a szklane Ĉciany sprzyjaäy takiemu wizualnemu przenikaniu.
TakĔe projekty przestrzeni publicz- nych Kiley’a odznaczajñ siö piöknñ w proporcjach siatkñ uznawanñ za rozwiñzanie klasyczne, np. Fountain Plaza w Dallas w Teksasie (1986) czy National Bank Plaza w Tampa (1988). Kiley uwaĔaä, Ĕe krajobraz przeksztaäcony przez czäowieka powinien kontrastowaè ze Ĉwiatem natury40. Zasadö tö realizowaä m.in.
w Fountain Plaza, gdzie stworzyä wodny krajobraz taþczñcych poĈród granitu kaskad. Twórcñ, w którego dzieäach odnaleĒè teĔ moĔna echa dzieäa Le Nôtre’a jest Peter Walker.
Zwiñzany z nurtem minimalistycz- nym, rozwaĔa kompozycyjne i hi- storyczne moĔliwoĈci siatki, rozpla- nowania czystego i klarownego oraz formowania szerokich monumental- nych promenad, np. w Burnett Park w Fort Worth w Teksasie (1983) czy Library Walk w University of Califor- nia w San Diego (1995). Francuskñ sztukñ ogrodowñ inspirowany jest teĔ ogród botaniczny w Kurytybie (1991). Obecnie to jeden z wyróĔni- ków miasta, a jego gäównym elemen- tem jest oranĔeria z metalu i szkäa, z trzema kopuäami (proj. Abraão Assad). Kojarzona z londyþskim Paäacem Krysztaäowym przypomina teĔ nieco sylwetñ paäac w Vaux -le Vi- comte. Od wejĈcia na osi regularnie rozplanowanego ogrodu, w kierunku symetrycznie zlokalizowanej oranĔe- rii, rozpoĈciera siö dywan z kwiatów.
Zupeänie inny jest Ogród Wy- obraĒni (fr: Jardins de l’Imaginaire) zaprojektowany w 1996 r. przez Kathryn Gustafson w dolinie rzeki Vézère w historycznej miejscowoĈci Terrasson la Villedieu we Francji. Ta- rasowy ogród z rzeĒbiarskimi äukami stanowi nowoczesnñ interpretacjö klasycznych form. Zgodnie z Ĕycze- niem burmistrza projektanci biorñcy udziaä w konkursie mieli stworzyè ogrody Ĉwiata – maäe Wäochy, maäy Wersal, maäñ Japoniö, co przypomi- naäo Disneyland. Gustafson stwier-
dziäa, przystöpujñc do konkursu, Ĕe historii nie da siö kupiè, moĔna jñ wyjaĈniè i pokazaäa w sposób no- woczesny ewolucjö ogrodów. Woda, Ēródäo Ĕycia w kaĔdym ogrodzie, tu takĔe odgrywa kluczowñ rolö. Ogród prezentuje trzynaĈcie epizodów z hi- storii ogrodów, a do opowieĈci tych zastosowano m.in. Ĉwiöty las (sacro bosco) z 50 zawieszonymi na döbach dzwonkami, ogrody – róĔany i wod- ny z kanaäem, sztukö topiary, fon- tanny i oĈ wiatrów. Gustafson, której wszystkie projekty cechuje dogäöbna analiza miejsca twierdzi, Ĕe „dobry projekt wyäania siö z miejsca, on nie jest umieszczony w miejscu”41.
Podsumowanie
Summary
Liczba rekonstruowanych ogro- dów roĈnie, co cieszy znawców i mi- äoĈników ogrodów. DuĔa ich czöĈè to zwiñzane z przeszäoĈciñ krajobrazy wykreowane od nowa. Licznie od- wiedzajñcy zabytkowe obiekty chcñ oglñdaè je w kompletnej formie, a ogród jest jej istotnñ czöĈciñ. Dla wiökszoĈci turystów liczy siö piökno, malowniczoĈè i dobra pielögnacja.
Dla miäoĈników, entuzjastów i spe- cjalistów istotne sñ historia i prze- ksztaäcenia ogrodu. Zawsze waĔna jest informacja o tym czy ogród jest autentyczny, czy zrekonstruowany zgodnie z duchem epoki, czy stanowi twórczñ kreacjö artysty i jakie byäy powody okreĈlonej metody postö- powania przywracajñcego Ĉwiet-
noĈè. Rozwijajñ i unowoczeĈniajñ siö metody badawcze i zmienia siö metodologia konserwatorska. Po- wstaje teĔ wiele nowych ogrodów, których projektanci odwoäujñ siö do historii stosujñc zapoĔyczenia i cyta- ty, wykorzystujñ aluzje i symbolikö.
PopularnoĈci sprzyjajñ rozmaite nagrody i okreĈlenia np. ogród wäo- ski, prawdziwie angielski czy maäy Wersal, takĔe np. „ogród niezwykäy”
i przykäad „dziedzictwa XX wieku”, jak byäo w przypadku Ogrodu Wy- obraĒni Kathryn Gustafson. Równie znaczñcñ siäö przyciñgajñcñ majñ nazwiska projektantów. Obecnie widoczne sñ takĔe róĔne niekorzystne zjawiska, np. przewaga celów ko- mercyjnych poäñczonych z turystykñ ponad wzglödami ochrony zabytku.
Pozostaje mieè nadziejö, Ĕe dobro zabytku zawsze weĒmie pierwszeþ- stwo nad komercjñ. KaĔdy z takich ogrodów historycznych i inspirowa- nych historiñ peäni szereg funkcji dydaktycznych. Historia, wydarzenia przeszäoĈci, sñ powszechnie wyko- rzystywane do wypeäniania wielu no- woczesnych funkcji, jednñ z nich jest ksztaätowanie miejsc toĔsamoĈci, do których bez wñtpienia naleĔñ ogrody.
Fotografie wykonaäa autorka.
Photographs made by author.
Agata Zachariasz Instytut Architektury Krajobrazu
Wydziaä Architektury Politechnika Krakowska
Institute of Landscape Architecture Faculty of Architecture
Cracow University of Technology
Przypisy
1 M. Kwiatkowski, Stanisäaw August – Król Architekt, Warszawa 1983, s. 15, 16
2 Karta Florencka uchwalona 21.05.1981 przez Miödzynarodowy Komitet ICOMOS- -IFLA i Miödzynarodowy Komitet Histo- rycznych Ogrodów, zostaäa 15.12.1982 wpisana do rejestru jako uzupeänienie Karty Weneckiej (1964); m.in. G. Cioäek, Ogrody polskie, Warszawa 1954, wyd. I, Warszawa 1978, wyd. II, red. i uzup. J. Bogdanowski;
L. Majdecki, Historia ogrodów, Warszawa 1981; L. Majdecki. Ochrona i konserwacja zabytkowych zaäoĔeþ ogrodowych, Warszawa 1993; J. Bogdanowski [w:] Style, kompozycja i rewaloryzacja w polskiej sztuce ogrodowej, Kraków 1996, s. 29 -31; J. Bogdanowski, Polskie ogrody ozdobne. Historia i problemy rewaloryzacji, Warszawa 2000; A. Mitkow- ska, K. Fabijanowska, D. Uruska -Suszek, A. Zachariasz, K. Tor, Model postöpowania konserwatorskiego dla zdewastowanych zaäo- Ĕeþ ogrodowych przejmowanych przez Agencjö WäasnoĈci Rolnej Skarbu Paþstwa, Warszawa 1994; M. Szafraþska, Czy zabytek moĔe byè dzieäem sztuki? O konserwacji ogrodów [w:]
Dzieäo sztuki a konserwacja, SHS O/Kraków, Kraków 2004, s. 159 -171.
3 Np. J. Bogdanowski [w:] Style, kompozycja i rewaloryzacja w polskiej sztuce ogrodowej, Kraków 1996, s. 29 -31; dopuszcza nastöpujñce dziaäania w historycznych ogrodach: ochrona – utrzymanie stanu; konserwacja – wäaĈciwa, zachowawcza; integracja – scalanie wnötrz zatartych, nieczytelnych; rekonstrukcja – w przypadku udokumentowania badaniami;
rekompozycja – dokomponowanie lub stwo- rzenie nowej kompozycji, licujñcej z tradycjñ miejsca, sñsiednimi wnötrzami i ekspozycjñ.
4 A. Zachariasz, Zabytkowe ogrody – proble- my rewaloryzacji, utrzymania i zarzñdzania w Ĉwietle zaleceþ Karty Florenckiej [w:] Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 10, Sosnowiec 2008, s. 150 -161.
5 G.A. Jellicoe, The Studies of a Landscape Designer over 80 Years, Garden Art Press 1995, passim.
6 M. Laird, The Formal Garden, Tradition of art and nature, Thames and Hudson 1992, s. 213.
7 J. Urry, Spojrzenie turysty, PWN Warszawa 2007, passim; Cultural Tourism. Global and local perspectives, editor G. Richards, Ro- utledge, 2007; J. Connell, The purest of human pleasures: the characteristics and motivations of garden visitors in Great Britain, Tourism Management 25/2004, s. 229 -247.
8 J. Connell, The purest of human…, op. cit., s. 229 -247.
9 A. Zachariasz, O upamiötnianiu miejsc, wydarzeþ, osób i zwierzñt, w historycznych i wspóäczesnych ogrodach i parkach [w:] Cza- sopismo Techniczne, seria Architektura, 2011, w druku.
10 PoĈród prac samodzielnych Achille Duchêne byä autorem m.in. odnowy otoczenia zamków w de Langeais i de Breteuil oraz parterów wäoskiego i wodnego w Blenheim w Anglii.
Duchêne’owie projektowali teĔ nowe ogrody, przypisuje siö im autorstwo ok. 380 obiektów, m.in. w Argentynie, Australi, Wlk. Brytanii, Francji, Rosji i St. Zjednoczonych.
11 M. Laird, The Formal Garden, op. cit., s. 190 -193, 213 -214. Pierwotna wersja, powsta- äa w wyniku wspóäpracy Le Nôtre`a z architek- tem L. Le Vau i malarzem dekoratorem Ch. Le Brunem oraz asystujñcymi im C. Robillardem – specjalistñ budowy fontann i A. Trumelem – ogrodnikiem, znawcñ kwiatów.
12 M. Mosser, Henri and Achille Duchêne and a reinvention of Le Nôtre [w:] The History of Garden Design, edited by M. Mosser and G. Teyssot, London 1991, s. 446 -450.
13 M. Laird, The Formal Garden, op. cit., s. 190 -193, 213 -214.
14 The Oxford Companion to Gardens, ed.
G. Jellicoe, S. Jellioce, P. Goode, M. Lancaster, Oxford 1991, s. 589; M.F. Valery, Gardens in France, Taschen 2008, s. 182 -189; Villandry, a special issue of Connaissance des Arts, H.S.
n 164/1, 2005.
15 J. Van Asbeck, The formal garden at Het Loo [w:] The History of Garden Design, ed. M.
Mosser, G. Teyssot, London 1991, s. 178 -180.
E. Jong, Nature and art: Dutch garden and landscape architecture, 1650 -1740, University of Pennsylvania Press, 2001.
16 Ch. Thacker, The Genius of Gardening, London 1994, s. 191 -192, 218 -223, 326.
17 S. Landsberg, The Medieval Garden, Tha- mes and Hudson, 2003; J. Harvey, Mediaeval Gardens, Timber Press 1982, passim.
18 K. Campbell, Icons of Twentieth -Century Landscape Design, Frances Lincoln Limited 2006, s. 22 -124.
19 A. -M. Lecoq, Le patrimoine dénaturé (He- ritage denatured), w : Revue de l’art, vol. 101, 1993, s. 41 -51.
20 http://www.english -heritage.org.uk/dayso- ut/properties/kenilworth -castle/ 15.05.2011.
21 http://www.gardenvisit.com › Blog › Garden Design; 15.05.2011.
22 Badania zwieþczyäa jego najbardziej znana praca Ogrody polskie (1954). Niewielka czöĈè zbiorów zostaäa opublikowana w siedmiu zeszytach Rejestr ogrodów polskich, wycho- dzñcych w l. 1964 -1969. Kartoteka obejmuje ponad 7000 pozycji w tym ok. 2000 planów parków i ogrodów zabytkowych.
23 K. Chrabelski, G. Cioäek, Uwagi o potrzebie i metodzie odbudowy zabytkowych ogrodów [w:] Ochrona Zabytków, R. 2 nr 1, 1949, s. 15 -19.
24 J. Bogdanowski, Polskie ogrody…, op. cit., Warszawa 2000, passim.
25 D. Sikora, Ogród Branickich w Biaäymstoku i jego rewaloryzacja [w:] Ochrona Zabytków 1/2006, s. 73 -90; Ogród Branickich w Bia- äymstoku. Badania – Projekty – Realizacja 1999/2000, Ogrody 9 (15), Warszawa 2000, s.
133 -136.
26 J. Gwizdaäówna, Ogrody królewskie na Wawelu [w:] Królewskie ogrody w Polsce, red. M. Szafraþska, Warszawa 2001, s. 61 -85;
M. Szafraþska, Opinia dla potrzeb opra- cowania wytycznych konserwatorskich do projektu rewaloryzacji ogrodów królewskich na Wawelu, Archiwum Wawelu, Warszawa 2003; J. Gwizdaäówna, B. Meizner, Ogrody
królewskie. Studium historyczne, Kraków 1987, Archiwum Wawelu.
27 ćcieĔki ceglane odkryto w 2001, badania zakoþczono w 2003. Z. Pianowski, J. Firlet, Wyniki badaþ archeologicznych w rejonie daw- nych ogrodów królewskich przed wschodniñ elewacjñ paäacu w roku 2003, Kraków 2003, Z. Pianowski, J. Firlet, Propozycje dotyczñce zagospodarowania obszaru górnego tarasu ogrodów królewskich na Wawelu, Kraków 2004, Archiwum Wawelu.
28 Por. M. Szafraþska, Ogród renesansowy.
Antologia tekstów, Warszawa 1998.
29 Np. S. Czaharski, Hibernalia Karmelitae palladiis, Kraków 1696. Przedstawiony tam na sztychu ogród Karmelitów na Piasku w Krakowie ukazuje jak silna byäa tradycja eksponowania pojedynczych roĈlin na rabatach, tutaj juĔ nie w skrzyniach, ale obwiedzionych Ĕywopäotem, a w naroĔnikach akcentowanych niewielkimi drzewkami (moĔe sñ to formy topiaryczne). TakĔe ãobzów posiada udoku- mentowany wizerunek, a za najwaĔniejszy uznaè moĔna widok z dzieäa J. Brauna i F. Ho- genberga, Theatri praecipuarum totius mundi urbium... Kolonia 1617, gdzie widoczny jest m.in. prosty ukäad kwater ornamentowych.
30 J. Bogdanowski, Ogrody wäoskie pod Krako- wem, seria Architektura i Budownictwo, Zeszyt Specjalny nr 1, wyd. PK, 1966, s. 59 -161.
31 O deskach na skrzynki jest mowa w archi- waliach wawelskich; J. Gwizdaäówna, Ogro- dy…, op. cit., s. 73.
32 Ogrody królewskie na Wawelu – Studium koncepcyjne urzñdzenia górnego tarasu ogro- dów. Materiaäy dla potrzeb wyboru kierunku projektu realizacyjnego, autorzy: K. ēóäciak, A. Zachariasz, J. ēóäciak, konsultacja nauko- wa: M. Szafraþska, Kraków 2004; Odtwo- rzenie ogrodu na górnym tarasie ogrodów królewskich na Wawelu, autorzy: K. ēóäciak, J. ēóäciak, A. Zachariasz, J. Smólski, G. Obara (nawierzchnia), A. Begejowicz (konstrukcje), 2005.
33 English Heritage popularna nazwa po- wstaäej w 1984 r. organizacji – The Historic Buildings and Monuments Commission for
England, zajmujñcej siö ochronñ dziedzictwa historycznego. Obecnie ma pod opiekñ ponad 400 historycznych obiektów.
34 www.english -heritage.org.uk 15.05.2011.
Prace monitorowaä English Heritage Historic Parks and Gardens Advisory Committee.
Wykonano studia historyczne, w zaleĔnoĈci od potrzeb badania archeologiczne, oceniano dopuszczalny zakres zmian.
35 C.A. Tschumi, Between Tradition and Modernity: The Karesansui Gardens of Mirei Shigemori [w:] Landscape Journal 25, no. 1, 2006, s. 108 -125, Shigemori byä autorem 240 ogrodów, poĈród których dominowaäy karesan- sui, wiele z nich powstawaäo przy miejscach religijnych, ale byäy równieĔ ogrody przy obiektach kultury i komercyjnych.
36 M. Biaäonowska, Musée National du Moyen Âge w ParyĔu w kontekĈcie zainteresowaþ kulturñ Ĉredniowiecza w drugiej poäowie XVIII i w XIX wieku we Francji [w:] Muzealnictwo nr 48/2007, s. 235 -250; B. Makowska, Ogrody przy muzeach w ParyĔu [w:] Czasopismo Tech- niczne 5 -A/2010. z. 13, rok 107, s. 179 -188.
37 Sñ teĔ nowe interpretacje o odniesieniu alegorii przedstawionych na tapiseriach do PowieĈci o RóĔy Guillaume’a de Lorrisa.
38 Paäac Tuileries zaprojektowaä Philip de L’Orme. W 1871 r. paäac späonñä.
39 R. Henry, Message from future garden. The New Tuileries in Paris [w:] Daidalos 46, 15.
Dezemeber 1992, s. 117 -129.
40 P. Walker, M. Simo, Invisible Gardens, Cambridge Mass., 1994.
41 K. Makker, Kathryn Gustafson, Spotlight on Design Lecture summary, National Building Museum, May 26, 2005, s. 2; M.F. Valery, Gardens in France, op. cit., s. 211 -215.
