Zak³ad Ge o gra fii Re gio na l nej i Tu ry sty ki In sty tut Ge o gra fii i Roz wo ju Re gio nal ne go Uni wer sy te tu Wroc³awskie go
pl. Uni wer sy te cki 1, 50-137 Wroc³aw lach_3@po czta.onet.pl
Rola Pie szy c kie go Po to ku w kszta³to wa niu krajo bra zu stre fy kra wê dzio wej Su de tów i jego wp³yw na roz wój prze strzen ny Pie szyc
The role of the Pie szy cki Stre am in fo r ming the lan d s ca pe of the Su de tic Ma r gi nal Fa ult zone and its in flu en ce
on the spa tial de ve lo p ment of Pie szy ce
Abs tract: The Pie szy cki Stre am has con di tio ned the eco no mic and spa tial de ve lo p ment of Pie szy ce from 13th to 20th cen tu ry. The de ve lo p ment has trans fo r med the na tu ral lan d s ca pe into the in du strial one. The na tu ral fun c tion of the Pie szy cki Stre am has been ero si ve rip ping of the ma r gi nal fa ult zone and ele va ting the mo un ta in gra vel and sand on the fo re gro und of the So wie Mo un ta ins. The role of the Pie szy cki Stre am in so cioe co no mic term is that it is an al ter na ti ve so u r ce of ene r gy for re si den tial and eco no mic, han di c raft and in du strial pu r po ses, be co ming the pivot of Pieszyce development.
The chan ges in the bu i l ding over the bot tom of the val ley in clu ded bu i l ding va rio us hy dro tech ni cal fa ci li ties and in vo l ved the chan ge of the wa ter ba lan ce of the who le val ley. The se days the role of the Pie rzy cki Stre am is still cru cial. It still ta kes part in fo r ming the cu l tu ral lan d s ca pe of the ma r gi nal fa ult zone of the So wie Mountains.
Key words: in du strial lan d s ca pe, trans fo r ma tion of na tu ral and cu l tu ral lan d s ca pe, Su de tic Ma r gi nal Fa ult – So wie Mo un ta ins
S³owa klu czo we: krajo braz prze mys³owy, trans fo r ma cja krajo bra zu na tu ral ne go i kul tu ro we go, Su de cki Uskok Brze ¿ ny – Góry So wie
Uk³ad prze strzen ny Pie szyc roz ci¹ga siê na gra ni cy dwóch jed no stek fizycz nogeo grafi cz nych: Ko t li ny Dzie r ¿o nio wskiej oraz Gór So wich w stre fie kra wê dzio wej Su de c kie go Usko ku Brze ¿ ne go (rys. 1). Zró¿ ni co wa na mo r fo - lo gia te re nu mia³a du¿y wp³yw na po wsta nie i roz wój tzw. mia st - bram, mia st - -o sad zlo kali zo wa nych u wej œcia do do li ny gó r skiej, któ re da w niej pe³ni³y fun kcje ob ron ne a obe c nie s¹ g³ów nym szla kiem umo ¿ li wiaj¹cym do ta r cie w Su de ty (fot. 1).
Kra wêdŸ mor folo gi cz na Su de c kie go Usko ku Brze ¿ ne go w oko li cy Pie szyc jest bar dzo czy te l nym ele men tem rze Ÿ by. Pra wie p³aska po wie rz ch nia przed - po la (Ko t li na Dzie r ¿o nio wska) zna j duj¹ca siê na wy so ko œci 300 m n.p.m.
prze cho dzi w wznosz¹ce siê o ponad 200 m stoki Gór So wich na chy lone pod
Wa r sza wa 2006
mieszka niowo- gospoda r cza. W gó r skim od cin ku (do kra wê dzi) œred ni spa dek ko ry ta wy no si 77‰, co wp³ywa na ma³o krê ty prze bieg ko ry ta, na to miast w stre fie przed po la œred ni spa dek wy no si 14‰, co zmie nia bieg ko ry ta z krê te - go na me an dro we. Zmien ne spa d ki wp³ywaj¹ znacz¹co na stru ktu rê mor fo dy - na miczn¹ oraz na stru ktu rê osa dów alu wia l nych. W gó r skim od cin ku g³ów - nym pro ce sem mo de luj¹cym jest ero zja i trans port, na to miast na przed polu – trans port i aku mu la cja. Po do b ne zró¿ ni co wa nie do ty czy stru ktu ry osa dów alu - wia l nych. W gó r skim od cin ku wy stê pu je ma te ria³ gru bo fra kcyjny (g³azo wo- -¿wi ro wy), a na przed polu drob no fra kcyj ny (¿wiro wo- pia sz czysty).
Rys. 1. Lo ka li za cja Pie szyc Fig. 1. The lo ca tion of the Pie szy ce
Na tu ra l ne wa run ki przy rod ni cze w stre fie kra wê dzio wej: sze ro kie dno do li - ny, du¿y spa dek ko ry ta rze ki, sta³e Ÿród³a oraz bo ga c two la sów by³y g³ów ny mi czyn ni ka mi osie d le nia siê w do li nie Pie szy c kie go Po to ku lud no œci na po - cz¹tku XIII wieku.
Spro wa dze ni przez Hen ry ka I Bro da te go osad ni cy z gó r nej Sa kso nii oraz za chod nich Czech roz po czê li kszta³to wa nie krajo bra zu do li ny (Go li ñ ski i in.
2002). G³ówn¹ osi¹ osad nicz¹ sta³ siê Pie szy cki Po tok, wzd³u¿ któ re go po - wsta wa³a osa da o cha ra kte rze ³añ cu chów ki. Lud noœæ pocz¹tko wo za j mo wa³a siê ka r czo wa niem la sów oraz ro l ni c twem. Jed na k ¿e ju¿ od XIII wie ku nowi osad ni cy po tra fi li wy ko rzy sty waæ ene r giê spa d ku wody do obs³ugi m.in.
m³ynów zbo ¿o wych oraz ta r ta ków. Do XVI wie ku na te re nie osa dy Pie szyc po wsta³o: 7 m³ynów zbo ¿o wych, m³yn do mie le nia kory drze w nej, 2 ta r ta ki, 2 sta wy ry b ne oraz bro war (Go li ñ ski i in. 2002). Rola wody tego okre su spro - wa dza³a siê do obs³ugi urz¹dzeñ rze mie œl ni czych, ro l ni c twa oraz do u¿y t ku do mo we go. Mo ¿ na stwier dziæ, i¿ okres od XIII do XVI wie ku to czas, kie dy woda pe³ni³a rolê „rolno -rze mie œl nicz¹”.
Od XVII wie ku woda zo sta je wy ko rzy sta na do roz wo ju prze mys³u tka c kie - go. Staje siê al te r na tywn¹ ene r gi¹ dla zak³adów w³ókien ni czych oraz po œred - nim su ro w cem do ob ró b ki su ro w ca tka c kie go. Cz³owie kiem, któ ry roz pocz¹³ prze kszta³ca nie dna do li ny Pie szy c kie go Po to ku, by³ hra bia Er d mann von Pro - mnitz. By³ pre ku r so rem roz wo ju prze mys³u w³ókien ni cze go na tych ob sza - rach. Wybu do wa³ ma nu fa ktu rê, w sk³ad któ rej wcho dzi³a cze sa l nia, fo lusz oraz ma giel su kien ny (Go li ñ ski i in. 2002). Roz wój prze mys³u spo wo do wa³ nap³yw lud no œci (tka czy i prz¹dków) z Sa kso nii. Lud noœæ ta po sia da³a wiê k - sze do œwia d cze nie w two rze niu oœro d ków prze mys³owych oraz to wa rzy - Fot. 1. Krajo braz p³askiej po wie rz ch ni Ko t li ny Dzie r ¿o nio wskiej oraz Su de c kie go Usko ku Brze ¿ ne go z wi doczn¹ do lin¹ Pie szy c kie go Po to ku
Phot. 1. The lan d s ca pe of flat Dzie r ¿o nio wska val ley and Su de tic Ma r gi nal Fa ult zone with vi si b le Pie szy cki Stream val ley
In ten sy w ny roz wój tka c twa mia³ mie j s ce w XIX wie ku, kie dy Pie szy ce (Pete rswa l dau) sta³y siê prê ¿ nym oœro d kiem prze mys³owym. W 1828 r. wieœ za mie sz ki wa³o 560 przê dza l ni ków oraz 280 tka czy (Go li ñ ski i in. 2002).
Wiek XIX to okres, kie dy rola wody mia³a naj wiê ksze zna cze nie dla roz wo - ju prze mys³u i ro l ni c twa Pie szyc. Z kro nik wy ni ka, i¿ do dru giej po³owy XIX wie ku w Pie szy cach fun kcjo no wa³o 15 m³ynów, 3 ta r ta ki, 1 ce gielnia, 11 przê - dza l ni, 5 bie la r ni i cze san karni, 5 far bia r ni, 1 zak³ad od le w ni czy oraz 14 fa bryk w³ókien ni czych (Go li ñ ski i in. 2002). Gwa³to w ny roz wój mia³ swój wp³yw na krajo braz do li ny Pie szy c kie go Po to ku. W krajo bra zie oprócz pól upra w nych wi do cz ne by³y li cz ne ko mi ny zak³adów w³ókien ni czych oraz zwa r ta za bu do - wa mie sz ka nio wa wzd³u¿ po to ku (ryc. 2). Do pocz¹tków XX wie ku roz wój prze strzen ny Pie szyc po le ga³ na roz bu do wie w dwóch kie run kach: w górê cie - ku a¿ do miej s co wo œci Ka mion ka (Ste in kun zen dorf) oraz w kie run ku p³askie - go przed pola. Ten osta t ni kie ru nek by³ mo ¿ li wy dziê ki wy bu do wa niu sie ci kana³ów wod nych do pro wa dzaj¹cych wodê do zak³adów oraz do mostw.
Wiek XX to da l szy roz wój zak³adów w³ókien ni czych, ko sztem któ rych na - stê pu je po wo l ny za nik ro l ni c twa i rze mios³a (ryc. 3). W tym okre sie kszta³tuje Fot. 2. Obu dowa ko ryta wraz z sys tem em po boru wody dla daw nego zak³adu tkac kiego (po le wej stro nie) w Pie szyc ach Górnych
Phot. 2. The casing of channel with systems of water couscription for old weave plant in the upper Pieszyce
siê dzi sie j szy uk³ad prze strzen ny Pie szyc. Pie szy ce roz po czy naj¹ swój roz wój w kie run ku przed po la, gdzie g³ówn¹ osi¹ roz wo ju sta je siê li nia dro go wa Pie - szy ce–Dzie r ¿o niów–Bie la wa. Rzeka sta je siê tu po œred nim czyn ni kiem roz - wo ju. Krajo braz do li ny w stre fie przed po la zo sta je zna cz nie prze kszta³cony, dno za j mu je zwa r ta za bu do wa lat 60. i 70. XX wie ku oraz in fra stru ktu ra hy - dro tech nicz na m.in. ma³e zbio r ni ki re ten cy j ne przy zak³adach (fot. 3).
Ko ry to zo sta je na ob sza rze Pie szyc ca³ko wi cie obu do wa ne, co ogra ni cza pro ce sy ero zji i aku mu la cji ko ry to wej. Do mi nuj¹cym pro ce sem w sy ste mie Rys. 2. Lo ka li za cja obie któw prze mys³owych i rze mie œl ni czych w do li nie Pie szy c kie go Po to ku pod ko niec XIX w.
Fig. 2. The map of loca li za tion of in du strial ob jects in the Pie szy cki Stream val ley at the end of 19th cen tu ry
Rys. 3. Lo ka li za cja obie któw prze mys³owych i rze mie œl ni czych w do li nie Pie szy c kie go Po to ku w XX w. – lata 60.
Fig. 3. The map of loca li za tion in du strial ob jects in the Pie szy cki Stream val ley in 20th cen tu ry – in the 60th ye ars
Fot. 3. Ma³y zbio r nik re ten cy j ny wraz z sy ste mem kana³ów do pro wa dzaj¹cych wodê do zak³adu w³ókien ni cze go w Pie szy cach Gó r nych
Phot. 3. Pie szy ce Gó r ne – the small tank re ten tion with sy stems of chan nel, which dri ving wa ter for the te x ti le plant
Pie szy c kie go Po to ku jest trans port, któ ry dziê ki obu do wie osi¹ga du¿¹ prê d - koœæ i ene r giê trans po rtow¹. Dno do li ny (po wie rz ch nie te ra so we) prze kszta³ca siê je dy nie w cza sie du ¿ych wez brañ po wo dzio wych. Przyk³adem mo¿e byæ po wódŸ z 17–18 li pca 1997 roku, któ ra spo wo do wa³a zni sz cze nie 9 bu dyn - ków, 29 mo stów oraz usz ko dzi³a 3,5 km dróg.
Ko niec wie ku XX i pocz¹tek XXI to okres upa d ku zak³adów w³ókien ni czych i za trzy ma nia pro ce su roz wo ju prze strzen ne go Pie szyc (ryc. 4). Fun k cja prze - mys³owa Pie szy c kie go Po to ku za ni ka, jed na k ¿e w da l szym ci¹gu g³ówn¹ rol¹ wody jest za opa try wa nie mie sz ka ñ ców. Obe c nie w Pie szy cach dzia³a jed na przê dza l nia, dwie tka l nie. Zak³ady te na dal wy ko rzy stuj¹ dawn¹ in fra stru ktu rê hy dro te ch niczn¹ i wci¹¿ s¹ wa ¿ nym ele men tem w krajo bra zie Pie szyc (fot. 4).
Okres od XVII do ko ñ ca XX wie ku to okres „prze mys³owej” roli wody.
Pocz¹tek wie ku XXI to ko le j ny okres, w któ rym woda Pie szy c kie go Po to ku sty mu lu je roz wój do li ny po przez po wsta wa nie in fra stru ktu ry tu ry sty cz nej oraz agro rol ni c twa. W dnie do li ny po wstaj¹ oczka wod ne, oz do b ne ka ska dy, a o pu sz czo ne zak³ady prze mys³owe po grun to w nym re mon cie zmie niaj¹ swe fun kcje u¿y t ko we zwiê kszaj¹c wa lo ry wi do ko we krajo bra zu.
Przed sta wio na po wy ¿ej rola Pie szy c kie go Po to ku po zwa la wnio sko waæ, i¿
od XIII do XX wie ku to woda wa run ko wa³a go spo da r czy i prze strzen ny roz - wój Pie szyc. Roz wój, któ ry prze kszta³ci³ krajo braz na tu ra l ny w krajo braz si l -
Rys. 4. Lo ka li za cja obie któw prze mys³owych i rze mie œl ni czych w do li nie Pie szy c kie go Po to ku na pocz¹tku XXI wie ku
Fig. 4. The map of loca li za tion of in du strial ob jects in the Pie szy cki Stream val ley on the be gin ning of 21th cen tu ry
nie za ntro poge nizo wany. W pro ce sie prze kszta³ca nia krajo bra zu wy ró ¿ nio no trzy wa ¿ ne okre sy ja kie woda wyznaczy³a:
– pie r wszy to okres na zwa ny rolno- rzemie œl ni czym – pocz¹tek kszta³to wa nia krajo bra zu kul tu ro we go,
– dru gi to okres prze mys³owy naj bar dziej prze kszta³caj¹cy krajo braz do li ny Pie szy c kie go Po to ku,
– oraz trze ci, obe c ny okres, po le gaj¹cy na do strze ¿e niu wa lo rów krajo bra zo wych.
Udzia³ wody Pie szy c kie go Po to ku w aspe kcie spo³eczno -go spoda r czym po le ga³ i po le ga na wy ko rzy sta niu alte rna ty w nej ene r gii wody oraz jej w³aœci - wo œci che mi cz nych do ce lów mieszka niowo- gospoda r czych, rze mie œl ni czych i prze mys³owych.
Za chodz¹ce zmia ny w za bu do wie dna do li ny obe j muj¹ce bu do wê ró ¿ nych urz¹dzeñ hydro tech ni cz nych poci¹ga³y za sob¹ zmia nê go spo dar ki wod nej ca³ej do li ny. Obe c nie rola Pie szy c kie go Po to ku jest na dal wa ¿ na, to on wci¹¿
kszta³tuje krajo braz ku l tu ro wy stre fy kra wê dzio wej Gór So wich.
Li te ra tu ra
Go li ñ ski M., Kê sik J., Zi¹tko wski L., 2002: Pie szy ce – od cza sów naj daw nie j szych do koñ - ca XX wie ku. Mo no gra fia Pie szyc, Wy daw ni c two Adam Ma r sza³ek, To ruñ: 1–251.
Pi jet E., Mi goñ P., Krzy sz ko wski D., 1992: Mor folo gi cz ne i geo lo gi cz ne efe kty ru chów neote kto ni cz nych w ma³ych do li nach w pó³nocno - ws chod niej czê œci Gór So wich [w:]
Neo te kto nicz ne aspe kty roz wo ju geomo rfolo gicz ne go do lin rze cz nych i sto ¿ ków alu - wia l nych w stre fie Su de c kie go Usko ku Brze ¿ ne go, Przewod nik kon fe ren cji te re no wej 15–17.10.1992, Uni we r sy tet Wroc³awski 1992.
Fot. 4. Da w ny zak³ad w³ókien ni czy; przyk³ad ty po we go ele men tu krajo bra zu do li ny Pie szy c kie go Po to ku w Pie szy cach Œro d ko wych
Phot. 4. Pie szy ce – the te x ti le plant as ty pi cal ele ment in lan d s ca pe of Pie szy cki Stream val ley
