Krzysztof Kolasiński
Ponowne ustalenie prawa do
świadczeń i wznowienie
postępowania w sprawach z
ubezpieczenia społecznego
Palestra 22/1(241), 20-32
KRZYSZTOF KOLASIŃSKI
Ponowne ustalenie prawa do świadczeń
i wznowienie postępowania
w sprawach z ubezpieczenia społecznego
A r t y k u ł p o d e jm u je z a g a d n ie n ie w z r u s z a ln o ś c i o s ta te c z n y c h d e c y z j i o rg a n ó w r e n to w y c h o ra z p r a w o m o c n y c h o r z e c z e ń o rg a n ó w p o w o ła n y c h d o ro z s tr z y g a n ia s p o r ó w w s p r a w a c h o ś w ia d c ze n ia z u b e z p ie c z e n ia s p o łe c zn e g o . A u to r p o d d a je o c e n ie r e la c ję d w ó c h I n s t y t u c j i p r a w n y c h : p o n o w n e g o u s ta le n ia p r a w a d o ś w ia d c z e n ia z u b e z p ie c z e n ia s p o łe c z n e g o p r z e z o rg a n r e n to w y o ra z w z n o w ie n ia p o s tę p o w a n ia . I
PONOW NE U STA LEN IE PRA W A DO ŚW IADCZEŃ P R Z E Z ORGAN REN TOW Y Z asad a w y m ia ru spraw iedliw ości, w edług k tó re j w y ro k p raw o m o cn y tw orzy trw a łą p o d staw ą do u reg u lo w a n ia sp o rn eg o sto su n k u p ra w n e g o i dlatego n ie może ulec w zruszeniu — z w y ją tk ie m w ypadków , gdy n a ru sz a p raw o rz ąd n o ść albo u k sz tałto w an e w społeczeństw ie poczucie spraw iedliw ości — stosow ana je s t w od n iesieniu do sto su n k ó w ubezpieczenia społecznego w sposób szczególny, z p ew nym i m ianow icie m odyfikacjam i, k tó re o g ran ic z a ją w istocie jej p ra k ty c z n e znaczenie. Są o n e n astęp stw e m szczególnego p rzed m io tu rozstrzygnięcia, ja k im są u p r a w n ienia do św iadczeń z ubezpieczenia społecznego — św iadczeń p o w ta rz a ją c y c h się, p rzy słu g u jący ch ta k że w przyszłości. P raw o m o cn e orzeczenie w ty c h s p ra w a c h u sta la treść łączącego stro n y sto s u n k u p raw n eg o (tj. p r a w a i obow iązki jego stro n ) w chw ili w yrokow ania. Żyw otność je d n a k łączącego stro n y sto su n k u p raw n eg o nie doznaje tu ograniczeń. N ow e zdarzenia, ja k ie zaszły ju ż po u p raw o m o c n ien iu się w yroku, e x lege w zbogacają, o g ra n ic z a ją lu b p rz e k sz ta łc a ją treść łączącego stro n y sto su n k u p raw nego. K o n k re ty z acja bow iem p raw o m o cn ie ustalonego p ra w a do św iadczeń z ubezpieczenia społecznego w roszczenia o poszczególne św iadczenia zależy nie tylk o od up ły w u czasu, tj. n ad e jśc ia k olejnego te rm in u p łatności. W k a ż dym m om encie k o n k rety z ac ji u p ra w n ie ń do św iadczeń m uszą być sp ełn io n e p rz e sła n k i m a teria ln o p raw n e, k tó re w a r u n k u ją istn ien ie p raw a. N ie m oże też w y stą p ić przyczyna o b ezw ład n iająca k o n k re ty z a c ję istn iejąceg o p ra w a , k tó rej k lasycznym przy k ład em je st p rz e sła n k a zaw ieszenia u p ra w n ie ń do św iadczeń r e n to w y c h .* 1 N a czym w ięc polega znaczenie p raw om ocnego orzeczenia u sta la jąc eg o u p r a w n ie n ia do św iadczeń? S tw a rz a ono n ie w ą tp liw ie dom niem anie, że u sta lo n e ty m o rz e czeniem praw o do św iadczeń istn ie je w poszczególnych o k resa ch k o n k re ty z a c ji p raw a. P o w staje je d n a k py tan ie, ja k a je s t w arto ść tego dom niem ania. Czy może ono być obalone? J e s t c h a rak te ry sty cz n e, że do o b alen ia tego d o m n ie m a n ia nie je s t w ym agane u chylenie orzeczenia u sta la jąc eg o p raw o. S am u p ra w n io n y je st
i I s to tę z a w ie s z a ln o ś c i u p r a w n ie ń d o ś w ia d c z e ń r e n to w y c h o m a w ia m w p r a c y : P o ję c ie i c h a r a k te r p r a w n y z a w ie s z a n ia p ra w a d o e m e r y tu r y , T o ru ń 1971, s t r . 72 1 n.
N r 1 (241) W zn o w ien ie postępow ania w spraw ach z ub ezp ieczen ia społecznego 21
obow iązany — w g ranicach p raw em o k re ślo n y c h — w ykazyw ać, że spełnia n a d a l w a ru n k i, z k tó ry m i n o rm y p ra w n e w iążą istn ie n ie p ra w a do św iadczeń, i że nie w y stą p iła p rzyczyna u za sa d n iają ca w strzy m a n ie w y p ła ty św iadczeń. W raz ie w ą t pliw ości, czy now e okoliczności, k tó re w y stą p iły ju ż po upraw o m o cn ien iu o rz e czenia, spow odow ały przek ształcen ie p ra w a bąd ź jego u stan ie, p o w sta je now y spór. O p isan a w yżej sw oistość u p ra w n ie ń do św iadczeń z ubezpieczenia społecznego pow oduje, że zasada rebus sic sta n tib u s z n a jd u je specyficzne zastosow anie do p r a w om ocnych orzeczeń w tych spraw ach. P o dobnie a rt. 907 § 2 k.c. p rzew id u je, że jeżeli obow iązek p łacenia r e n ty w y n ik a z u sta w y , to k ażda ze stro n może w raz ie zm ian y sto su n k ó w żądać zm iany w ysokości lu b czasu tr w a n ia re n ty , choćby w ysokość r e n ty i czas jej trw a n ia były u sta lo n e w orzeczeniu sądow ym lu b w u m o wie. W d o k try n ie procesu cyw ilnego p rzed m io tem ożyw ionych d y sk u sji je st fu n k c ja p o stę p o w an ia podjętego na p odstaw ie tego przep isu , m ianow icie czy zm ierza ono do u ch y len ia m a te ria ln e j praw om ocności w y ro k u , czy też now y w y rok w y d an y na p o d sta w ie tego przep isu czyni bezprzedm iotow ym w y ro k poprzedni. *■ To o sta tn ie sta n o w isk o w y d aje się także odpow iadać re g u la c ji ponow nego u sta le n ia u p ra w n ie ń do św iadczeń z ubezpieczenia społecznego.
S p ra w a o św iadczenia z ubezpieczenia społecznego kończy się n ie zask arżo n ą d ecyzją o rg a n u rentow ego, k tó ra u s ta la u p ra w n ie n ia do św iadczeń (co tu je st reg u łą), a lb o n ie zaskarżonym orzeczeniem społecznego o rg a n u pow ołanego do ro z strz y g a n ia sporów , bądź w reszcie orzeczeniem okręgow ego sądu p ra c y i u b ez pieczeń społecznych. * 8
P ra w o m o cn e orzeczenie o rg a n u pow ołanego do ro zstrz y g an ia sporów , podobnie ja k i o stateczn a decyzja sam ego o rg a n u ren to w eg o , zobow iązuje tenże organ re n to w y do w y p ła ty św iadczeń. U sta len ia ty c h orzeczeń ja k rów n ież decy zji w iążą te n o rg a n o tyle, że nie m oże on kw estio n o w ać p raw idłow ości tych u sta le ń . O rg an r e n to w y u p ra w n io n y je st je d n a k do k o n tro li, czy n ie n a s tą p iła w późniejszym ok resie isto tn a zm ian a okoliczności faktycznych, k tó re m a ją w p ły w n a p ra w o do św ia d czeń lu b ich wysokość. P ra w o do św iadczeń bow iem n ie ty lk o p o w sta je z mocy sa m y c h p rzepisów p raw n y ch , ale też i w ygasa, gdy o d p ad n ie k tó ry k o lw ie k z w a ru n k ó w w y m ag an y ch do uzy sk an ia św iadczeń albo gdy osoba, k tó ra p o b ie ra św ia d czenia u zależnione od in w alid ztw a , nie p o d d ała się — m im o w ezw ania o rg a n u r e n tow ego — b ad a n io m le k a rsk im bez u zasad n io n y ch przyczyn. *
D ecyzja o rg a n u rentow ego o u sta n iu p ra w a do św iadczeń — podobnie ja k i d e cy z ja o n ab y c iu p ra w a — m a c h a ra k te r u sta la ją c y . O rg an re n to w y stw ie rd z a w niej m ianow icie, że praw o ustało w d n iu w y stą p ie n ia zd arzen ia, z k tó ry m p rze p isy p ra w n e w iążą jego ustanie. Jeżeli w o k resie m iędzy u sta n ie m p ra w a a w ydaniem d ec y zji o jego u sta n iu re n c ista k o rz y sta ł ze św iadczeń, obow iązany je s t do ich zw ro tu , ale ty lko w tedy, gdy k o rzy sta ł z nich w złej w ierze. O soba p o b ie ra jąc a
2 P o r. M . S a w c z u k : P o n o w n e o rz e k a n ie w s p r a w ie c y w iln e j p r a w o m o c n ie o są d z o n e j, W a rs z a w a 1975, s t r . 83 i c y t. ta m l i t e r a tu r a . 8 W sz c z e g ó ln y c h w y p a d k a c h s p r a w y t e r o z s trz y g a S ą d N a jw y ż s z y . P o r. a r t. 74 u s ta w y z 24.X . 1974 r. o o k r ę g o w y c h s ą d a c h p r a c y i u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h (Dz. U . N r 39, p o z. 231; z m .: Dz. U. z 1975 r. N r 16, poz. 91). S p o łe c z n y m o r g a n e m r o z s trz y g a ją c y m s p o r y o ś w ia d c z e n ia z u b e z p ie c z e n ia sp o łe c z n e g o je s t z r e g u ły z e s p ó ł o r z e k a ją c y r a d y n a d z o rc z e j p rz y o d d z ia le Z a k ła d u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h . P o r . § 5 ro z p . HM z 20.XII.1974 r. w s p ra w ie o r g a n iz a c ji i z a k r e s u d z ia ła n ia r a d n a d z o rc z y c h Z a k ła d u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h o r a z t r y b u p o s tę p o w a n ia p r z e d ra d a m i n a d z o rc z y m i (D z. U . 'N r 49, p o z. 392).
4 P o r . a r t. 63 u s ta w y z 23.1.1968 r. o p o w s z e c h n y m z a o p a tr z e n iu e m e r y ta ln y m (Dz. U. N r 3, p o z. 6). P o r te ż a r t . 80 u st. .1 te jż e u s ta w y o p o w s z e c h n y m z a o p a tr z e n iu e m e r y ta ln y m o r a z § 54 u s t. 2 ro zp . F K P iP z 12.XII.19C8 r. w s p r a w ie p o s tę p o w a n ia o ś w ia d c z e n ia e m e r y ta ln e i z a s a d w y p ła ty ty c h św ia d c z e ń (Dz. U. N r 48, p o z . 347).
22 K r z y s z t o f K o l a s l ń s k i N r 1 (241)
św iadczenia m a obow iązek in fo rm o w a n ia o rg a n u ren to w eg o o okolicznościach m a jący ch w p ły w n a p ra w o do św iadczeń lu b ich w y so k o ść .5 * * 8 O rg an re n to w y z a w ia d am ia n a piśm ie osobę u p ra w n io n ą do św iad czeń o okolicznościach, o k tó ry ch o b o w iąz an a ona je st z m ocy przepisów p ra w n y c h za w iad am iać te n organ. Z aw iad o m ienie to je s t w a ru n k ie m u za sa d n ia ją c y m żą d an ie z w ro tu b ez p raw n ie pobran y ch św iadczeń. Nie o b ow iązuje w ięc w ty m zakresie d o m n iem an ie znajom ości p ra w a ; a rt. 80 u sta w y o p.z.e. w y ra źn ie u ch y la obow iązyw anie zasady ignorantia iuris
nocet.
P ozw oliłem sobie w stę p n ie zasygnalizow ać, że w y ra żo n y w d o k try n ie p ro cesu c y w ilnego pogląd, iż „w yrok w y d an y n a p o d sta w ie a rt. 907 § 2 k.c. czyni b e z p rzed m iotow ym w y ro k po p rzed n i” , o d p o w iad a ta k ż e re g u la c ji ponow nego u sta la n ia u p raw n ie ń do św iadczeń z ubezpieczenia społecznego. S tanow isko to w y m ag a w e ry fik a c ji z u w zględnieniem re g u la c ji ponow nego u sta le n ia u p ra w n ie ń do św ia d czeń z ubezpieczenia społecznego. P ogląd te n o sta łb y się w całości, gdyby na g ru n cie przepisów re g u lu ją c y c h p o stę p o w an ie w sp raw ac h o św iadczenia z ub ez pieczenia społecznego u sta le n ia poprzedniego praw om ocnego orzeczenia sta w ały się bezprzedm iotow e z m ocy now ego orzeczenia. S y tu a c ja ta k a m ogłaby m ieć m iejsce ty lk o w ted y , gdyby z m ian a okoliczności fa k ty c zn y c h u za sa d n iała p o d ję cie p o stęp o w an ia spornego przed o rg an e m p o w ołanym do ro zstrz y g an ia sporów , k tó ry w y d ał w sp raw ie praw o m o cn e orzeczenie. Tym czasem p o djęcie p o stęp o w an ia w sp ra w ie p raw om ocnie ro zstrz y g n ię te j p rze d organem , k tó ry w y d ał orzeczenie, n astęp u je ty lk o w ted y , gdy w y stą p ią przyczyny u za sa d n ia ją c e w zno w ien ie postępow ania, istn ie ją c e ju ż w chw ili w y ro k o w an ia. P rz ep isy reg u lu ją c e p ostępow anie w sp ra w ie św iadczeń z ubezpieczenia społecznego n ie p rz e w id u ją n ato m ia st p o djęcia p o stę p o w an ia p rze d o rganem , k tó ry w y d ał praw om ocne o rze czenie, w razie w y stą p ie n ia now ych okoliczności ju ż po u p raw o m o c n ien iu się orzeczenia. P o stęp o w an ie zostaje w ty c h w y p ad k a ch p o d ję te przed o rg an e m r e n tow ym , i to bąd ź z urzęd u , b ąd ź też n a w niosek d ru g ie j stro n y . •
O rgan re n to w y po p rze p ro w ad z en iu p o stę p o w an ia w y d aje decyzję, k tó ra podlega za sk arżen iu n a zasad ach ogólnych. Z ak res tego p o stę p o w an ia w y zn aczają now e okoliczności u za sa d n iają ce p odjęcie tego p o stę p o w an ia ; w pozostałym z a k resie praw o m o cn e orzeczenie w iąże o rg a n ren to w y . Je że li w ięc no w e okoliczności d o tyczą w ysokości re n ty , to nie m ogą one być p rze d m io te m p o stę p o w an ia dotyczącego w a ru n k ó w p ra w a do re n ty , a jeżeli now e okoliczności dotyczą zm iany sta n u in w alidztw a, to przedm iotem p o stęp o w an ia nie m ogą być pozostałe w a ru n k i p ra w a uzależnionego od inw alidztw a. G dy p ra w o do re n ty ro d zin n ej u tra c iła je d n a z osób u p raw n io n y c h (np. u tr a ta z pow odu przek ro czen ia w ieku, do którego ta r e n ta przy słu g u je) to p rzedm iotem p o stę p o w an ia n ie może być w ów czas u sta le n ie p ra w a do re n ty pozostałych osób u p raw n io n y c h . N a stą p i je d n a k w ty m w y p a d k u ponow ne u sta le n ie w ysokości re n ty ro d zin n e j, gdyż jej w ysokość zależy m iędzy in n y m i od liczby osób u praw nionych. Je że li p ostępow anie zo stanie p o d ję te na w niosek osoby u p raw n io n e j, to sam w niosek o k re śla zak res p ostępow ania. P rz ed m io tem p o stę
5 Z a k re s ty c h o k o lic z n o śc i j e s t z r ó ż n ic o w a n y w z a le ż n o ś c i od ro d z a ju ś w ia d c z e ń p r z y s łu g u ją c y c h u p ra w n io n e m u . E m e ry t, a n a o gół i r e n c is ta o b o w ią z a n y j e s t s k ła d a ć o ś w ia d c z e n ie o n le z a ro b k o w a n lu , n ie p o s ia d a n iu in n y c h d o c h o d ó w p o w o d u ją c y c h z a w ie s z e n ie p r a w a d o e m e r y tu r y lu b r e n ty ; u c z e ń p o b ie r a ją c y r e n t ę r o d z in n ą lu b k tó r e m u p rz y s łu g u je z a s iłe k ro d z in n y o b o w ią z a n y je s t p r z e d s ta w ia ć z a ś w ia d c z e n ia w ła d z s z k o ln y c h o u c z ę s z c z a n iu d o s z k o ły ; o soba p o b ie r a ją c a r e n t ę u z a le ż n io n ą od in w a lid z tw a o b o w ią z a n a je s t p o d d a w a ć się o k re s o w y m b a d a n io m le k a rs k im .
N r 1 (241) W znow ienie postąpow ania w spraw ach z ubezp ieczen ia społecznego 23
pow ania będzie w tedy u stalen ie, w jak iej m ie rze p o w o łan e -przez stro n ę -nowe oko liczności m a ją w pły w n a praw o do św iadczeń lu b ich w ysokość. Je że li je d n a k w y jd ą na ja w now e okoliczności dla tej stro n y n iek o rzy stn e, to o rg an ta k że m usi je uw zględnić. Z m iany bow iem w p raw ie do św iadczeń n a s tę p u ją z m ocy sam ego praw a, a decyzje o rg an u rentow ego u sta la ją zgodny z p ra w e m sta n rzeczy.
N ie zaskarżona decyzja u sta la o stateczn ie a k tu a ln ie p rzy słu g u jąc e stro n ie u p r a w nienia. Zm ieni p rzy tym w określo n y m zakresie, u zasad n io n y m now ym stan em f a k tycznym , praw om ocne u sta le n ia o rg an u orzekającego b ąd ź sądu.7 W raz ie za sk a rż e n ia te j decyzji, s p ra w a podlega ro zp a trz en iu przez o rg a n o rzekający, a w d ru g iej in sta n c ji przez sąd p rac y i ubezpieczeń społecznych. K ażdy z ty c h o rg an ó w może do konać now ych u sta le ń (w z a k resie u zasad n io n y m n ow ym i okolicznościam i fa k ty c z nym i) bez w zględu n a to, czyim praw om ocnym orzeczeniem sp raw a b y ła przed tem rozstrzygnięta. U zasadnia to pogląd, że nie now e rozstrzy g n ięcie czyni b ez p rzed m iotow ym poprzednie, lecz że now e rozstrzygnięcie je s t dopuszczalne dlatego, iż p o przednie praw om ocne orzeczenie zdezaktualizow ało się z mocy p ra w a w sk u te k zm iany istotnych okoliczności faktycznych. N ow e orzeczenie u sta la jedynie, że z m ocy p raw a n a s tą p iła zm iana w praw ie do św iadczeń, i to w d n iu w ystąpienie ty c h okoliczności, a nie w dniu praw om ocnego rozstrzygnięcia.
Może budzić w ątpliw ości, czy przepisy re g u lu ją c e p ostępow anie w sp raw ie św iadczeń z ubezpieczenia społecznego re g u lu ją zasad ę ponow nego u sta la n ia u p r a w nień do św iadczeń ren to w y c h odm iennie niż a - t. 9P7 § 2 k c ., czy też wskaz-any pogląd na isto tę tej re g u la c ji nie został w pełn i p rec y zy jn ie w yrażony. R ów nież bow iem orzeczenie w y d an e n a podstaw ie art. 907 8 2 k.c. m a c h a ra k te r u s ta la jący, gdyż dotyczy re n ty , k tó re j obow iązek p łacen ia w y n ik a z u s ta w y .7 8 9 P rz e w i dziana w ty m przep isie zm iana w ysokości lu b czasu trw a n ia re n ty m oże n astąp ić n a m ocy orzeczenia sądow ego lub umowy. J u ż te okoliczności w y d a ją się w sk a z y w ać na to, że now e orzeczenie w ydane n a zasadzie art. 907 § 2 k.c. ta k ż e nie czyni bezprzedm iotow ym poprzedniego praw om ocnego orzeczenia, lecz u sta la , że stało się ono w określonym z a k resie b ezprzedm iotow e w sk u te k w y stą p ie n ia n o w ych okoliczności.
P rzep isy p ra w a ubezpieczeń społecznych nie re g u lu ją w y ra źn ie zagadnienia p o now nego rozpoznania spraw y, ostatecznie ro zstrz y g n ięte j, w tedy, gdy okaże się, że p ra w o do św iadczeń nie istniało. A rty k u ł 76 p k t 1 u sta w y o p.z.e. stw ierd za je dynie, że w y p łatę em ery tu ry , re n ty lu b do d atk ó w w strz y m u je się, jeżeli p raw o do tych św iadczeń ustało albo jeżeli okaże się, że ono nie istn iało . P rz ep is te n nie ro zró żn ia sy tu a cji, w k tó re j praw o ustało po ro zstrz y g n ięc iu sp raw y , od ta kiego w ypad k u , w k tó ry m ono w ogóle nie istn iało . S ą to je d n a k sy tu a c je d ia m e tra ln ie różne i nie m ogą one być u sta lo n e w tym sam ym try b ie . P ierw sza z n ich by ła ju ż p rzedm iotem p rzeprow adzonych w yżej rozw ażań. W yk ład n ia g r a m aty czn a pow ołanego przepisu może skłaniać do zajęcia stanow iska, że rów nież w ra z ie w adliw ości poprzedniego ro zstrzygnięcia jego k o re k tu ra należy do w łaści w ości o rg a n u rentow ego. U stalen ie rzeczyw istego znaczenia om aw ianego przepisu 7 W w y p a d k u z a ś g d y u p r a w n ie n ia b y ły u s ta lo n e n ie z a s k a r ż o n ą d e c y z ją o r g a n u r e n to w e g o , z m ie n ia on w ła s n e p o p rz e d n ie u sta le n ia . P o ję c ie o r g a n u o rz e k a ją c e g o d e f in iu je a r t . 13 u st. 1 u s ta w y z 24.X.1974 r. w o k r ę g o w y c h s ą d a c h p r a c y 1 u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h . W s p r a w a c h o św ia d c z e n ia z u b e z p ie c z e n ia sp o łe c z n e g o je s t n im z r e g u ły r a d a n a d z o rc z a o d d z ia łu Z U S-u B liższe o m ó w ie n ie p o ję c ia o r g a n u o r z e k a ją c e g o — p o r. K . K o l a s l ń s k i : Z p r o b le m a ty k i r o z s tr z y g a n ia s p o r ó w p rz e z są d y p r a c y i u b e z p ie c z e ń sp o łe c z n y c h , P IP 12/1976, s t r . 89—90.
8 P o r . K o m e n ta rz d o k o d e k s u c y w iln e g o , p r a c a z b io ro w a p o d r e d a k c ją Z. R e sic h a , W y d a w n ic tw o P ra w n ic z e , W a rsz a w a 1972, s tr . 755.
24 K r z y s z t o f K o l a s l ń s k l N r 1 (241)
w ym aga je d n a k uw zględnienia treści przepisów , k tó re r e g u lu ją za g ad n ien ie w z ru - szalności p raw om ocnych orzeczeń w spraw7ach o św iadczenia z ubezpieczenia sp o łecznego. P rz e w id u ją one, iż w w y p ad k u p rz e d sta w ie n ia dow odów albo u ja w n ie n ia okoliczności m ający ch w pływ na praw o do św iadczeń lu b ich w ysokość, a is tn ie ją cych jeszcze przed u sta le n iem p raw a do św iadczeń, n a s tę p u je w znow ienie p o s tę pow ania przed organem , k tó ry sp ra w ę o sta te czn ie ro zstrz y g n ął. U sta len ie zatem , że p ra w o nie istn iało ju ż w chw ili ro zstrz y g n ięc ia sp raw y , należy d o w łaściw ości o rg a n u rentow ego tylk o w tedy, gdy w y d a ł on w sp ra w ie n ie zask a rż o n ą decyzję. N ato m iast jeżeli sp ra w a została zakończona praw o m o cn y m orzeczeniem o rg a n u orzekającego, to ta k ż e w znow ienie p o stę p o w an ia n a s tę p u je p rzed ty m organem . Z kolei — jeżeli sp raw ę ro zstrz y g n ął sąd p rac y i ubezpieczeń społecznych, to ty lk o przed nim może n a s tą p ić w znow ienie postępow ania. T erm in e m „w znow ienie p o stę p o w an ia” p o słu g u ją się przepisy ty lk o w odniesieniu do p o stę p o w an ia są d o w ego i do p o stę p o w an ia przed o rg an e m o rzek ający m . W o d n ie sie n iu zaś do p o stęp o w an ia p rze d o rg an e m ren to w y m p o słu g u ją się one o k re śle n ie m „ponow ne u sta le n ie p ra w a do św iadczeń”, i to bez w zględu na to, czy n a s tę p u je ono z p o w odu okoliczności, k tó re w y stą p iły p rze d rozstrzy g n ięciem sp raw y , czy też ju ż po je j rozstrzygnięciu. P on o w n e podjęcie p o stę p o w an ia z pow odu okoliczności, k tó re w y stą p iły przed w y d an iem ostatecznego ro zstrz y g n ięc ia w sp raw ie , n a s tę p u je z ty c h sam ych przyczyn, k tó re u za sa d n iają w znow ienie p o stę p o w an ia p rze d o rg a n e m o rz e kający m , a m ianow icie gdy zostaną p rze d sta w io n e now e dow ody lu b u ja w n io n e okoliczności, k tó re m a ją w p ły w n a p raw o do św iadczeń lu b ich w ysokość.
P ow ołany a rt. 76 p k t :1' u sta w y o p.z.e., p rz e w id u ją c y w strz y m a n ie w y p ła ty św iadczeń w ted y , gdy okaże się, że ono n ie istniało, n ie precy zu je, w ja k im t r y b ie n a s tę p u je u sta le n ie spełn ien ia tej p rze słan k i w strz y m a n ia w y p ła ty św iadczeń. N ato m iast a r t. 68 ust. 2 te jże u sta w y up o w ażn ia o rgan re n to w y do w strzy m a n ia w y p ła ty św iadczeń, jeżeli praw o do n ic h zostało u sta lo n e o rzeczeniem o rg a n u o d w oław czego, gdy re n c ista k o rz y sta ł n ie p ra w n ie ze św iad czeń : n a p o d sta w ie n ie p raw d ziw y ch .zeznań lu b dok u m en tó w albo w innych w y p a d k a c h złej woli. N ależy stąd o contrario w yprow adzić w niosek, że o rg an re n to w y n ie może w in n y c h w y p a d k a c h w strzy m a ć w y p ła ty św iadczeń, gdy o p raw ie do św iad czeń o rz e k a ł o rg an odw oław czy. O rg a n em odw oław czym w ro zu m ien iu u sta w y o p.z.e. je s t o rg an o rz e k a ją c y w rozu m ien iu u sta w y o o kręgow ych sądach p ra c y i ubezpieczeń społecznych. P rz ep is ten n ie m a n ato m ia st zastosow ania, gdy o p ra w ie do św iadczeń o rz e k a ł sąd. W w y p ad k u ta k im o rg an ren to w y m oże w y stą p ić je d y n ie do są d u — na p o d sta w ie a rt. 414 k.p.c. — z w nioskiem o w y d an ie p o sta n o w ie n ia o w strzy m a n iu w y p ła ty św iadczeń w p o stęp o w an iu ze sk a rg i o w zn o w ien ie p o stę p o w an ia . W s trz y m u ją c w y p łatę św iadczeń w tego ro d z a ju sy tu a c ji, o rg a n r e n to w y p rz e k a z u je je d nocześnie sp ra w ę do m erytorycznego ro zstrz y g n ięc ia o rganow i o rzek ającem u .
M iędzy k o resp o n d u jący m i ze sobą p rze p isam i a rt. 68 ust. 1 i a r t. 76 p k t 4 u sta w y o p.z.e. n ie zachodzi k o relacja. A rty k u ł 68 ust. 1 p rz e w id u je po n o w n e rozp o zn an ie sp ra w y jedynie z p rzyczyn re sty tu c y jn y c h , n a to m ia st art. 76 p k t 1 p rze w id u je w strzy m a n ie w y p ła ty św iadczeń zarów no w tedy, gdy o k aż e się, że p ra w o do ty c h św iadczeń nie istn iało , ja k i w tedy, gdy p raw o do św iadczeń ustało. M imo że p rzepisy te jże u sta w y ja k i innych a k tó w p ra w n y c h nie p rz e w id u ją exp re ssis
v e rb ls ponow nego ro zpoznania sp raw y w in n y c h w y p a d k a c h poza w skazanym
w a rt. 68 ust. 1 u sta w y o p.z.e., je s t oczyw iste, że m u si ono ta k ż e n a stą p ić w s y tu a c ja c h określonych w a rt. 76 p k t 1 te j u staw y , a w ięc gdy w strz y m a n ie w y p łaty n a stą p i z pow odu w y stą p ien ia now ych okoliczności p o w o d u jąc y ch u s ta n ie p ra w a w obec stw ierd zen ia, że p ra w o nie istniało, m im o n ie u ja w n ie n ia now ych dow odów
N r 1 (241) W zn o w ien ie postępow ania w spraw ach z u b ezp ieczen ia społecznego 25
i okoliczności, ja k ie istn ia ły w chw ili ro zstrz y g n ięc ia spraw y. A rty k u ł 76 p k t 1 nie o g ranicza bow iem dopuszczalności w strz y m a n ia w y p łaty św iadczeń — z tego względu, że praw o nie istn iało — je d y n ie do w y p a d k u w y k ry c ia tychże okolicz ności i dow odów . Św iadczy to o tym , że w strz y m a n ie w y p łaty św iadczeń n a s tę p u je także w tedy, gdy decy zja u sta la ją c a p ra w o do św iadczeń by ła błędna.
D ecyzja o w strzy m a n iu w yp łaty św iadczeń p oprzedza z reg u ły decyzję m e ry toryczną w sp ra w ie p raw a do św iadczeń. Po w y d a n iu decyzji m e ry to ry c zn e j w s trz y m anie w y p ła ty św iadczeń je s t ju ż tylko k o n se k w e n cją tej decyzji i w ty m w zglę dzie nie p rz y słu g u je o d ręb n e odw ołanie. 9 P rz e p isy n ie re g u lu ją zagad n ien ia dopusz czalności ponow nego p o d ję cia p ostępow ania w sy tu a c ji o d w ro tn ej od w yżej w s k a zanej, tj. w tedy, gdy b łę d n ą decyzją o rg a n u zostało o ddalone żąd an ie u sta le n ia p raw a do św iadczeń. Z a dopuszczalnością ponow nego podjęcia p ostępow ania w t a kiej sy tu a cji p rze m aw ia treść a rt. 49 p k t 4 u sta w y z 17.XII. 197*4 r. o św iadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w ra z ie ch oroby i m a c ie rz y ń stw a .10 P rzepis te n p rze w id u je przed łu żen ie te rm in u p rze d aw n ien ia p ra w a do zasiłku, gdy jego niew y p łacen ie było n astęp stw e m b łę d u za k ła d u p rac y albo oddziału ZU S-u. Z p rzed staw io n ej re g u la c ji w ynika więc, że jeżeli w o k resie trzy letn im od p o w sta n ia p ra w a do zasiłku osoba ubieg ająca się o św iadczenia w y stą p i ponow nie z w n io s kiem o zasiłek, za rzu ca ją c błędność w y d an e j p o przednio decyzji, to oddział ZU S-u obow iązany je s t ponow nie tę sp raw ę rozpoznać. O d decyzji odm ow nej przy słu g u je odw ołanie d o o rg a n u orzekającego. P o u p ły w ie w skazanego trzy letn ie g o te rm in u o rg an o ddala roszczenie, ja k o przedaw nione. P rz e p isy p ra w a ubezpieczeń sp o łecznych nie p rze w id u ją n ato m ia st p rz e d aw n ien ia p ra w a do św iadczeń rentow ych, a tylk o p rze d aw n ien ie roszczeń o poszczególne św iadczenia ren to w e. W ynika stąd, że w ra z ie o d d alen ia ż ą d an ia u sta le n ia p ra w a do r e n ty n a sk u te k b łędnej decyzji o rg an u ren to w e g o dopuszczalność ponow nego ro zp o z n an ia sp ra w y nie je s t czasowo ograniczona. Ż ąd an ie to może być zgłoszone w ciągu całego o k resu istn ien ia tego p raw a.
G ra n ic a m iędzy ponow nym rozpoznaniem sp ra w y przez o rg an ren to w y a w zno w ieniem p o stę p o w an ia p rze d organem o rz e k a ją c y m nie je s t p recy zy jn ie p rz e p ro w a dzona. Z treśc i art. 68 ust. 2 ustaw y o p.z.e. w y n ik a, że w znow ienie postępow ania przed o rg a n e m o rze k ają cy m m oże n astąp ić tylk o n a niekorzyść osoby po b ierającej św iadczenia. P rz e p is te n w yraźnie stanow i, że w ra z ie w y stą p ien ia przyczyn re sty - tu c y jn y ch określonych w ust. 1 tegoż a rty k u łu o rg an re n to w y p rzy z n aje św iadcze nia lub podw yższa ich wysokość. R eg u la cja ta n ie ogranicza u p ra w n ie ń drugiej stro n y sporu, gdyż także w ponow nie rozpoznanej sp ra w ie p rz y słu g u je tej stronie odw ołanie od decyzji o rg an u rentow ego. T ak ró w n ież n a stę p u je to w raz ie odm ow y ponow nego ro zpoznania sp raw y . N atom iast m oże budzić w ątpliw ości, czy d o p u sz czalne je st ponow ne rozp o zn an ie sp raw y przez o rg an rentcfcyy w raz ie oddalenia żąd ań u p raw n io n eg o na sk u te k błędnego o rzeczenia o rg a n u orzekającego. P rzepisy reg u lu ją c e p ostępow anie w spraw ach o św iad czen ia z ubezpieczenia społecznego
9 D e c y z ja o w s tr z y m a n iu w y p ła ty ś w ia d c z e ń m a ró ż n e z n a c z e n ie w z a le ż n o ś c i od p r z y c z y n y je j w y d a n ia . W s trz y m a n ie to n a s tę p u je w te d y , g d y z a jd z ie o k o lic z n o ś ć u z a s a d n ia ją c a cz a so w e o d ro c z e n ie w y p ła ty św ia d c z e ń (np. w y ja z d u p r a w n io n e g o z a g ra n ic ę ), a ta k ż e w r a z ie n ie w y k a z a n ia , że nie is tn ie je p rz y c z y n a p o w o d u ją c a z a w ie s z e n ie p r a w a d o re n ty , ja k Tówinież w ra z ie n ie w y k a z a n ia , że p r a w o t o n a d a l is tn ie je (p o r. a r t. 76 u s ta w y o p.z.e.). D e c y z ja o w s tr z y m a n iu w y p ła ty św ia d c z e ń j e s t d e c y z ją ty m c z a s o w ą — p ro w iz o ry c z n ą . J e d y n ie w ra z ie w s tr z y m a n ia w y p ła ty św ia d c z e ń — ze w z g lę d u n a p r z y c z y n ę p o w o d u ją c ą o d r o c z e n ie ic h w y p ła ty — n ie p o p rz e d z a o n a d e c y z ji m e r y to r y c z n e j.
26 K r z y s z t o f K o l a s i ń s k ł N r 1 (241)
nie p rz e w id u ją w znow ienia p ostępow ania przed o rg an e m o rze k ają cy m z pow odu niew ażności. G dy b y w ięc opow iedzieć się za lite r a ln ą in te r p re ta c ją analizow anego p rze p isu art. 68 ust. 2, to trze b a by uznać, że u sta w o d aw ca p rzy z n ał orzeczeniom tych o rg an ó w szczególnie daleko idącą stabilność, id ą cą n a w e t dalej niż o rze cze niom sądow ym . W p o stę p o w an iu sądow ym bow iem w znow ienie p o stęp o w an ia m oże n astąp ić n ie ty lk o z p rzyczyn re sty tu c y jn y c h , ale ta k ż e z pow o d u niew ażności. B io rąc pod uw agę, że o rgany ren to w e w rzeczyw istości w szerszym zakresie p o d e j m u ją ponow ne p o stęp o w an ie w sp raw ie, niż p rze w id u je to tenże a rt. 68 ust. 1, oraz że przep isy p ra w n e re g u lu ją to zagadnienie niew y czerp u jąco , w y d aje się, że należy p rz y ją ć ro z sz erza jąc ą in te rp re ta c ję a rt. 68 ust. 2 p k t 1 tej ustaw y. A za te m należy się opow iedzieć za dopuszczalnością ponow nego p o djęcia p ostępow ania p rzed o rganem r e n to w y m n a korzyść zainteresow anego — w sp raw ie p raw o m o cn ie r o z strzy g n ięte j przez o rg an orzek ający — w ta k im zakresie, w ja k im je st to d o p u sz czalne w sp ra w ie zakończonej o sta te czn ą decy zją o rg a n u rentow ego, a w ięc ta k ż e w raz ie w y d a n ia błędnego orzeczenia tego org an u . A uczynić to n ależy ty m b a rd z ie j, że b łęd n e orzeczenie o rg a n u o rzekającego m oże w tym w y p ad k u ty lk o z a tw ie r dzać b łęd n ą decy zję o rg a n u rentow ego bąd ź ją m odyfikow ać w n ie w y sta rc z a ją c e j m ierze n a k orzyść u p raw nionego. B łędne orzeczenie o rg a n u o rzek ająceg o m oże być n ato m ia st w zruszone na niekorzyść upraw n io n eg o tylk o w drodze rew izji n a d zw yczajnej.
i i
W ZN O W IEN IE P O STĘPO W A N IA
P odjęcie p o stę p o w an ia zakończonego p raw om ocnym orzeczeniem w sp ra w ie o św iadczenia z ubezpieczenia społecznego może n astąp ić w szczególnych w y p a d kach także w ted y , gdy nie uległy zm ianie okoliczności fak ty c zn e isto tn e dla b y tu u p raw n ie n ia, k tó re było p rzedm iotem rozstrzygnięcia. P odjęcie p o stęp o w an ia u z a sa d n ia ją w ów czas okoliczności, k tó re istn iały jeszcze przed p raw om ocnym ro z strz y g nięciem sp ra w y . D opuszczalność podjęcia p o stę p o w an ia w tych w a ru n k a c h je s t ograniczona do w y p ad k ó w ściśle określo n y ch w u sta w ie; stanow i to w y ją te k od zasady n ie w z ru sza ln o ści praw o m o cn y ch orzeczeń. W yjątkow ość p o djęcia p o stę p o w a n ia w sp ra w ie praw o m o cn ie osądzonej p o d k reślo n a została ju ż przez sam fa k t um ieszczenia w k.p.c. przepisów , k tó re r e g u lu ją w znow ienie p o stę p o w an ia w o so b nym dziale VI, n a s tę p u ją c y m po dziale re g u lu ją c y m śro d k i odw oław cze. P rz e p isy k.p.c. o w zn o w ien iu p ostępow ania sto su je się odpow iednio w postęp o w an iu p rzed sądam i p rac y i ubezpieczeń społecznych. * 12 O d ręb n ie zaś re g u lu ją przepisy p ra w a ubezpieczeń społecznych w znow ienie p o stę p o w an ia p rzed o rg an a m i orzekającym i. Rozp. RM z 20.XII.1974 r. w sp raw ie o rg an iz ac ji i z a k re su d ziała n ia r a d n a d z o r czych Z ak ład u U bezpieczeń Społecznych o raz try b u p o stę p o w an ia p rze d ra d a m i n a d z o rc z y m i12 sta n o w i w § 38, że w sp raw ie zakończonej p raw om ocnym orzecze n iem może n a s tą p ić w znow ienie p o stęp o w an ia w ra z ie u ja w n ie n ia now ych dow o dów lu b okoliczności istn iejący c h przed u sta le n iem p ra w a do św iadczeń, a m a ją u P o r. B. D o b r z a ń s k i i i n n i : K o m e n ta rz d o k o d e k s u p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o , t. 1, W a rsz a w a 1969, s t r . 631. Z a g a d n ie n ie o d p o w ie d n ie g o s to s o w a n ia p rz e p isó w k .p .c . w p o s tę p o w a n iu p r z e d o k r ę g o w y m i s ą d a m i p r a c y i u b e z p ie c z e ń sp o łe c z n y c h o m a w ia A. Z i e l i ń s k i : S to so w a n ie p rz e p is ó w k o d e k s u p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o w p o s tę p o w a n iu p rz e d s ą d a m i p r a c y i u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h , N P 61/1976, s t r . 874 i n. 12 Dz. U. N r 49, p oz. 32.
N r 1 (241) W znow ienie postępowania, w spraw ach z u b ezp ieczen ia społecznego 27
cych w pływ na praw o do św iadczeń łu b ich wysokość. N ależy dodać, że w znow ienia p ostępow ania p rze d o rg an a m i o rze k ają cy m i nie p rze w id y w a ły p o p rze d n io o b o w ią zujące p rzepisy p raw n e, a w ypow iedzi ju d y k a tu r y w k w estii dopuszczalności w zno w ienia p ostępow ania przed o rg an a m i o rze k ają cy m i b y ły ro z b ie ż n e .13 14 15
W ątpliw ości m oże budzić r e la c ja m iędzy § 38 pow ołanego ro zp o rz ą d z e n ia a art. «8 ust. 2 u sta w y o p.z.e. P rzep is ten przew id u je, że jeżeli p raw o do św iadczeń lu b ich w ysokość zostały u sta lo n e orzeczeniem o rg a n u odw oław czego, w y stą p ią zaś p rz y czyny re sty tu c y jn e p rzew idziane w § ll tegoż a r ty k u łu (identycznie sfo rm u ło w an e ja k w § 38 cyt. rozporządzenia), to o rgan ren to w y p rz y z n a je św ia d cz en ia lu b pod w yższa ich w ysokość. Zachodzi przeto w ątpliw ość, czy ów § 38 ro zp o rzą d zen ia ro z szerza zakres sp raw , w k tó ry ch w znow ienie p o stę p o w an ia n a s tę p u je p rzed o r g a nem orzekającym , czy też należy go in te rp re to w a ć zw ężająco, m ia n o w icie z uw zględ n ieniem re g u la c ji z a w artej w art. 68 ust. 2 u sta w y o p.z.e. W a n a liz o w an y m tu w y p ad k u nie z n a jd u je zastosow ania zasad a le x p osterior derogat legi p rio ri choćby dlatego, że a k t w ykonaw czy, tj. rozporządzenie, nie m oże zm ienić u s ta w y .14 N ależy w ięc opow iedzieć się za stanow iskiem , że w znow ienie p o stę p o w a n ia p rzed o r g a nem o rzek ający m n a s tę p u je tylko na niekorzyść u p raw n io n e g o do św iadczeń. J e żeli n ato m ia st zachodzą przyczyny w znow ienia p o stę p o w an ia n a k orzyść u p r a w nionego, n a s tę p u je w ów czas ponow ne p odjęcie p o stę p o w an ia p rze d org an em r e n tow ym .
P rzyczyny w znow ienia p ostępow ania przed o rg an e m o rz e k a ją c y m w sp raw ach o św iadczenia z ubezpieczeń społecznych są p odobnie sfo rm u ło w a n e ja k p rz y czyny u za sa d n iają ce w znow ienie p o stę p o w an ia p rze d o rg a n a m i o rze k ają cy m i w sp raw ac h ze s’to su n k u pracy. W tych o sta tn ic h sp ra w a c h w y stę p u je je d n a k do d atkow o w a ru n e k niem ożności sk o rzy stan ia w po p rzed n im p o stę p o w a n iu z o k o liczności i dow odów , na k tó re się pow ołuje s tro n a ż ą d a ją c a w zn o w ie n ia p o stęp o w ania. 15 W ydaje się je d n ak , że b r a k tego w yraźnego u w a ru n k o w a n ia w sp raw ach z ubezpieczenia społecznego nie oznacza, iż o rg a n re n to w y m oże żądać w znow ienia po stęp o w an ia n a p o d staw ie okoliczności i dow odów , k tó re b y ły m u z n a n e p rzed ro z strzygnięciem spraw y. S tanow isko ta k ie b y łoby zap rzeczen iem isto ty i fu n k c ji w znow ienia p ostępow ania zakończonego p raw om ocnym orzeczeniem .
P rzyczyny re sty tu c y jn e m ogą być też p o d sta w ą w znow ienia p o stę p o w an ia sąd o wego. Są one w sk az an e w a r t. 403 § 2 k.p.c. P rz ep is ten w y m ie n ia obok now ych okoliczności fak ty czn y ch i środków dow odow ych — ja k o p o d sta w ę w zn o w ien ia p o stęp o w an ia — w yk ry cie praw om ocnego orzeczenia dotyczącego tego sam ego s to su n k u praw nego. W yodrębnienie tej po d staw y w znow ienia p o stę p o w a n ia nie m a w iększego znaczenia praktycznego, gdyż orzeczenie to je s t jed n o cześn ie now ym środkiem dow odow ym w rozu m ien iu p rzepisów o w zno w ien iu p o stęp o w an ia. P ó ź niejsze w ykrycie praw om ocnego w y ro k u m oże być p o d sta w ą w zn o w ie n ia p ostępo w an ia tylko w tedy, gdy w y ro k ten się upraw om ocnił, zanim z a p a d ł w y ro k w p o stęp o w an iu , którego w znow ienia się ż ą d a .16 W yrok ten m u si p o zo staw a ć w sprzecz
13 P rz e w a ż a ł j e d n a k p o g ląd , że do w z n o w ie n ia p o s tę p o w a n ia z a k o ń c z o n e g o p ra w o m o c n y m o rz e c z e n ie m r a d y n a d z o rc z e j w ła ś c iw y je s t o d d z ia ł ZTJS-u. P o r .: w y r o k T U S z 29.VI.1966 r. IV TH 1882/65, O S P iK A 144/1968 i w y r o k TU S z 5.V.1969 r. I II T R 433/69, O S P iK A 188/1970. O d m ie n n ie j e d n a k : w y r o k TU S z 22.11.1969 r. I II T R 1175/68.
14 R o z p o rz ą d z e n ie to z o sta ło w y d a n e n a p o d s ta w ie d e le g a c ji u s ta w y z d n ia 13.IV .1960 r. (Dz. U. z 1960 r. N r 20, poz. 119 z p ó ź n ie js z y m i z m ia n a m i).
15 P o r. § 5 3 'ro z p . RM z 25.X.1974 r. (Dz. U . N r 41, p o z. 243). 1» P o r. B. D o b r z a ń s k i i i n n i : o p . c it., jw ., s t r . 640—641.
28 K r z y s z t o f K o l a s i ń s k i N r 1 (241)
ności w p ew n y m za k resie z ty m w yrokiem w cześniejszym , k tó ry z r a c ji p ra w o m ocności k o rz y sta z d o m n iem an ia jego trafności. Do obu p o d sta w re sty tu c y jn y c h p rze w id zia n y ch w a rt. 403 § 2 k.p.c. odnosi się w aru n e k , żeby s tro n a nie m ogła z n ich k o rzy stać w p oprzednim postępow aniu. D alsze przyczyny re s ty tu c y jn e b ę dące p o d sta w ą w znow ienia p o stęp o w an ia sądow ego o k re śla a rt. 403 § 1 k.p.c. Z alicza on do nich: 1) o p arcie w y ro k u n a dokum encie podro b io n y m lu b p rze ro b io nym , 2) o p arcie w y ro k u na p raw om ocnym sk a z u ją c y m w y ro k u k a rn y m , n astęp n ie u chylonym , 3) uzyskanie w y ro k u za pom ocą p rze stęp stw a. P ierw sza z tych przyczyn m oże być w y k azy w an a w to k u p ostępow ania ze sk a rg i o w znow ienie p o stę p o w an ia , d ru g a zaś i trzecia tylk o na p o d sta w ie w y ro k u k a r n e g o .17 U chylenie p rzy ty m skazu jąceg o w y ro k u karnego, na k tó ry m o p a rto w yrok, ja k i skazanie za p rze stęp stw o , w zw iązku z k tó ry m w y ro k uzyskano, n a s tę p u je ju ż po p raw om ocnym zak o ń czen iu postępow ania.
P ra w o o sądach ubezpieczeń społecznych p rzew idyw ało te w szystkie w ym ienione w yżej przyczyny w znow ienia postępow ania, a p o n ad to a rt. 3163 tego p ra w a w y m ie n ia ł p rzyczyny w znow ienia nie p rzew idziane w k.p.c., m ianow icie praw om ocne ro zstrz y g n ięc ie p y ta n ia w stępnego przez o rg an a d m in istra c ji p ań stw o w e j lu b sąd o dm ienne od tej oceny, ja k ą p rzy ję to za p o d staw ę w y ro k u , oraz o p arcie w y ro k u na orzeczeniu innego sądu lub decyzji o rg a n u a d m in istra c ji p ań stw o w ej, n astęp n ie p raw o m o c n ie uchylonych. W now ej re g u la c ji n a s tą p iło w ięc o g ran iczen ie p o d sta w w znow ienia p ostępow ania w sp raw ac h z ubezpieczenia społecznego z przyczyn r e sty tu c y jn y c h . P olega ono na u ch y len iu dopuszczalności w znow ienia p ostępow ania z pow odu o p a rc ia w y ro k u na orzeczeniu innego sąd u (z w y ją tk ie m karnego) lub na decyzji o rg a n u a d m in istra c ji p ań stw o w ej, uchylonych po u p raw o m o cn ien iu w y ro k u , o ra z z pow odu odm iennego rozstrzy g n ięcia p y ta n ia w stępnego przez o rg an a d m in istra c ji p aństw ow ej lu b sąd po u p raw o m o cn ien iu się w y ro k u sądu w s p r a w ie św iad czeń z ubezpieczenia społecznego.
D opuszczalność w znow ienia p ostępow ania sądow ego z pow odu niew ażności w y s tę p u je w dw óch g ru p ac h sy tu a c ji, a m ianow icie: 1) jeżeli orzekał sędzia w y łą czony z m ocy ustaw y, a stro n a p rze d up raw o m o cn ien iem się w y ro k u nie m ogła żądać w yłączenia, 2) jeżeli w sk u te k n a ru sz e n ia p rzep isó w p ra w a stro n a b y ła po zb aw io n a m ożliw ości d ziałania lu b nie była należycie rep re z e n to w a n a . W skazane p rz e sła n k i w znow ienia p o stęp o w an ia o b e jm u ją trzy p rzyczyny niew ażności uw zg lęd n ia n e w to k u postępow ania. P ierw sza , o k reślo n a w a rt. 401 p k t :1 k.p.c., odpow iada p rzy c zy n ie niew ażności w skazanej w art. 369 p k t 4 k.p.c. D ru g a zaś z nich, w y m ie n io n a w art. 401 p k t 2, o b e jm u je przyczyny niew ażn o ści w sk azan e w a rt. 369 p k t 2 i 5 k.p.c. M imo odm iennego sfo rm u ło w an ia przyczyn n iew ażności w a r t. 401 i w a rt. 369 k.p.c., p rzy p isu je się im w orzecznictw ie i w d o k try n ie identyczne z n a c z e n ie .18 W ątpliw ości bud zi je d n a k to, czy p rzy c zy n a w znow ienia poleg ająca na b r a k u odpow iedniego re p re z e n to w a n ia stro n y dotyczy tylk o sy tu a cji, gdy stro n a ta n ie m ia ła zdolności procesow ej, czy ta k że i zdolności sądow ej. A rty k u ł 369 p k t 2 k.p.c. o dróżnia bow iem w y raźn ie zdolność sądow ą od procesow ej. W ykładnia ju d y k a c y jn a i d o k try n a ln a p rzy ch y la się do sta n o w isk a, że w ym ieniona p rz y czyna w znow ienia p ostępow ania odnosi się je d y n ie do w y p ad k u b ra k u zdolności procesow ej, p rzy czym z w rac a się uw agę, że b r a k zdolności sądow ej pow oduje, iż d ru g a stro n a nie odniesie żadnej korzyści z w y ro k u zgodnego z je j żądaniem . W w y
17 P o r. jw ., s tr . 640.
N r 1 (241) W zn o w ien ie postępow ania w spraw ach z ubezp ieczen ia społecznego 29
p a d k u gdy w y rok ta k i zapadnie, nie stoi on na przeszkodzie w ytoczeniu now ej sp raw y przeciw ko w łaściw em u podm iotow i m ając em u zdolność s ą d o w ą .19
P ra w o o są d ac h ubezpieczeń społecznych dopuszczało w znow ienie p o stę p o w an ia zakończonego praw om ocnym w yrokiem b ąd ź postan o w ien iem kończącym p o stę p o w an ie — z w y jątk iem postanow ienia o niew łaściw ości s ą d u .20 N ato m ia st k.p.c. p r z e w id u je je d y n ie w znow ienie postępow ania zakończonego praw om ocnym w y ro k iem . W obecnym w ięc sta n ie p ra w n y m nie je st dopuszczalne w sp raw ac h z u bezpieczenia społecznego w znow ienie postępow ania zakończonego p raw om ocnym p o sta n o w ien iem o o drzuceniu w niosku lu b um orzeniu postępow ania. P o stępow anie przed o rg an a m i o rze k ają cy m i może być w znow ione tylk o w tedy, gdy zostało zakończone p r a w o m ocnym orzeczeniem . O rg a n y o rzek ające ro z strz y g a ją w fo rm ie orzeczenia zarów no w tedy, gdy o rze k ają m erytorycznie, ja k i w tedy, gdy stw ie rd z a ją n ie d o p u szc za l ność w szczęcia i p row adzenia p ostępow ania z p rzy c zy n form alnych. N ależy w obec tego zaakceptow ać pogląd, że sk a rg a o w znow ienie p o stę p o w an ia p rze d o rg a n e m o rze k ają cy m p rzy słu g u je od każdego orzeczenia kończącego postępow anie, a w ięc ta k że od orzeczeń o um orzeniu po stęp o w an ia lu b o o drzuceniu w niosku.
P ra w o o sądach ubezpieczeń społecznych p rzyznaw ało w yłącznie stro n o m p ra w o żąd an ia w znow ienia postępow ania (art. 3|S1 § 1). N ato m iast art. 398 k.p.c. p o słu g u je się fo rm ą bezosobow ą stanow iąc, że m ożna żądać w znow ienia p ostępow ania. W o r z e cznictw ie i w d o k try n ie przy jm u je się, że w znow ienia p ostępow ania m oże żądać ty lk o ta strona, k tó ra m a in te res p ra w n y w u ch y len iu lu b zm ianie p raw om ocnego w y ro k u .21 R ozw ażenia je d n a k w ym aga, czy le g ity m a cja ta p rzy słu g u je obecnie ta k że p ro k u ra to ro w i i organizacjom społecznym . F ak t, że p ro k u ra to r u p ra w n io n y je st do w noszenia o d w ołania do sąd u p rac y i ubezpieczeń społecznych, w sk a z u je n a to, że p rzy słu g u je m u — ta k ja k w p o stęp o w an iu przed są d em pow szechnym — praw o w niesienia skargi o w znow ienie postępow ania. P odobnie praw o to p r z y słu g u je rów nież o rganizacjom społecznym , u p raw n io n y m do sk ła d a n ia odw ołań do ty c h sądów, z tym je d n a k zastrzeżeniem , że m ogą one sk ład ać w nioski o w zn o w ienie p o stę p o w an ia tylko w in te resie osób u b ieg ający ch się o św iadczenia z u b e z pieczenia społecznego, a nie w in te re sie o rg a n u re n to w e g o .22
W p o stępow aniu sądow ym w znow ienie p ostępow ania n ie je s t d opuszczalne po upły w ie pięciu la t od u praw om ocnienia się w y ro k u z w y ją tk ie m w y p ad k u , gdy stro n a była pozbaw iona możności d ziałan ia albo nie b y ła należycie r e p r e z e n to w an a ; w w yp ad k ach ta k ich w znow ienia po stęp o w an ia m ożna żądać w k aż d y m czasie. Je d n a k ż e bez w zględu na p rzyczynę w znow ienia .postępow ania o b o w iąz u je te rm in m iesięczny od dnia, w któ ry m stro n a dow iedziała się o p o d sta w ie w zn o w ienia, a w w yżej w skazanych w y p ad k a ch od dnia, w k tó ry m o w y ro k u d o w ie działa się sam a stro n a, jej o rgan lu b p rze d staw ic ie l ustaw ow y. T erm in ten, w p r z e ciw ieństw ie do te rm in u pięcioletniego od up raw o m o cn ien ia się w y ro k u , n ie je s t te rm in em przed aw n ien ia skargi o w znow ienie po stęp o w an ia i dlatego m oże być przyw rócony. M ają do niego zastosow anie p rzepisy dotyczące rozp o zn an ia od w o ła n ia w niesionego w spóźnionym te rm in ie i o p rzy w ró cen ie te rm in u . T erm in ó w
19 P o r. jw ., s tr . 636 i 637. 20 P o r. a r t . 361 p ra w a o s ą d a c h u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h . 21 P o r . B. D o b r z a ń s k i i i n n i : K o m e n ta rz , jw ., s t r . 632 i 613. 22 w p o stę p o w a n iu p rz e d o rg a n e m o rz e k a ją c y m s k a rg a o w z n o w ie n ie p o s tę p o w a n ia p r z y s łu g u je ty lk o s tr o n o m . P r o k u r a t o r n ie b ie rz e w ty m p o s tę p o w a n iu u d z ia łu , o r g a n iz a c je s p o łe c z n e z a ś w y s tę p u ją je d y n ie w ro li p e łn o m o c n ik a s tro n y .
30 K r z y s z t o f K o l a s t ń s k i Nx 1 (241)
do złożenia sk a rg i o w znow ienie p o stę p o w an ia nie p rz e w id u ją n a to m ia st p r z e pisy o p o stęp o w an iu p rzed o rg a n a m i o rze k ają cy m i w sp raw ac h z u bezpieczenia społecznego.23 P o w sta je w tych w a ru n k a c h w ątpliw ość, czy o rgan re n to w y m oże w każdym czasie żądać w znow ienia p o stę p o w an ia zakończonego p raw om ocnym orzeczeniem o rg a n u orzekającego. W y d a je się, że stan o w isk o to p row adziłoby do n adm iernego osłab ien ia p ew n o ści u p raw n ie ń , p raw o m o cn ie uw zględnionych w orzeczeniach ty c h organów . P rz e m a w ia to za u zn a n ie m istn ie n ia w ty m z a k re sie lu k i w re g u la c ji ty c h p rze p isó w i lu k ę tę należy uzupełnić przez o d p o w iednie stosow anie przepisów o te rm in a c h w znow ienia postępow ania, o b o w ią z u jący ch w postęp o w an iu przed są d a m i p ra c y i ubezpieczeń społecznych.
Do w znow ienia p o stęp o w an ia u p ow ażniony je s t sąd, k tó ry w y d ał z a sk a rż o n e orzeczenie, a jeżeli zaskarżono w y ro k i ró żn y c h in sta n c ji, w łaściw y je s t sąd i n sta n c ji w yższej. P rz ep isy n ie re g u lu ją o d ręb n ie zagad n ien ia w łaściw ości do w zn o w ienia postępow ania, gdy sp ra w ę ro zp o z n ał o rg a n o rz e k a ją c y i sąd. D latego w w y p ad k ach ta k ich należy też o dpow iednio stosow ać pow ołany a rt. 405 k.p.c.
N ie budzi w ątpliw ości, że w ra z ie uw zględnienia o d w o łan ia i zm iany orzeczen ia w całości albo w części w łaściw y do w znow ienia p o stę p o w an ia je s t sąd. B ardziej złożone je s t zagadnienie w łaściw ości o rg a n u do w znow ienia p o stę p o w an ia w ra z ie o d d alen ia przez sąd odw ołania. W d o k try n ie w yrażono pogląd, że w w y p a d k u ta k im w łaściw y do w znow ienia p o stę p o w an ia je st o rg a n o rze k ają cy , gdyż on r o z strzy g n ą ł sp ra w ę p ra w o m o c n ie .24 25 P o g ląd te n budzi je d n a k w ątpliw ości, a to dlatego, że w znow ienie p o stęp o w an ia p rze d o rg a n e m o rz e k a ją c y m u z a sa d n ia ją ty lko p r z y czyny re sty tu c y jn e , k tó re odnoszą się w ró w n e j m ie rze do orzeczeń obu in s ta n cji. 26 S tąd też gdy sp raw a b y ła ro zp o zn an a w dw óch in sta n c ja c h , zaw sze w łaściw y m do w znow ienia p ostępow ania będzie sąd, gdyż o n o rze k ł w d ru g iej in stan c ji.
W ątpliw ości budzi też zag ad n ien ie dopuszczalności w znow ienia p o stę p o w an ia z pow odu niew ażności wów czas, gdy sąd za tw ie rd z ił orzeczenie o rg a n u o r z e k a ją cego. Na ogół p rz y jm u je się, że nie m a tu za sk a rż en ia różn y ch orzeczeń, je śli i n sta n c ja w yższa u trz y m a ła je d y n ie w m ocy orzeczenie pierw szej in sta n c ji, co do którego pow stała p rzyczyna n ie w a ż n o ś c i.23 N ato m ia st w orzecznictw ie byłego T ry b u n a łu U bezpieczeń S połecznych p rzy jm o w a n o pogląd, że ro zstrz y g a o n m e ry to rycznie sp ra w ę także w tedy, gdy od d ala sk a rg ę rew iz y jn ą. 27 W ydaje się, że pogląd ten należałoby odnieść odpow iednio do sy tu a c ji, gdy sąd p ra c y i ubezpieczeń spo łecznych oddali odw ołanie od o rzeczenia o rg a n u o rzekającego. P rz e m a w ia za ty m szczególny c h a ra k te r p o stę p o w an ia p rzed ty m i są d am i, a zw łaszcza obow iązek k o n ty n u o w an ia p o stę p o w an ia p ierw szej in sta n c ji, a n ie ty lk o ocena praw id ło w o ści orzeczenia pierw szej in stan c ji. Z tego w zględu o d d alen ie od w o łan ia n a s tę p u je z a wsze po m e rytorycznym ro zp o zn an iu sp raw y . N ależy w ziąć ta k ż e pod uw agę, że
23 O d m ie n n ie w p o s tę p o w a n iu p r z e d o r g a n a m i o r z e k a ją c y m i w s p r a w a c h ze s to s u n k u p r a cy. O b o w ią z u je t u tr z y le tn i te r m in p r z e d a w n ie n ia s k a r g i o ra z te r m in je d n e g o m ie s ią c a o d d n ia , w k tó r y m s t r o n a d o w ie d z ia ła się o p rz y c z y n ie w z n o w ie n ia . P o r. § 54 ro z p . RM z 25.X .¡1974 r. w s p r a w ie k o m isji r o z je m c z y c h i k o m is ji o d w o ła w c z y c h do s p r a w p r a c y (Dz. U. N r 41, poz. 243). 24 T a k J . B r o i w p ra c y z b io ro w e j p o d r e d a k c ją R. K o ro lc a : N o w e p r a w o p r a c y , W a r sz a w a 1976, s tr . 276. 25 P o r . B. D o b r z a ń s k i i i n n i : K o m e n ta r z , jw ., s tr . 643 i c y t. ta m u c h w a ła SN z 23.1.1967r. I II C Z P 87/66, O S N C P 1967, poz. 117. 26 Jw ., S t r . 643. 27 s. G a r l i c k i , E. S z e r e m e t a : K o m e n ta rz do p r a w a o s ą d a c h u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h , W a rsz a w a 1962, s tr. 227.
N r 1 (241) W znow ienie postępow ania w spraw ach z u bezpieczenia społecznego 31
sąd p ra c y i ubezpieczeń społecznych je st je d y n ą in sta n c ją sądow ą, w k tó re j n a s tę p u je ro z p a trz e n ie sp raw y o św iadczenia z ubezpieczenia społecznego. D latego u w a żam, że w znow ienie postępow ania sądowego z pow odu niew ażności m oże n astąp ić ta k że w tedy, gdy sąd oddalił odwołanie.
S k a rg a o w znow ienie postępow ania spełniać m usi w aru n k i, ja k im m a o d p o w ia dać pozew i śro d e k zaskarżenia. W p o stępow aniu o św iadczenia z ubezpieczenia społecznego p o w in n a ona spełniać w aru n k i w niosku, a n ad to m usi zaw ierać o z n a czenie podstaw y w znow ienia i jej uzasadnienie, okoliczności stw ie rd z ając e zacho w an ie te rm in u do w niesienia sk a rg i oraz w niosek o u chylenie lu b zm ianę z a s k a r żonego orzeczenia. W postępow aniu w stępnym sąd b a d a zachow anie te rm in u oraz o p a rc ie sk a rg i n a jednej z ustaw ow ych przyczyn w znow ienia. Jeżeli sk a rg a je st spóźniona lu b niedopuszczalna z mocy ustaw y, sąd od rzu ca sk a rg ę n a posiedzeniu n ie jaw n y m . Także o rg an orzekający rozstrzyga o w znow ieniu p ostępow ania na p o siedzeniu niejaw nym .
Z arów no sąd ja k i o rg an orzekający ro zp o z n ają sp raw ę na now o na ro zp raw ie w tych g ranicach, ja k ie ok reśla podstaw a w znow ienia. W p o stęp o w an iu cyw ilnym je d n a k , gdy do rozstrzygnięcia o w znow ieniu w łaściw y je s t sąd rew iz y jn y , a b r a k je s t p o d sta w do tego, by rozpoznając rew izję m ógł on orzec co do isto ty spraw y, w ów czas — zgodnie z art. 412 § 3 k.p.c. — sąd rew iz y jn y o rzek a tylk o o d opusz czalności w znow ienia, a samo rozpoznanie sp ra w y p rze k azu je sądow i I in stan cji. P rz ep is te n zn a jd u je odpow iednie zastosow anie w p o stę p o w an iu przed sąd am i p r a cy i ubezpieczeń społecznych tylko w yjątkow o, m ianow icie w w y p ad k a ch o k re ślo n ych w a rt. 63 § 11 ustaw y, gdy o rg a n orzekający rozpoznał sp ra w ę n ie p o d le g ają cą jego k o m p eten cji lu b gdy skład jego był sprzeczny z przep isam i p ra w a albo gdy w ro zp o z n an iu spraw y b ra ła udział osoba w yłączona z m ocy ustaw y. N ie stosuje się go n a to m ia st w sytuacjach o kreślonych w a rt. 63 § 2 ustaw y.. P rz ep is te n p rz e w id u je bow iem tylko możliwość uchylenia zaskarżonego orzeczenia, n ie w yłącza w ięc dopuszczalności m erytorycznego rozpoznania spraw y.,
Po ponow nym rozpoznaniu sp raw y sąd stosow nie do okoliczności bąd ź oddala sk arg ę, b ąd ź uw zględniając ją zm ienia zaskarżone orzeczenie, a w w y p ad k u gdy po usu n ięciu zaszłej poprzednio niew ażności postępow anie co do isto ty okaże się n ie dopuszczalne z pow odu ak tualnego b ra k u k tó re jś z bezw zględnych p rze słan e k p ro cesow ych, uchyla praw om ocne orzeczenie i od rzu ca w niosek lu b u m arza p o stę p ow anie. U chylając lub zm ieniając w yrok, s ą d na w niosek skarżącego orzeka w orzeczeniu kończącym postępow anie o zw rocie spełnionego lu b w yegzekw ow a nego św iadczenia albo o przyw róceniu sta n u poprzedniego. N ie w yłącza to m ożli wości dochodzenia w osobnym procesie n a p ra w ie n ia szkody poniesionej w sk u te k w y k o n an ia w y ro k u .28 29 P rzepis ten (tj. art. 415 k.p.c.) m a zastosow anie w p o stę p o w an iu o św iadczenia z ubezpieczenia społecznego tylko w ted y , gdy sąd uchyli lub zm ieni w y ro k zasądzający zw rot b ezpraw nie p o b ran y c h św iadczeń z ubezpieczenia społecznego. Nie stosuje się go natom iast, gdy chodzi o uch y len ie lu b zm ianę w y ro k u zasądzającego św iadczenia z ubezpieczenia społecznego. O bow iązek zw ro tu tych św iadczeń pow staje bow iem tylk o w ra z ie k o rzy sta n ia z nich w złej w ie rz e .2* U sta len ie istn ien ia tego obow iązku może n astąp ić je d y n ie w osobnym p o stęp o w aniu.
28 P o r. a r t . 415 k.p .c.
32 K r z y s z t o f K o l a s i ń s k i N r 1 (241) W zak resie nie u n o rm o w an y m p rze p isam i k.p.c. o w znow ieniu p ostępow ania s to su je się odpow iednie p rzepisy o p o stęp o w an iu p rze d sądem I in s ta n c ji.30 M oże budzić w ątpliw ości, czy w p o stęp o w an iu ze sk arg i o w znow ienie p o stęp o w an ia przed sądem p rac y i ubezpieczeń społecznych — w zakresie nie u reg u lo w a n y m w skazanym i p rzepisam i — sto su je się w yłącznie przepisy k.p.c. o postęp o w an iu w I in stan c ji, czy też sto su je się ró w n ież przep isy o p o stęp o w an iu przed tym i sądam i. B iorąc pod uw agę, że a r t. 74 u sta w y n ak a z u je e x pressis ve rb is odpow iednie stosow anie w ym ienionych w nim p rzepisów ustaw y, n ależy w ra z ie p rzejęcia przez ten sąd spraw y do rozp o zn an ia w I in sta n c ji zająć stanow isko, że w ym ienione w pow ołanym a rty k u le p rz e p isy u sta w y z n a jd u ją odpow iednie zastosow anie ta k ż e w p o stęp o w an iu ze sk a rg i o w znow ienie postępow ania.
30 P o r. a r t. 406 k .p .c .
Naczelna Rada Adwokacka
zawiadamia
o zmianie adresu biura:
00-202 WARSZAWA, ul.
Swiętojerska
16
Telefony: C e n tra la N RA 38-40-62 P rezes NRA 38-27-09
