Niepublikowane nagolenniki typu stanomińskiego

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

WIAdOmOśCI

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

WARSzAWA 2010 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXI

2009–2010

W

IA

d

O

m

O

śCI

A

RCHEOLOGIC

z

NE

LXI

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje zespó? / Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / _{managing editor),} dr _Wojciech Brzezi?ski _{(redaktor naczelny} / editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego / subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska

Recenzenci tomu / Peer-reviewed _by:

dr Anna Bitner- Wróblewska, _prof. dr hab. _Andrzej Kokowski,

prof. dr hab. _{Magdalena M?czy?ska, prof.} dr hab. _Wojciech Nowakowski,

dr hab. _Andrzej Pelisiak

T?umaczenia / Translations:

Anna Kinecka

Jacek Andrzej owski

Sk?ad i ?amanie / _Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _{br?zowa sprz?czka pasa sambijskiego}

z _Kovrova, obI. _{Kaliningrad (Rosja). Rys.} L. _Kobyli?ska

Cover _picture: bronze buckle from Samland be?t

from Kovrovo, distr. _{Kaliningrad (Russia).} Drawn _by L. _Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w_Warszawie, 2010

©_Autorzy, 2010

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj?}

finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Województwa Mazowieckiego

(!)t.tz.ow?z.e.

serce Polski

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i_czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 5044872 i 5044 873 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i_{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji / Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LXI

SPIS

TRE?CI

Contents Od _Redakcji Editorial 2 2 ROZPRAWY Agata C h ili ? sk a - D

r a_p e11 a, Próba nowego spojrzenia na _{"pasy sambijskie"} A New Look at Samland Belt Sets

3

MISCELLANEA

Gra?yna Or l i ?

sk a, ?ukasz Kar c z m a_{rek, Niepublikowane nagolenniki typu stanomi?skiego}

Unpublished Shin _{-guards Type} Stanom in

81

Gra?yna Or l i ?

sk a, Rados?aw P r o ch o wic z, Pó?nohalsztacki skarb z _Ruszkowa, w _pow. ciechanowskim A Late Hallstatt Hoard from Ruszkowo in District Ciechanów

95

Katarzyna C z a r n e ck a, _{Nietypowe groty} w?óczni ze _{schy?ku staro?ytno?ci} z ziem _polskich

Eccentric Late _{Roman/Migration} Period Lanceheads from Poland

111

Aneks: Marcin B ibo rski, Janusz St_{? P}i?

ski, Wyniki bada? _{?elaznego grotu} z Cierniówki z li?ciem _wykonanym

z _{fragmentu g?owni} miecza _obosiecznego 133

Marcin B i b o r sk i, _{Chronologia cmentarzyska kultury przeworskiej} z _m?odszego i_pó?nego okresu _rzymskiego

oraz z _{wczesnej fazy w?drówek} ludów w _Mokrej na

?l?sku

137

Chronology of aPrzeworsk Culture _Cemetery from the _Younger and Late Roman Period

and from _Early Phase of the _Migration Period

Joanna ? ó? k O w sk a, Dewocjonalia _nowo?ytne ze zbiorów _Pa?stwowego Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie 153

Post-rnedieval Devotional Articles in the Collection ofState _{Archaeological} Museum in Warsaw

MATERIA?Y

Jacek B o rk o w sk i, _Neolityczne i_{wczesnobr?zowe materia?y} z okolic _{miejscowo?ci Kuty} na Ukrainie

w zbiorach _Pa?stwowego Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie 165

A Neolithic and _Early Bronze _Age Materials Prom the Area of _{Kuty (Ukraine)} in the Collection

of State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Izabela Szt er, _Cmentarzysko z okresu _{wp?ywów rzymskich} i z okresu _w?drówek ludów w Kamieniu

na _Poj ezierzu Mazurskim 200

Roman and _Migration Period _Cemetery at Kamie?, in Masurian Lake District

Od

_Redakcji

Redakcja

"Wiadomo?ci

Archeologicznych"

uprzejmie

informuje,

?e tom

_niniejszy

_obejmuje

lata 2009- _2010, co

spowo-dowane zasta?o

_{wprowadzeniem}

od _tego numeru

_zasady

recenzowania

_wszystkich

_prac

_przekazanych

do

_publikacji.

Dr

_Wojciech

Brzezi?ski

Redaktor

_Naczelny

Editorial

Starting

from the _present volume all contributions will be

_subject

to _peer-review. The Editors of "Wiadomo?ci

Ar-cheologiczne"

apologise

for the

_delay

in

_releasing

the _present volume which covers the

_period

2009-2010.

Wojciech

Brzezi?ski PdD

s

c

A

A

M

I

E

L

L

N

E

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LXI, 2009-2010

GRA?YNA

_ORLI?SKA,

?UKASZ KARCZMAREK

NIEPUBLIKOWANE NAGOLENNIKI TYPU

STANOMI?SKIEGO

UNPUBLISHED SHIN-GUARDS TYPE STANOMIN

Wzbiorach Dzia?u

_Epoki

_Br?zu i

_Wczesnej

_Epoki

?ela-za

_Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego}

w

Warsza-wie

_(dalej

_PMA)

_znajduje

_si? 7

_{nagolenników}

_br?zowych

typu

stanomi?skiego

z

_miejscowo?ci

_nieznanych,

które

nie

_doczeka?y

_si?

_dotychczas

_pe?nego

_opracowania.

Nie-które

_wymienia

i

_ilustruje

_J. Kostrzewski _(1964, s. 84, ryc.

128, tabL _XXXII:8),

_jednak

_podane

w

_tej

_publikacji

infor-macje

zawieraj?

ró?ne nie?cis?o?ci i

_pomijaj?

istotne

szczegó?y.

Nagolenniki

zosta?y

równie? _wspomniane

w ostatnio

_{opublikowanym}

_artykule

_dotycz?cym

_tego

typu ozdób

(por.

M.

_{Mogielnicka-Urban}

2008, s. _214,

220-221), ale

_jako

materia?

_{bezmetrykowy,}

nie w

_pe?ni

przydatny

w

_prowadzonych

_{dociekaniach,}

_by?y

potrak-towane

_marginalnie.

na uszkodzone lub zniszczone zako?czenia zaliczono do

poszczególnych

typów

na

_podstawie

_innych

cech.

Nagolenniki,

wykonane

ze sztabek o

_kolistym

prze-kroju,

zw??aj?cych

si? lekko na ko?cach,

_maj?

ornament

umieszczony

na stronie

_zewn?trznej,

a zako?czenia

eg-zemplarzy

typu

klasycznego

s? na

_ogó?

ukszta?towane

guziczkowato.

Cechy

te, _typowe dla

_omawianych

ozdób

(por.

M.

_{Mogielnicka-Urban}

2008, s. 212-213, tam

wcze-?niejsza

literatura

_dotycz?ca

_definicji

_{nagolenników}

sta-nomi?skich), nie

_b?d?

_powtarzane w

_opisach

_zabytków.

Typ klasyczny, wersja kujawska

1. _{Nagolennik skr?cony} w 17/8 _{zwoju pokryty strefowym,} do-brze _widocznym ornamentem. Zdobienie sk?ada _si? z 9 (??cz-nie z _wykonanymi na _ko?cach) w _miar? równomiernie

roz-mieszczonych kompozycji, których centralnym elementem _s? grupy po 10 lub 11 do?? g??bokich i szerokich ??obków po-przecznych. Od _{zewn?trz przytykaj?} do nich _w??sze i_p?ytsze,

niestarannie _{wyryte, d?ugie} ??obki sko?ne, które _niekiedy

??-cz? si? w_trójk?ty. W_{cz??ci ?rodkowej nagolennika,} dok?adnie

mi?dzy zako?czeniami, _znajduje si? bardziej rozbudowany wzór, _z?o?ony z _{przesuni?tych wzgl?dem} siebie dwóch _grup ??obków _{poprzecznych, mi?dzy którymi wykonano pionowe} rz?dy skierowanych do siebie wierzcho?kami _ma?ych

trójk?-tów. Guziczkowate zako?czenia _{s? sp?aszczone} od _strony ob-r?czy. Wg?adkiej i_{po?yskliwej powierzchni,} niemal w ca?o?ci

pokrytej patyn? szlachetn?, widniej? nieliczne, drobne

ubyt-ki. ?redn. 13x13,1 cm _{(wewn. 9,8x9,9 cm),} ?redn. sztabki

1,3-1,8 cm, wym. zako?cze? 1,2x1,9 cm i 1,3x1,3 cm, _d?ug.

77 cm, waga 1085,4 g (Ryc. 2:1a.b).

Do

_niniejszego

_opracowania

_w??czono

równie?

nago-lennik

_znaleziony

w lesie ko?o wsi

_??ki,

w _pow.

garwo-li?skim,

przywieziony

do PMA w 2002 _r.', oraz

pocho-dz?cy

z

_dawnej

_kolekcji

Muzeum

_Przemys?u

i Rolnictwa

w Warszawie

_(dalej

MPR) u?amek

_nagolennika

z

okoli-cy Ko?skich, pow. loco,

zarejestrowany

wraz z

fragmen-tern

_zapinki

_br?zowej

_(Ryc.

_1).

Analizowane

_ni?ej

_przedmioty

omówiono w

_kolejno?ci

zgodnej

z

wypracowanym przez M.

Mogielnick?-

Urban (2008, s. _215-216)

_podzia?em

na _typy i

_wersje

_wyrobów.

Kilka okazów

_trudnych

do

_{sklasyfikowania}

ze

_wzgl?du

l

Korzystaj?c z_okazji bardzo _{dzi?kujemy znalazcy} Panu _Janowi

Zdu?-czykowi, nauczycielowi ze _{Szko?y Podstawowej} w_{Stefanowie, pow.}

gar-woli?ski, za _{udost?pnienie zabytku} do opracowania. Dar K. Dudrewicza, pocz?tkowo w Muzeum _Narodowym

w Warszawie _{(nr 76709/1).} Nr inw. PMA/III/9617 II.

2

Ryc. 1. _Lokalizacja znalezisk _{wybranych nagolenników} stanomi?skich _{typu klasycznego, wersji mazowieckiej, zdobionych: par? poziomych}

klepsydr (a), zakreskowanymi trójk?tami i_{pustymi czworok?tami} (b), krzy?uj?cymi si? grupami kresek (c), oraz _{typu mieszanego (d).}

Fig. 1. Distribution of selected _{shin-guards type} Stanomin: Classic _type, Mazovian version, with _pairs ofhorizontal _"hourglass" motifs (a),

hatched _triangle sand reserved _{rectangles (b), intersecting groups} of short lines _(c); mixed _{type (d).}

1

-Bra?sk, pow./distr. Bielsk Podlaski; 2

-Bu?yska, pow./distr. Siedlce; 3

-Ginetówka, pow./distr. Grójec;

4 - Kie?czew,

pow./distr. Ostrów Mazowiecka; 5 - Kisielsk,

pow./distr. ?uków; 6

-Kliny (?), pow./distr. Opoczno;

7 - Ko?skie

(okolica), pow./distr.loco; 8

-Liszki, pow./distr. Soko?ów Podlaski; 9

-Lubin, pow./distr. Lipno; 10

-??ki, pow./distr. Garwolin;

11

-Opoczno, pow./distr.loco; 12 - Pas?atka,

rajon Kamanecki: 13 - Radomsko,

pow./distr.loco; 14 - Rzeszotków,

pow./distr. Siedlce;

15 - Warszawa-Zacisze. Stanowiska

dotychczas niepublikowane / Finds _{yet unpublished}

-7, lO, 12.

Oprac. / _{Graphic rendering} ?. Karczmarek

Typ klasyczny, wersja mazowiecka _rzadko

rozmieszczonych grup poprzecznych ??obków na

prze-mian z_{kompozycjami przeplataj?cych si? figur.} O ??obki opie-ra?y si? podstawami pary stykaj?cych si? trójk?tów, zakresko-wanych sko?nie w _{przeciwne strony.} Linie _poprowadzone na

2. _{??ki, pow. garwoli?ski. Nagolennik skr?cony} w_ponad 11/2

zwoju, zdobiony wyra?nymi, w?skimi ??obkami. _Zachowa?y

si? resztki _{najpewniej ci?g?ego} ornamentu _z?o?onego z do?? 82

o

/ 4cm - -I

o

I

".UIW'L---- ?".I"./I"'''\

,,·,\\??II\IIIIIIIII??jlllllJlllIllll

?\\\\

I

?

?

11111illl?

?I

1b

Ryc. 2. _Miej scowo?? nie znana _{(1), ??ki, pow.} Garwolin (2). Nagolenniki stanomi?skie 1 _(la) i 2 _(2a)

oraz _rozwini?cia ich ornamentów (1 b, 2_{b). Br?z.}

Fig. 2. _{Unprovenanced} (1), ??ki, distr. Garwolin (2). Type Stanomin _shin-guards, no. 1 (la) and 2 (2a); full ornaments (lb, 2b). Bronze.

Rys. / Drawn _by A. _{Potoczny (ryc./fig.} 2-7)

o

. I a 4cm -

-?11?llllj

1(IIII?j/?

I b

Ryc. 3. M ie_js c o wo?? nie z n a na. _Nagolennik stanomi?ski 3 C a) i _rozwini?cie ornamentu _{(b). Br?z}

Fig. 3. _{Unprovenanced. Type} Stanomin _shin-guard, no. 3 (a): full ornament _(b). Bronze

przed?u?eniu boków _{trójk?tów tworzy?y mi?dzy} nimi _puste

czworok?ty. Znaczne ?cienienie _obr?czy widoczne _jest na

stro-nie _{wewn?trznej naprzeciwko} lekko _pogrubionego

zako?cze-nia. _Drugi koniec _od?amany. Powierzchnia bardzo zniszczona,

patyna jasnozielona. ?redn. 12x11,6 cm _{(9,6x9,2 cm),}

zacho-wana maks. ?redn. sztabki 1,4 cm, _d?ug. 55 cm, waga 403,2 g (Ryc.2:2a.b).

scami s?abo _{widocznym (zatartym)} ornamentem z _w?skich,

p?ytkich kresek. Na ko?cach _{znajduj? si? po} dwie _grupy po-przecznych linii, _{mi?dzy którymi} widoczne _{s? pary poziomych,} stykaj?cych si? u _{podstawy klepsydr, zakreskowanych} sko?nie

w _przeciwnych kierunkach. Na _{pozosta?ej cz??ci obr?czy} do??

równomiernie, ciasno rozmieszczono 8 _kompozycji,

sk?adaj?-cych si? ztrzech _{grup poprzecznych} ??obków _{(na ogó?} w

uk?a-dzie 3-5-3, a_{wyj?tkowo 4-6-4), przedzielanych parami klepsydr}

3.Nagolennik skr?cony w 1%zwoju, pokryty strefowym,

.. \

0-

_-o

a 4cm -

-1111I

Ryc. 4. M ie_j s c o wo?? nie z na n a. _Nagolennik stanomi?ski 4 _{C a); rozwini?cie} ornamentu _{(b): br?z}

Fig. 4. Un_p r o v e n a n c ed. _Type Stanomin shin _-guard, no. 3 C a); full ornament (b). Bronze

analogicznych jak na ko?cach _{ozdoby. Ka?dy} odcinek

orna-mentu _jest od _{zewn?trz obwiedziony pionowym zygzakiem.}

W _{cz??ci ?rodkowej nagolennika, umiej scowionej} dok?adnie mi?dzy zako?czeniami, _znajduje si? jeszcze jeden obramowa-ny zygzakami wzór o uk?adzie _poprzecznych ??obków 4-8-4, rozbudowany o sko?nie zakreskowane, _{jednostronnie} otwarte

trójk?ty umieszczone od _góry i od do?u _{par klepsydr.} Wten

sposób, mi?dzy zakreskowanymi figurami, powsta?y ??cz?ce

si? wierzcho?kami _{trzy czworok?tne, puste pola.}

Guziczkowa-te zako?czenia _{maj? brzegi miejscami zagi?te} do _spodu, a od

strony obr?czy sp?aszczone. W_{pobli?u jednego} z _ko?ców, od

wewn?trz nagolennika, sztabka _jest znacznie ?cieniona w

wy-niku _{u?ytkowania ozdoby.} Bardzo _g?adk? i _po?yskliw?

po-wierzchni? w _{wi?kszo?ci pokrywa patyna} szlachetna. ?redn. 12,6x13 cm _{(9,7x9,9 cm),} ?redn. sztabki 1,3-1,6 cm, wym. zako?cze? 1,9x2 cm i _1,8x2 cm, _d?ug. 75 cm, waga 1021,6 g (Ryc. 3a.b).

Dawne, nie _{zidentyfikowane} znakowanie 22[?],28[?]. Nr inw.

PMA/III/6026.

4. _{Nagolennik skr?cony} w 1? _{zwoju, zdobiony} na _{ca?ej d?ugo?ci}

dobrze _widocznym ornamentem _z?o?onym z 16 _grup do??

sze-rokich, _poprzecznych ??obków na _przemian z_{parami poziomych,}

stykaj?cych si? u _podstawy, sko?nie _{zakreskowanych klepsydr.} Liczba ??obków w _{grupach jest} zmienna _(od 5 do _10), a _klepsy

-dry, z_{jednym wyj?tkiem, s?} kreskowane w _{t? sarn? stron?.} Na

tarczce _jednego z _{guziczkowatych} zako?cze? _{(drugie g?adkie,}

uszkodzone) widoczny jest cz??ciowo zatarty ornament z

krót-kich, _uko?nych naci??, wykonanych wzd?u? _brzegu i pro stop ad

-?ych do siebie _podwójnych linii _{wype?nionych sko?nym}

kresko-waniem. Od _wewn?trz, na _{przeciwko zdobionego zako?czenia,}

sztabka _jest w dwóch _miejscach lekko ?cieniona. _Brzegi

zako?-cze? od _{strony obr?czy s? sp?aszczone.} Na _{?rodkowym polu}

or-namentu, silnie _wy?wieconym od _{zewn?trz, znajduje si?} do??

g??boki, dookolny ?lad _{nowo?ytnego pi?owania.} Powierzchnia 85

-o

o

o

1a I

o

4cm - -2a

?\\")\?\\I?IIIIII?I\\I?

)11111?111?1)1111111t:;J""t!Jlllllldt\?\?????

_I

I

I

)?Z{ii\????fllalllll?II?IIIIIII?III??I?IIII?\\I?ll\\\??

I 1b 2b

Ryc. 5. M ie_js c o w o ?c i nie z n a na. _Nagolenniki stanomi?skie 5 (l a) i 6 (Za) oraz _rozwini?cia ich ornamentów (l b, 2b). Br?z

Fig. 5. _{Unprovenanced. Type} Stanomin _shin-guards, no. 5 _(la) and 6 (Za): full ornaments (Ib, 2b). Bronze

szaro-z?ota, zniszczona, z_{licznymi drobnymi ubytkami.} ?redn.

12,7x12,8 cm _{(10,2x10,3 cm),} ?redn. sztabki 1,1-1,4 cm,

za-chowane _wym. zako?czenia 1,8x1,6 cm, _d?ug. 49,5 cm, waga 518,9 g (Ryc. 4a.b).

Na ko?cach umieszczono wzór _{jode?kowy, z?o?ony} z 4 lub 5

nie zawsze _{si? ??cz?cych, pod?u?nych pasm krótkich, sko?nych}

naci?? nachylonych w _{przeciwne strony.} Na _{pozosta?ej cz??ci}

obr?czy znajduje si? 19 _{grup poprzecznych} ??obków _(od 1 do

11 w _grupie) na _przemian z _{parami poziomych, stykaj?cych si?} u _{podstawy klepsydr, zakreskowanych} sko?nie w_przeciwnych

kierunkach. ?cienienie _nagolennika od _wewn?trz

stwierdzo-Dar _{Bo?sunowskiego.} Nr inw. PMA/III/6306.

5. _{Nagolennik skr?cony} w 1113 _{zwoju, zdobiony} dobrze widocz-nym, ci?g?ym ornamentem _utworzonym z _w?skich ??obków. 86

4cm

0-

o·,

..;

Ryc. 6. Ko? sk ie _{(okolica), pow.} loco.

Fragment nagolennika stanomi?skiego.

nr kat. 9 (a); fragment zapinki (b); br?z (a, b)

o

Fig. 6. _Region of Ko? sk ie, distr. loco.

Fragment ofStanomin _{type shin-guard,}

no. 9 (a); fibula _fragment (b). Bronze (a, b)

o

a b

na zielona. _D?ug. zach. 5,4 cm, ?redn. _pr?ta 0,55 cm _{(Ryc. 6b).}

Dar Stanis?awa _{Olkuskiego, dawny} nr MPR 1089:

2fragmen-ty bronzowe zniszczone _{przez wydobywców (maj? pochodzi?} ze

znaczniejszego znaleziska). Nr inw. PMA/III/8070.

no _{jedynie mniej wi?cej naprzeciwko} ko?ca _ozdobionego

d?u?-sz? "jode?k?". Jedno zako?czenie wyszczerbione. Patyna

szla-chetna, miejscami ubytki w _powierzchni. ?redn. 11x10,9 cm

(9,3x9,2 cm), ?redn. sztabki 0,7-0,95 cm, _wym. zako?czenia

0,9x1 cm, _d?ug. 45,5 cm, _waga 213,2 g (Ryc. 5:1a.b). 8. Nagolennik skr?cony w _ponad 1V2 _{zwoju, zdobiony p?ytkimi} i _w?skimi ??obkami. _{Zachowa?y si?} nieliczne _pozosta?o?ci

or-namentu w _postaci dwóch _{grup poprzecznych} kresek, a w ich

pobli?u i na ko?cach _pasm krótkich, _{sko?nych naci??.} Od

we-wn?trz nagolennika widoczne _{s? trzy} ?cienienia sztabki: dwa,

znaczne, w _niedalekiej od siebie _{odleg?o?ci (naprzeciwko}

p?a-sko _?ci?tego, lekko _odchylonego w bok zako?czenia iw

pobli-?u _{zniszczonego ko?ca)} i trzecie, niewielkie, po drugiej

stro-nie _obr?czy. Na _{zachowanej oryginalnej powierzchni patyna}

szlachetna, na obwodzie ?lad _pi?owania. ?redn. 11,5x11,8 cm

(10,lx9,9 cm), zachowana maks. ?redn. sztabki 1,2 cm, _d?ug.

50,6 cm, _waga 307,5 g (Ryc. 7:1a.b).

Dar K. Dudrewicza, pocz?tkowo w Muzeum _Narodowym

w Warszawie _{(nr 76709/1).} Nr inw. PMA/III/9617/2.

6. _{Nagolennik skr?cony} w 1113 _{zwoju, zdobiony} dobrze widocz-nym, ci?g?ym ornamentem z do?? szerokich ??obków

tworz?-cych kilka uk?adów. Na ko?cach umieszczono _{grupy po} 3

??obki _poprzeczne oraz wzór _zbli?ony do _jode?kowego,

z?o?o-ny z 6 _{pod?u?nych pasm} krótkich _{naci?? sko?nych}

nachylo-nych w _{przeciwne strony} lub, _{rzadziej, prostych.} Pasma kresek,

z _{jednym wyj?tkiem, rozdzielaj? pod?u?ne} linie. _Pozosta?y

ornament sk?ada _si? z 9 _{grup poprzecznych} ??obków _(od 4 do

18 w_{grupie) rozmieszczonych} na _{cz??ci obr?czy} w taki _sposób,

?e _{w?skie grupy wyst?puj?} na _przemian z_{naj szerszymi. D?ugie,}

prostok?tne pola mi?dzy grupami ??obków _wype?nia wzór

(miejscami zatarty) z?o?ony z _{par stykaj?cych si? podstawami}

iwierzcho?kami _{trójk?tów, zakreskowanych} sko?nie w

odwrot-nych kierunkach. Na ?rodku _{utworzonego mi?dzy trójk?tami} czworok?tnego pola ??cz? si? wierzcho?kami _potrójne, wsuwa-ne wsiebie _k?ty. Na _spodniej stronie _{guziczkowatych} zako?cze?

o _{wyszczerbionych brzegach (jedno nowo?ytnie nadpi?owane)}

widoczne _{s? ?lady} kucia. Powierzchnia ciemno z?ota,

znisz-czona, z _{licznymi drobnymi ubytkami.} ?redn. 12,5x12,8 cm

(9,7x10 cm), ?redn. sztabki 1,3-1,7 cm, _wym. zako?cze? 2x2,1

cm i 1,8x2 cm, _d?ug. 52,5 cm, _waga 751 _{g (Ryc. 5:2a.b).}

Z _{zapisu Przyborowskiego, dawny} nr MPR 994 _{[?] (por. J.}

Ko-strzewski 1964, s. 84, tabl. _XXXII:8). Nr inw. PMA/III/7036.

9. _{Nagolennik skr?cony} w _ponad 1113 _{zwoju, zdobiony} p?ytki-mi i _w?skimi ??obkami. W_pobli?u zako?cze? _{zachowa?y si?} nieliczne _pozosta?o?ci ornamentu w _{postaci pasm} krótkich,

sko?nych naci??. Od _{wewn?trz nagolennika,} od _{strony p?asko} ?ci?tego zako?czenia, widoczne _s?, w _niedalekiej od siebie

od-leg?o?ci, dwa _wyra?ne ?cienienia _{obr?czy. Drugi} koniec

znisz-czony, na _{zachowanej oryginalnej powierzchni patyna}

szla-chetna. ?redn. 11,7x11,3 cm _{(9,5x9,7 cm),} zachowana maks.

?redn. sztabki 1 cm, _d?ug. 46,3 cm, _waga 214,1 g (Ryc. 7:2a.b).

Z _{zapisu Przyborowskiego, dawny} nr MPR 994 _{(por. J.}

Ko-strzewski 1964, s. 84, tabl. _XXXII:8). Nr inw. PMA/III/5862.

Nr inw. PMA/III/5886.

Typ mieszany, wersja o ko?cach _{zw??aj?cych si?} lub _prostych

7. Ko?skie _{(okolica), pow.} loco. _{Fragment nagolennika} ozdo-biony jode?k? z trzech _{pasm p?ytkich} i _{w?skich naci??}

nachy-lonych w _{przeciwne strony.} Ornament _{cz??ciowo zatarty.}

Za-chowane zako?czenie _jest lekko _{rozklepane, drugie} nowo _?yt

-nie _nadpi?owane i _od?amane, w _{powierzchni g??bokie ubytki.}

Miejscami patyna zielona. ?redn. sztabki 0,7-0,9 cm, _wym.

za-ko?czenia 0,7xO,8 cm, _d?ug. zach. 4,2 cm _{(Ryc. 6a).}

Fragmentowi nagolennika towarzyszy ?ukowaty kab??k zapinki

br?zowej z_pr?ta o _{kolistym przekroju, który} z_{jednej strony jest}

lekko _?cieniony, a z _{drugiej przechodzi} w_{wygi?ty haczykowa}

-to drut, skierowany uko?nie w stosunku do _kab??ka. Oba

ko?-ce _od?amane, na _{spodzie ?lady nowo?ytnego pi?owania.} P

aty-Du?y,

masywny

nagolennik

(Ryc.

2:1),

jedyny

repre-zentuj?cy

wersj?

kujawsk?,

pokryty

jest

typowym,

stre-fowym

ornamentem z _motywem

_pojedynczej

linii

zygza-kowatej

(wg

M.

_{Mogielnickiej-Urban}

2008, tab. _1).

Za-mieszczon? w tabeli

_list?

_podobnie

_zdobionych

wyro-bów' trzeba

_by

_uzupe?ni?

o

_nagolenniki

ze

?widnika,

3

Wymienione w_{tej grupie nagolenniki} z Sarnina, pow. brodnicki,

po-winny si? znale?? w?ród _{zdobionych motywem trójkqtów} sko?nie

kre-skowanych (por. M. Mo _gieln icka- Urb an 2008, tab. 1 i_{przyp. 1).}

Na _ogl?danych w _{powi?kszeniu zdj?ciach} obu _{egzemplarzy trójk?ty} s?

rozpoznawalne (por. A. L is s a u e r 1891, tabl. IX:9.10). Dodatkowe

4cm -

-0-

0--o

6

1a , "" .. ,

I

ItltH

("I?"

?

.\,\" ,'\\\\\\'" \\\\"\'''\'

'1/''''/lllIiillll/?'I''

,'," II \\ \\\\" 1b

I

2b n\ \\\\\\\\\ \ \ ""lilII

Ryc. 7. _Miej scowo?ci nieznanane. _Nagolenniki stanomi?skie 8 (la) i 9 (Za) oraz _rozwini?cia ich ornamentów (Ib, Zb): br?z

Fig. 7. Un_prove nan c ed. _Type Stanomin _shin-guard, no. 8 (la) and 9 (Za): full ornaments _(b). Bronze

pow.

nowos?decki,

w??czone

przez

autork?

do

zdobio-nych

podwójn?,

lini?,

zygzakowata.

Dok?adny

ogl?d

zdj?-cia

_lepiej

_zachowanego

_nagolennika

z

_wymienionego

ze-spo?u

nie _pozostawia

_w?tpliwo?ci

co do

_rodzaju

wykona-nego na nim zdobienia. Nik?e

_?lady

_podobnego

wzoru

z

_pojedynczym

_zygzakiem

_mia?y

_by?

widoczne tak?e na

drugim

okazie

_(por.

_{J. ?urowski} 1927, s. 30, tabl. _V:l.2).

Ko?ce

_{nagolenników}

z

_pojedyncz?

_lini?

_zygzakowat?

po-krywaj?

grupy

poprzecznych

??obków, za

_wyj?tkiem

eg-zemplarza

z _{Miros?awie, pow.}

_mogile?ski,

na

_którym

znajduj?

si? ??obki

_pod?u?ne,

_przekre?lone

kilkoma

po-przecznymi

(D. Durczewski _1961, s. _{73, ryc. 81).}

Nago-lennik z

_Mogielnicy",

_pow.

_grójecki,

_podobnie

_jak

publi-potwierdzenie co do _{rodzaju u?ytego motywu zdobniczego}

uzyskali-?myw kartotece _prof. Leona _{Koz?owskiego, który} zadokumentowa?

ry-sunkowo _jeden z _{nagolenników.} Za _{udost?pnienie tych} materia?ów,

przechowywanych obecnie w_{Instytucie Ukrainoznawczym} im. T.

Szew-czenki _Ukrai?skiej Akademii Nauk we _Lwowie, bardzo serdecznie

dzi?kujemy Panu _mgr. Sebastianowi Pietrzakowi.

4

Niewykluczone, ?e _{nagolennik pochodzi} z_{Mogilnicy, pow.} che?mski.

W_{przechowywanej} w Pracowni _{Inwentaryzacji} i Ruchu Muzealiów

PMA _{Ksi?dze nabytków} - okazów

przedhistorycznych Pa?stwowego

cji

znajduje

si? na dwóch

_{nagolennikach}

_(Ryc.

4,

5:1)7,

przy czym

pierwszy

z nich ma dodatkowo ozdobione od

zewn?trz

jedno

guziczkowate

zako?czenie.

_Zbli?ony

mo-tyw

równoramiennego

krzy?a,

równie?

_tylko

na

_jednym

z zako?cze?,

_wykonano

na

_egzemplarzu

z

ornamento-wanej

innymi

motywami

pary nr 1 z _{Bra?ska, pow.}

biel-ski _{(D. Jaskanis} 1976, ryc.

4)8.

W?ród

nagolenników

zdo-bionych

parami

klepsydr

jedynie

na okazach z

Warsza-wy Zacisza (J. G?osik 1983, s. 255-256, ryc. 42; G.

Orli?-ska 2004-2005, ryc. 3) zauwa?ono

d??no??

do

naprze-miennego

rozmieszczania

_w?skich

i szerokich _grup

??ob-ków

_{poprzecznych,}

_podobnie

_jak

w

_cz??ci

ornamentu

kolejnego

nagolennika

(Ryc.

5:2).

Szczególne

s?

niesta-ranne

_kompozycje

_wykonane

na trzech

_{egzemplarzach}

(z pary nr 3 i

_jednym

_pojedynczym)

z Bra?ska,

_gdzie

klepsydrom

towarzysz?

pola

wype?nione

sko?nymi

kre-skami lub

_jode?k?

_{(D. Jaskanis} 1976, ryc. 7, 8).

Nagolen-niki zdobione _parami

_klepsydr

_mia?y

_dwoj

ako ornamen

-towane ko?ce.

_Poprzeczne

??obki

_wykonano

na

_jednym

z

_naszych

_egzemplarzy

_(Ryc.

₄₎ oraz na okazach z

War-szawy Zacisza i Kisielska, pow. ?ukowski (J. Antoniewicz

1959, s. 51, ryc. 3; por. M.

Mogielnicka-Urban

2008, tab.

2,

_gdzie

nies?usznie

_nagolennik

z Kisielska

_jest

wymie-niony

w?ród

_zdobionych

,,2 _parami

_klepsydr

podwój-nie"; w

_{rzeczywisto?ci}

ornament sk?ada _si? z _grup

po-przecznych

??obków _{i par}

_poziomych,

bardzo

wyd?u?o-nych

klepsydr,

przeci?tych

w ?rodku

_rozbudowan?,

pio-now?

kompozycj?

"drabinkow?').

Jode?k?

umieszczono

na

_kolejnym

_nagolenniku

_(Ryc.

5: _1),

_{egzemplarzach}

z _Bra?ska,

_jednym

z Lubina _(J. Kostrzewski _1964, s. 45,

tabL _XVI:l) i okazie z Bia?orusi

_(por.

_przypis

7).

kowany

tu okaz ze zbiorów PMA, ma w

_?rodkowej

_cz??ci

obr?czy

bardziej

rozbudowan?

kompozycj?

(por.

J.

Ko-strzewski 1964, s. 51, tabL _XIX:3).

Wornamentach

_{nagolenników}

_typu

_klasycznego

wer-sji

mazowieckiej

cz?sto

wykorzystywano

ró?ne

_uk?ady

sko?nie

_{zakreskowanych}

_trójk?tów.

Na okazie z

_??k

_(Ryc.

2:2) pary

trójk?tów

by?y

oparte

podstawami

o _grupy

po-przecznych

??obków, a linie

_poprowadzone

na

przed?u-?eniu ich boków

_krzy?owa?y

_si? lub

_tworzy?y

_mi?dzy

nimi

puste

czworok?ty.

Jedyn?

paralel?

do _tego zdobienia

sta-nowi? ornamenty dwóch

_egzemplarzy

z

_Bu?ysk,

_pow.

siedlecki", nies?usznie

_w??czane

do

_kompozycji

wykorzy-stuj?cych

motyw

klepsydry,

czyli

z??czonych

wierzcho?-kami dwóch

_{zakreskowanych}

_trójk?tów

_(por.

M.

Mogiel-nicka-Urban 2008, tab. _2).

_Wzory,

w

_których

paryzakre-skowanych

trójk?tów

s? rozdzielone

krzy?uj?cymi

si?

li-niami, do??

_wyra?nie

_nawi?zuj?

do _motywu

_krzy?a,

_gdzie

zamiast

_wiqzki

kresek

_(por.

M.

_Mogielnicka-

Urban 2008,

tab. _{2) wyryte s?}

_pojedyncze

linie.

Wzdobieniu

_jednego

_egzemplarza

_(Ryc.

₃₎

wyst?pu-j?

uk?ady

z dwiema _parami

_poziomych

_klepsydr

_(por.

M.

_{Mogielnicka-Urban}

2008, tab. 2 - 2

pary

klepsydr

podwójnie,

tam lista

_analogii).

Ornament

_jest

_nieci?g?y,

analogicznie

jak

na okazach

_wersji

_kujawskiej,

ale

zasto-sowane _{motywy s?}

_{charakterystyczne}

dla

_wyrobów

ma-zowieckich

_(por.

M.

_{Mogielnicka-Urban}

2008, s. 215, tab.

1 i _2). Nieco

_podobny,

równie?

_strefowy

wzór, lecz,

_jak

si?

wydaje,

bez

_rozbudowanej

_kompozycji

w

_?rodkowej

cz??ci

obr?czy,

znajduje

si? na

_jednym

z

_{nagolenników}

z _{Lubina", pow.}

_lipnowski

_(J. Kostrzewski _1964, s. 45, tabL _XVI:5).

Wyró?nione

przez M.

Mogielnick?-Urban

(2008, tab. 2 - 2

pary

klepsydr

pojedynczo,

tam

_wykaz

_analogii)

or-namenty z _{motywem pary}

_poziomych

_klepsydr

nie

sta-nowi?

jednorodnej

grupy.

Wzorcowy

rodzaj

kompozy-Grupami

??obków

_poprzecznych

na _przemian ze wzo-rem

_nawi?zuj?cym

do

_{zwielokrotnionego}

_motywu

krzy-?a z

_wiqzki

kresek

_(por.

M.

_Mogielnicka-

Urban 2008, tab.

2)

zdobiony

jest

jeden

nagolennik

(Ryc.

5:2). Zaliczone

do

_tej

_grupy

_kompozycje

_ró?ni?

_si?

_mi?dzy

_sob?.

Na

oka-zach z _pary nr 1 w Bra?sku (D. Jaskanis _{1976, ryc.} 4)

i znanym nam z

_autopsji

_nagolenniku

z _{Liszek, pow.}

so-ko?owski _(J. G?osik 1993, s. 218, ryc. 13b)

znajduje

si?

sko?na kratka z _grup ??obków. Kratka i sko?nie

zakre-skowane

_trójk?ty

_wyst?puj?

na

_{nagolennikach}

z _pary nr

2 z Bra?ska _{(D. Jaskanis 1976, ryc. 5)} i

_{egzemplarzach}

z Kie?czewa, _pow. ostrowski _(J. Pasternak _1938, s. 287,

Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie _pod nr 344 _zapisano

kupio-ny 7.VII.1928 r. od Gustawa J. Bisiera _{Nagolennik bronzowy} z_pi?kn?

patyn?. Mogilnica". Opublikowany sze?? lat _{pó?niej rysunek}

nagolenni-ka _{by? podpisany} "z m. _{Mogielnica, pow. Grójec" (por.} K. Ja ?d ?e

w-ski _1934, s. _{35, ryc. 28). T? lokalizacj?, której} obecnie nie _sposób

zwe-ryfikowa?, konsekwentnie _powtarzano w_{kolejnych opracowaniach.}

5

Serdecznie _dzi?kujemy Panu _{mgr. Mieczys?awowi} Bieni z Muzeum

Po?udniowego Podlasia w _{Bia?ej Podlaskiej} za _{udost?pnienie zdj??}

i_{rysunków niepublikowanych zabytków} z _{Bu?ysk. Dzi?ki tym}

ilustra-cjom zauwa?ono, ?e zako?czenie _{jednego nagolennika} z _Bu?ysk,

po-dobnie _jak i okazu z _??k, nie _{jest typowe} dla _klasycznych form _tych

ozdób. W_{pierwszym przypadku} koniec zosta? _?cieniony i_odchylony

w _{bok, podobnie jak} w _niektórych okazach _typu mieszanego, np.

jed-nym z_{tutaj publikowanych (Ryc.} 7: ₁₎ i_{kolejnym, znalezionym}

woko-licach Radomska, pow. loco (W Bla_jer, B. C hud zi ?

sk a _2000,

ryc. 1). Zachowane zako?czenie nagolennika z _{??k (Ryc. 2:2) jest}

na-tomiast lekko _pogrubione w_{wyniku rozklepania,} tak _jak na okazie _typu

mieszanego z _okolicy Ko?skich _{(Ryc. 6a).}

7

Nagolennik, bardzo _podobny do _jednego z _{omawianych (Ryc.}

5:1)

-wykonany równie? z do?? _{cienkiego pr?ta} i _ozdobiony

ana-logicznym ornamentem, ale z bardzo _{wydatnymi, guziczkowatymi}

zako?czeniami - zosta?

wyorany na Bia?orusi w _okolicy wsi Pas?atka

(dawniej Piszezatka lub Pieszezatka Po?owieckai, raj. Kamanecki, vobl.

Berascejskaa (IIHcqaTKa, KaMJIHeU;KI pa?n, Bepacsne?cxaa B06JI.).

Informacj? t? przekaza? w _sierpniu 2009 r. Pan dr. Vadzim Belevec

z _Instytutu Historii _Narodowej Akademii Nauk Bia?orusi w _Mi?sku,

za co _sk?adamy mu w _{tym miej} scu serdeczne podzi?kowania.

8

Dwa ozdobione zako?czenia

-sko?n? kratk? z _{krzy?uj?cych si?}

li-nii

-maj? nagolenniki znalezione w Bo?ni (E. S Pr o ckhof f 1956,

s. 209, ryc. 50:6).

6

Wliteraturze tak?e _jako Lubi? (por. M. Mo _gielnick a- U_r b _{a n}

2008, przyp. 18).

rys. 1).

Trójk?ty

nie s? tu

jednak

przekre?lone

wi?zkami

linii

_jak

na _naszym

_nagolenniku,

ale linie _s?

wyprowa-dzone z wierzcho?ków

_trójk?tów.

_Prezentowany

okaz

wy-daje

si?

by?

bardzo

_podobny

do

_zaginionego

nagolenni-ka z

_{piecz?tkowatymi}

zako?czeniami z Rzeszotkowa,

pow. siedlecki (J. Mi?kiewicz 1962, s. 231, tabl. VI; por.

M.

_{Mogielnicka-Urban}

2008, s. 220-221),

_którego

ko?-ce równie?

_by?y

ozdobione

_jode?k?.

Chocia? ani _opis

przedmiotu

ani

_opublikowany

_rysunek

nie

_pozwalaj?

rozpozna?

i

_porówna?

_wszystkich

detali ornamentu, to

trudno

_oprze?

_si? wra?eniu, ?e oba

_nagolenniki

_mog?a

wykona?

ta sama

_r?ka.

sko?nie zakreskowano

_(Ryc.

_4,5:1). Na

_jednym

egzem-plarzu

jako

ostatnie

_wykonano

_stykaj?ce

_si? wierzcho?-kami wsuwane w siebie

_k?ty

_(Ryc.

5:2).

Cz???

ornamentów sk?ada _si? z dobrze

_widocznych,

g??bokich

??obków

_(Ryc.

2:2, 4, 5). Inne,

_jak

_wyj?tkowy

wzór

_(Ryc.

₃₎ i zachowane

_szcz?tkowo

_kompozycje

_(Ryc.

6a, 7:1.2) tworzone

_by?y

z

_p?ytkich

i

_w?skich

??obków,

które ?atwo

_ulega?y

zatarciu. Bardzo

_podobnie

_wykonany

ornament,

niestety

równie?

_zachowany

w niewielkim

stopniu,

znajduje

si? na

_nagolenniku

_typu

_mieszanego

z _Ginetówki,

pow.

grójecki"

(B. Chomentowska 1960,

s. 496-497, tabl. XVII:2; M.

_{Mogielnicka-Urban}

2008,

tab. _3). Delikatne, ale do?? dobrze widoczne zdobienie

jedynego

nagolennika

wersji

kujawskiej

(Ryc.

2: ₁₎ sk?ada

si? ze ??obków

_dwojakiego

_rodzaju:

_g??bszych

poprzecz-nych

i

_odchodz?cych

od nich

_p?ytkich

i

_w?skich.

Podob-nie

_wykonany

ornament, w

_którym

_wyra?niejsze

od

po-zosta?ych

s? poprzeczne naci?cia, stwierdzono na okazie

typu

mieszanego

z okolic Radomska (W.

_Blajer,

B.

Chu-dzi? ska 2000, s. _49; M.

_{Mogielnicka-Urban}

2008, s. _216).

Zachowany

szcz?tkowo

ornament

_nale??cych

do _typu

mieszanego

dwóch

_{nagolenników}

_(Ryc.

₇₎ mia? sk?ada?

si? z _grup kresek

_poprzecznych

i

_rz?dów

przeciwstaw-nych

kresek

_uko?nych

_(por.

_J. Kostrzewski 1964, s. 84,

tabl. _XXXII:8). Widoczne na

_obr?czach

niewielkie

frag-menty wzoru

_pasuj?

do _opisu z _cytowanego

opracowa-nia. Natomiast _narysowany tam doskonale

_zachowany

nagolennik,

zdecydowanie

masywniejszy

od tu

publi-kowanych,

zdobiony

jest

bardzo

_wyra?nym

ornamen-tem,

_z?o?onym

z _grup

_poprzecznych

??obków na

prze-mian z _pasmami

_du?ych,

_wsuwanych

w siebie

_k?tów.

Albo zatem

_rysunek

_jest

_niedok?adny

albo

_przedstawia

inny

przedmiot.

Wi?kszo??

prezentowanych

nagolenników

nosi

_?lady

u?ytkowania

w _postaci ?cienienia

_obr?czy

od _wewn?trz.

Jak przypuszczano, takie przew??enia sztabki

powodo-wa?y

ocieraj?ce

si? o _ni? rzemienie

_10,

_którymi

_ozdoby

mia?y

by?

mocowane do

_nóg,

_np. nad kostkami (J.

Kos-trzewski 1923, s. _{115; J. ?urowski} 1927, s. _{51; J.} Pasternak

1938, s. 287).

_Trzy

_egzemplarze

_maj?

_obr?cz

_?cienion?

w

_jednym

_miejscu

_(Ryc.

_{2:2, 3,} 5: _1), dwa

_okazy

w dwóch

miejscach,

znajduj?cych

si? w

_niedalekiej

od siebie

odle-g?o?ci

(Ryc.

4, 7:2), a

_jeden

_nagolennik

w trzech

_miejscach,

przy czym dwa

by?y

ulokowane w

_pobli?u

siebie, a trzecie,

niewielkie otarcie stwierdzono _po

_przeciwnej

stronie

ozdoby

(Ryc.

7:1). A zatem

_tylko

ten okaz

_móg?by

_by?

zamocowany poziomo na _rzemieniach, w

_sposób

opisa-ny

wy?ej,

przy za?o?eniu, ?e

nagolennik

w

_ogóle

uda?o _si?

na?o?y?

na _nog?. Z

_{przeprowadzanych}

_prób

_wynika

bo-wiem, ?e

_nagolenniki

_{przechodzi?y,}

i to z trudem,

_jedynie

przez niewielkie, drobne stopy.

Ci??ar

i kszta?t

_tych

ob-r?czy tak?e

wykluczaj?

mo?liwo?? ich

u?ywania

jako

codziennego

elementu

_stroju.

_Nagolenniki

z

_jednym

lub

dwoma otarciami

_musia?y

_by?

zawieszane _pionowo.

Wten

_sposób

_zapewne

_potraktowano

równie?

nagolen-nik _otarty w trzech

_miejscach

_(Ryc.

_7:1).

_Najpierw

za-Ko?ce

_{nagolenników,}

zarówno _typu

_klasycznego,

co

wykazano

wcze?niej,

jak

i _typu

_mieszanego,

niejedno-krotnie ozdabiano

_jode?k?.

Wzór

_z?o?ony

z trzech _pasm

sko?nych

naci??,

analogiczny

do

_wykonanego

na

frag-mencie z

_okolicy

Ko?skich

_(Ryc.

_6a),

_znajduje

_si? na

eg-zemplarzu

z okolic Radomska (W

_Blajer,

B. Chudzi?ska

2000, ryc. 1) . Jode?ki

pokrywa?y

tak?e ko?ce

innych

na-golenników

typu

mieszanego,

znalezionych

w

stosun-kowo

_niedalekiej

_odleg?o?ci

od

_{wymienionych,}

ze

skar-bów z Klinów _(?) i

_Opoczna,

oba w _pow.

_opoczy?skim

(M. Szuka?a 2001, s. 218, 219, tabl. 11:6, 111:3,4).

Analiza rozmieszczenia ornamentu na

_powierzchni

pr?tów,

z

_których

_wykonane

_s?

_nagolenniki,

_prowadzi

do wniosku, ?e zdobienia dwóch

_egzemplarzy

_(Ryc.

2:2,

7:1),

podobnie

jak

okazów z Liszek i Kisielska

_(por.

M.

_Mogielnicka

-Urban

2008, s. 212)

_wykonano

na

sztab-kach

_przed

ich _zwini?ciem. W

_innym

_przypadku

_cz???

??obków nie

_mog?aby

znale?? _si?

_g??boko

_mi?dzy

zwo-jami

lub,

wyj?tkowo,

nawet na stronie

_wewn?trznej.

Niejednokrotnie

zauwa?a _si? niedok?adno?ci lub

po-my?ki

w

_{kompozycjach.}

I _tak, na

_jednym

_nagolenniku

uleg?

zmianie kierunek kreskowania

_figur

_(Ryc.

_4), a

ele-menty wzoru umieszczone w

_cz??ci

_?rodkowej

_innego

okazu

_zosta?y

_przesuni?te

_wzgl?dem

siebie

_(Ryc.

_2:1).

W

_przypadku

trzech

_{nagolenników}

uda?o _si? ustali?

kolejno??

wykonania

poszczególnych

motywów

zdobni-czych.

Po umieszczeniu _grup

_poprzecznych

_??obków, na

polach

mi?dzy

nimi

_poprowadzono

uko?ne linie

stano-wi?ce

obrysy

klepsydr

lub

_trójk?tów,

które _nast?pnie

9

Wopracowaniu skarbów zKlinów (?) i_{Opoczna, zawieraj?cych}

??cz-nie 4 _{nagolenniki typu mieszanego,} nie ma _informacji ani o _sposobie

wykonania ??obków ani o _ewentualnych ?ladach _{u?ytkowania (por.}

M. Szuka?a 2001, s. 218, 219).

10

Podobne ?cienienia _obr?czy od _wewn?trz oraz otarcia na _spodzie

tarczek _{spiralnych wyst?puj?} na wielu _br?zowych naramiennikach z II

i III okresu _{epoki br?zu.} Uwa?a _si?, ?e takie _{?lady u?ytkowania}

po-wsta?y w czasie noszenia ozdób na ramionach. _{Aby zabezpieczy? je}

przed zsuwaniem _{obwi?zywano obr?cz} rzemieniem, sznurkiem lub

paskiem tkaniny, który nast?pnie zawieszano na _{szyi (W} B la_jer

1984, s. _{78-79, ryc. 6).}

wieszono _go na dwóch rzemieniach, a

_kiedy

sztabka

uleg?a

w

_tych

_miejscach

znacznemu ?cienieniu,

wyko-rzystano

drug?,

nienaruszon? stron?.

Nagolenników

nie

obwi?zywano

ciasno rzemieniem, a

_{najprawdopodobniej}

zawieszano lu?no w

_p?tlowatych

_uchwytach.

Otarcia

bowiem,

niekiedy

o

_d?ugo?ci

kilku

_{centymetrów,}

znaj-duj?

si?

jedynie

wewn?trz

obr?czy,

a

_umieszczony

na

stronie

_zewn?trznej

ornament nie

_jest

_uszkodzony".

prawdopodobne,

fragment

zwoju

spr??ynki

w

jednocz?-?ciowych

zapinkach

typu Certosa i

_pochodnych

_(por.

M. Ged12004, tabl. 53:226.227.242.250, 58:290.291).

Zde-cydowan?

wi?kszo??

znanych

z ziem

_polskich

okazów

harfowatych

i o

_konstrukcji

_{pó?nohalsztackiej}

znalezio-no w

_{wyposa?eniach}

_grobowych,

nieliczne na _osiedlach,

a

_tylko

_pojedyncze

w skarbach,

_{zawieraj?cych}

m.in.

w?a-?nie

_nagolenniki

stanomi?skie.

_Zapinka

harfowata

wcho-dzi?a w sk?ad

_depozytu

ze

?widnika,

a w

_zespole

z

?usz-kowa, pow. ko?cia?ski

znajdowa?a

si?

dwucz??ciowa

za-pinka

z

_ozdobn?

_nó?k?

(M. Gedl _2004, s. 85, 100 nn.,

111-112, tabl. 54:247, 112A). Znalezisko z

_okolicy

Ko?-skich

_by?oby

zatem trzecim skarbem z okresu

halsztac-kiego

zawieraj?cym

nagolennik

i

_zapink?.

Przegl?d

nagolenników

ze zbiorów PMA

_wykaza?,

?e

na okazach

_znajdowanych

w

_parach

stwierdza _si? na

ogó?

ró?n?

liczb?

otar?. _Jeden

_nagolennik

z Ginetówki

(B. Chomentowska 1960, s. 496, tabl. _XVII:1) nie ma

?cienie?

_obr?czy,

a na

_wymienianym

_wcze?niej

_drugim,

typu

mieszanego,

znajduj?

si? trzy, w

_podobnym

uk?a-dzie

_jak

na

_jednym

z

_naszych

_egzemplarzy

_(Ryc.

7:1).

WKluczewie, pow.

p?o?ski

(J. Kostrzewski 1964, s. 40,

ryc. 34:3.4) i Warszawie-Zaciszu (G. Orli?ska

2004--2005, ryc. 3)

jeden

nagolennik

jest

otarty w

_jednym

miejscu,

a

_drugi

w dwóch.

_Wyj?tkowe

_s?

_nagolenniki

z Kie?czewa

_maj?ce

od _wewn?trz

_obr?czy

_po

_jednym

identycznym

przew??eniu (J. Pasternak 1938, s. 287).

Dwa

_nagolenniki

_{najprawdopodobniej}

_stanowi?y

_par?

(Ryc.

7). Przemawia za _tym

_podobny

stan ich

zachowa-nia, zbli?one

_rozmiary

_(z

_powodu

_silnego

zniszczenia

pierwszego

nagolennika,

drugi

sprawia wra?enie

ma-sywniejszego),

zwini?cie w

_przeciwnych

kierunkach oraz

analogicznie

wykonany

ornament. Nie bez znaczenia dla

ustalenia

_wspólnej

_proweniencji

ozdób

_jest

równie? fakt,

?e wMPR nadano im

_jeden

numer.

_Nagolenniki

znajdo-wane do?? _{cz?sto parami}

_(por.

M.

_{Mogielnicka-Urban}

2008, s. ₂₁₄₎

_by?y

na

_ogó?

_{zwini?te odwrotnie, np.} w

Bra?-sku _{(D. Jaskanis} 1976, ryc. 4-6, 8),

Bu?yskach,

Ginetów-ce _(B. Chomentowska 1960, tabl. _XVII:1.2),

Go?niewi-cach

_Nowych

_(T.

_W?grzynowicz

1964, ryc. 2),

Kie?cze-wie _(J. Pasternak 1938, ryc. 3), Kluczewie (J.

Kostrzew-ski 1964, ryc. 34:3.4), Saminie (A. Lissauer 1891, tabl.

IX:9.10) czy w Warszawie-Zaciszu _(G. Orli?ska

2004--2005, ryc. 3),

rzadziej,

w _{t? sam? stron?, np.} w

?widni-ku _(J. ?urowski 1927, tabl. _V:1.2).

Na

_cz??ci

_{nagolenników,}

_zwykle

_masywnych

i

ci??-kich, nie stwierdzono

_?adnych

?ladów

_u?ytkowania.

Poza

dwoma okazami

_(Ryc.

2: _{1, 5:2)} oraz

_wspomnianym

_ju?

egzemplarzem

z Ginetówki mo?na tu

_wymieni?

znane

nam z

_autopsji

_wyroby

z _{Franciszkowa, pow.}

garwoli?-ski _(J. Kostrzewski 1964, s. 33, tabl. VII: _11), Go?niewic

Nowych,

pow.

grójecki

(T.

W?grzynowicz

1964, s. 85,

ryc. 2), Kisielska, Liszek i skarbu I z

_Nowej

_S?upi,

_pow.

kielecki" _(J. Kostrzewski 1964, s. 67, ryc. 87:5). Nie ma

?adnych

przes?anek,

aby

s?dzi?,

?e

_"nieu?ywane"

nago-lenniki

_mog?y

mie?

_jakie?

_specjalne,

_np. kultowe,

prze-znaczenie. W ?rodowisku

_wodnym

_znajdowane

_s? bo-wiem zarówno

_wyroby

z

_wyra?nymi

?ladami

u?ytkowa-nia, np. w Kluczewie (J. Kostrzewski _1964, s. 40) _czy

Sa-minie _(A. Lissauer 1891, s. _18),

_jak

i _{nieuszkodzone, np.}

w Go?niewicach

_Nowych

(T. W

_?grzynowicz

_1964, s. 85).

Nie mo?na

_wykluczy?,

?e z

_jednego

_zespo?u

pocho-dz?

równie?

_ró?ni?ce

_si? rozmiarami, _zwini?te w

prze-ciwne _strony dwa

_nagolenniki

_typu

_klasycznego,

_jeden

wersji

kujawskiej,

a

_drugi

_mazowieckiej

_(Ryc.

2:1, 5:1),

chocia?

_by?by

to

_pierwszy

_przypadek

wspó?wyst?powa-nia obu

_tych

_wersji

ozdób". W Muzeum

_Narodowym

Fragmenty

przedmiotów

z

_okolicy

Ko?skich

_(Ryc.

_6),

jak

wynika

z _zapisu na karcie MPR, mog?

pochodzi?

ze

skarbu,

datowanego

ze

_wzgl?du

na obecno??

nagolenni-ka stano

_mi?skiego

na okres halsztacki D. Zachowana

cz???

zapinki

jest

na

_tyle

_{niecharakterystyczna,}

?e nie

sposób

jednoznacznie

okre?li?

_jej

_typ.

_Drucikowaty

ko-niec

_wygi?ty

_jest

w taki

sposób,

?e mo?e stanowi? albo

cz???

p?tlowatego

zako?czenia

_kab??ka

_wykonywanego

w

_niektórych

_zapinkach

_harfowatych

_albo, co

_mniej

1'3

Obie _{wersje nagolenników typu klasycznego mia?y}

wspó?wyst?po-wa? w skarbie z _{"Mogielnicy" (por. przyp.} 4 i M. Mo _gielnic ka

-- U_r b _{a n} 2008, _s. 220, tab. 1 i 2,

mapa l, nr _30). W zbiorach PMA

znajdowa? si? w _{rzeczywisto?ci tylko jeden,} obecnie zaginiony,

kla-syczny nagolennik wersji kujawskiej o _{takiej proweniencji.} Ani

K. Ja?d?ewski (1934, s. _{25-26, ryc. 28)} ani _ponad 30 lat _pó?niej

J. Kostr z e w sk i _{(19 58b,} s. 86, nr 17 i zest. 7) nie omawiali

znale-ziska z _"Mogielnicy" w kontek?cie skarbów. _Informacja o _depozycie,

maj?cym zawiera? _bransolet? i dwa _nagolenniki stanomi?skie

poja-wi?a si? 6lat _pó?niej (J. Ko str z e w ski 1964, s. _{51, ryc. 50:1.2,} tabl.

XIX:3). W_{publikacji, poza rysunkiem nagolennika wersji kujawskiej,}

zosta?o umieszczone _zdj?cie dwóch _{innych nagolenników (mniejszy}

o ?redn. zewn. ok. 11 cm _{jest zbyt du?y} na _bransolet?),

sfotografowa-nych (jak si? okaza?o ca?kowicie nies?usznie) z _{metryczk? Mogielnica,}

pow. Grójec. Szklany, zapewne przedwojenny, negatyw tego zdj?cia

przechowywany wPracowni _{Dokumentacji Naukowej} PMA, jest

opisa-nyfotokopia zdj?cia zkartoteki f. Mi?kiewicza

-otrzymanego od A.

Gar-da wsk _{iego. Dzi?ki nieocenionej pomocy} Pana _mgr. Rados?awa

Pro-11

Brak otar? na stronie _{zewn?trznej obr?czy t?umaczony jest} równie?

w_{inny, niezbyt przekonuj?cy sposób.} ?cienienia od _wewn?trz sztabki

nie _powstawa?y wczasie _{u?ytkowania ozdoby,} ale _{by?y wykonywane}

ce-lowo wtrakcie odlewania _pr?ta. Wtakie _{specjalnie przygotowane}

miej-sca' dla uchronienia obr?czy przed zsuni?ciem, wk?adano _jaki?

przed-miot _{spe?niaj?cy funkcj?} klina _(por. Z. P ie c z_{y ?}sk i 1981, s. _24).

12

Wliteraturze tak?e _{jako S?upia} Nowa _(por. M. Mo_g ielnick

a--U_rban

2008, przyp. 19)