Czasopisma polsko-szwedzkie

Cieślak, Tadeusz

Czasopisma polsko-szwedzkie

T A D E U SZ C IEŚLA K

CZASOPISMA POLSKO-SZWEDZKIE

Do czasopism szwedzko-polskich zaliczam wszystkie polskie pisma przeznaczone dla społeczeństwa szwedzkiego albo dla Polonii w Szwecji oraz takie, które były publikowane w Polsce, ale zajmowały się w y­ łącznie sprawami szwedzkimi. Poszukiwania w starych zbiorach biblio­ tecznych odsłaniają wiele interesujących inicjatyw wydawniczych, naj­ częściej grona ludzi dobrej woli, dążących do zbliżenia polsko-szwedz­ kiego i wykorzystujących w tym celu drogę uznawaną za szczególnie: skuteczną, a mianowicie za pośrednictwem specjalnych czasopism. Nie brakowało wśród tych pism również urzędowych, głównie zainicjowanych przez polskie placówki dyplomatyczne dla rozpowszechniania w społe­ czeństwie szwedzkim. Nie spotkałem czasopism, które byłyby w ydaw ane1 wyłącznie przez szwedzkie placówki urzędowe dla społeczeństwa polskie­ go lub o sprawach polskich. Wyłączam ze swojej relacji pisma zajm u­ jące się nie tylko Szwecją, ale również innym i krajam i skandynawskimi1. Już w sierpniu 1917 r. zaczęło ukazywać się w Sztokholmie pismo pod tytułem : „Bulletin frân upplysninsbyrân »Polonia« i Stockholm”^ („Biuletyn biura informacji »Polonia« w Sztokholmie”)· Zasadniczo uka­ zywało się ono w języku szwedzkim, ale niektóre artykuły, a czasami całe num ery były publikowane w innym języku3. Od pierwszego do ósmego num eru (luty 1918) pismo było podpisywane przez Józefa K ara- siewicza4, a następne num ery były nie podpisywane. W pierwszym n u ­

1 Np. pism o „Baltic and S ca n d in a v ia n Countries", w y d a w a n e przez In sty tu t B ałtycki, w którym zam ieszczano w ie le a r ty k u łó w o S zw ecji. Zob. m ój a rtyk u ł o ty m p iśm ie w tom ie 6, z. 2. „R ocznika H istorii C zasop iśm ien n ictw a P o lsk ie g o ”, s. 228—235. N ie u w zg lęd n ia m r ó w n ież „Przeglądu P o lsk o -F iń sk o -E sto ń sk ie g o ”, u k a ­ zu jącego s ię od gru d n ia 1'936 r. do lip ca 1938 r„ gdzie n iek ied y o m aw ian o z a zęb ia ­ jące się ze sp raw am i szw ed zk im i problem y.

2 W zbiorach B ib lio tek i U n iw e r sy te c k ie j w Lund.

3 Np. num er czw arty z listop ad a 1917 r. b y ł w języ k u fran cu sk im . 4 N ie udało s ię odn aleźć d ok ład n iejszych in fo rm a cji o nim .

90 T A D E U S Z C I E Ś L A K

merze (sierpień 1917) zapowiedziano informowanie o problemach pol­ skich oraz podano ogólne wiadomości o rvm^osriynh nolskich partiach po­ litycznych i o Piłsudskim. W tymże numerze reklamowano broszurę Józefa Mokrzyńskiego pt. Polens ekonomiśka. krafter, z przedmową T. Petandera, docenta Wyższej Szkoły Sztokholmskiej (późniejszego Uni­ w ersytetu). Znajdujem y również num ery „Biuletynu” o charakterze mo­ notematycznym, a więc num er poświęcony stuletniej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki5, zagadnieniom gospodarczym6, problemowi żydow­ skiem u7, litewskiemu8. Z nazwisk występujących na łamach tego biule­ tyn u wynika, że był on związany z Narodową Demokracją, a w jeszcze większym stopniu z działaczami związanymi z Radą Regencyjną. Zapew­ ne żywot „Biuletynu” zakończył się razem z Radą, ale z wykorzystanych zbiorów nie wynika jasno, kiedy wyszedł ostatni numer. Powiązany był z nim „Polak Bulletin. Pressbyrân Polonia i Stockholm”9. Warto może odnotować jeszcze specjalny tom informujący o Polsce, wydany w serii Biblioteka Narodów10. Pierwszy tom tej serii poświęcony był Bułgarii, drugi Polsce, trzeci Żydom, a czwarty Ukraińcom. Była to pozycja książkowa, czysto informacyjna, na stosunkowo wysokim poziomie, opra­ cowana przez wybitnych fachowców Polaków i Szwedów11. Odnotowanie tej pracy naświetla uzupełniająco ówczesną aktywność polską w Szwecji, która objęła dziedzinę prasową, informacji książkowej12, a nawet tw o­ rzenia specjalnych komitetów społecznych. Inny charakter, wobec kon­ centrowania zainteresowań wokół zagadnień gospodarczych, miały

komu-5 Z października 1917 r., nr 3. 0 Z grudnia 1917 r., nr 5. 7 Ze styczn ia 1918 r., nr 7. 8 Z m arca 1918 r., nr 11.

9 Od m arca 1918 r. do lu teg o 1919 r., nr 1— 13.

19 P o la c k e r n a , Stockholm . P. A. N orsted t u. Söners Förlag, t. 2, 1918. N a tio n er- n a s B ibliotek . Skild rin gar a v F o lk och L and under R ed ak tion a v M. E hrenpreis och A lfred Jensen.

11 Szk ic historyczn y o p racow ał W ła d y sła w K onopczyński, ekon om iczn y J ó zef M o k rzy ń sk i (w ów czas p rzed sta w iciel h a n d lo w y P o lsk i w B udapeszcie), o lu d zie i k u ltu rze A lek sa n d er B rückner, o literaturze W ilh elm F eld m a n (określony jako

ch arg é d ’aff a ir es P olsk i w B erlinie), o sztuce doc. F elik s B ryk z W iednia, o s ta n o ­

w isk u P o lsk i w św ie c ie — Oskar H alecki, o tłu m aczen iach literatury p olsk iej — A lfred J en sen . Do tego: chronologia w y d a rzeń z la t 1914— 1918 oraz rad y b ib lio ­ g raficzne o literaturze w język ach obcych.

12 D użą rolę w tym zak resie odegrał zn ak om ity rom anista i historyk kultury, dr S ta n is ła w W ędkiew icz, późn iejszy profesor k o lejn o U n iw e r sy te tu Jagielloń sk iego, W arszaw sk iego i P oznań sk iego. W y sła n y do S ztok h olm u przez w a rsza w sk i D ep a r­ tam en t S p r a w Z agranicznych p o tra fił zorgan izow ać w ie le p o żyteczn ych akcji. Sam w y d a ł w 1918 r. w Sztok h olm ie w język u fra n cu sk im c en n e do dnia d zisiejszego o m ó w ie n ie bibliograficzn e pod ty tu łem L a S u è d e e t la Polo gne. Essai d ’u n e b ib l io ­

łiikaty Izby Handlowej Szwedzko-Polskiej (Svensk-Polska Handelskam- marensmedde — Landen)13. Izba została założona w czerwcu 1929 r. i odegrała poważną rolę w rozwoju polsko-szwedzkich stosunków gospo­

darczych. .

W Polsce zostało założone w listopadzie 1927 r. Towarzystwo Polsko- -Szwedzkie14, którego oddział łódzki zdobył się w 1937 r. na pięknie wydaną jednodniówkę poświęconą Szwecji13, Popularnie ujęta, oparta na m ateriałach opracowanych przez innych, była bogato ilustrowana. Zosta­ ły w niej opublikowane dwie pozycje Szweda, wielkiego przyjaciela Pol­ ski, wieloletniego prezesa Towarzystwa Szwedzko-Polskiego, Karola

G. Felleniusa16.

Zupełnie specyficzną pozycję wśród czasopism szwedzko-polskich zaj­ m u je pismo „Svio-Polonica”. Ukazywało się ono w Sztokholmie w latach

1939— 1947. Ukazało się łącznie dziewięć jego num erów 17. Wydawcą było Szwedzko-Polskie Towarzystwo Naukowe przy Sztokholmskiej Wyższej Uczelni18 (Svensk-Polska Studiesällakapet vid Stockholms Högskola). Jako cel pisma zapowiadała redakcja: „publikowanie wyników badań p ra­ cowników naukowych szwedzkich i polskich z zakresu historii, filologii,

etnografii, historii sztuki i innych [...] oprócz rozpraw i artykułów m ają być publikowane m ateriały źródłowe, bibliograficzne, a także recenzje i notatki o wydawnictwach szwedzkich i polskich z różnych dziedzin19. Od num eru piątego (1943 r.) publikowano skład kom itetu redakcyjne­ go, do którego wchodzili uczeni szwedzcy: Wilhelm Tham i Dawid Norrmann, oraz Polak Zbigniew Folejewski20. Ogłaszano prace w róż­ nych językach, a więc przede wszystkim w języku szwedzkim21, 13 Z lat 1929— 1931, n u m ery 1— 4. Z p rzerw am i u k azu je się po. dzień dzisiejszy. 14 W S zto k h o lm ie p ow stało T o w a rzy stw o S z w e d z k o -P o lsk ie już w lu ty m 1926 r. 15 P o ls k a a S z w e c j a . J e d n o d n i ó w k a — w y d a n a przez T o w arzystw o P o lsk o ­ -S z w e d z k ie w Łodzi z ok azji narod ow ego św ięta S z w e c ji dnia 6 czerw ca 1937 r., ss. 31.

16 Ż ył w latach 1882— 1939. O głosił szereg prac z historii sto su n k ó w p o ls k o ­ -szw ed zk ich . W 1932 r. o fia ro w a ł U n iw e r sy te to w i Ja g iello ń sk iem u zeb ran y k s ię g o ­ zbiór, sk ład ający się z 4300 tom ów , w ty m 1700 w ła sn y ch . Za zasłu gi w dziedzinie zb liżen ia p o lsk o -szw ed zk ieg o otrzym ał F ellen iu s Z łoty K rzyż Z asłu gi i ' K r z y ż K o ­ m an d o rsk i P olon ia R estituta. W o m a w ia n ej - jed n o d n ió w ce op u b likow ał: P o ls k a

i S z w e c j a w p e r s p e k t y w i e d z i e j o w e j i F r y d e r y k C h opi n a S z w e d z i .

17 O statnie dw a n u m ery b y ły pod w ójn e, a m ia n o w ic ie nry 6— 7 za lata 1944—

1945 i nry 8— 9 za lata 1946— 1947.

18 Öd 1954 r. p ełn e praw a u n iw ersy teck ie. 19 1939, nr 1, s. 5. .

20 Z b ig n iew F o leje w sk i, lektor język a polsk iego U czeln i S ztok h olm sk iej, k i e ­ r o w n ik szk o ln ictw a polsk iego w S z w e c ji w latach drugiej w ojn y. O statnio p r o fe ­ sor sla w isty k i w V ancouver (Kanada).

21 Np. w nrze 1 (1939): D. N o r r m a n, G u s t a w I I A d o l f och V l a d i s l a v Vasa; К. A X n a s, E t t p o l s k t a d e ls n a m n ; Olle H o l m b e r g , F o r m a l i s m e m i Vilno;

92 T A D E U S Z C I E Ś L A K

polskim22, francuskim23. Wartość tego czasopisma polegała nie tylko na ogłoszeniu szeregu cennych artykułów i recenzji oraz na przekazaniu społeczeństwu cennych informacji o dorobku nauki polskiej w k raju 24 lub szwedzkiej slawistyki25. Czasopismo ukazywało się w latach okupacji hitlerowskiej naszego kraju; skupienie wokół niego współpracowników Szwedów było jednym z pięknych świadectw ciągłości naszej k u ltu ry i siły jej oddziaływania. „Svio-Polonica” ukazywało się również po za­ kończeniu drugiej w ojny światowej, ale wówczas już zmieniła się jego rola, a wobec powrotu do k raju niektórych współpracowników lub zmia­ ny kraju ich zamieszkania28 nastąpiła ostatecznie likwidacja pisma. A rtykuły ogłaszane w „Svio-Polonica” zaopatrzone były w przypisy; podejmowano w nich dyskusje naukowe, prezentowano wyniki wielo­ letnich poszukiwań naukowych i dlatego warto je odnotować w historii nauki polskiej i szwedzkiej. .

W końcowych latach drugiej w ojny światowej wydaw ane było na terenie Szwecji pisemko Związku Patriotów Polskich. Pierwsza w ersja pt. „Polska Wyzwolona. Przegląd inform acyjny dla uchodźstwa polskie­ go” ukazała się w sierpniu 194427. Wydawane w formie powielanej, przekształcało się w regularny tygodnik pod nazwą „Inform ator Związku Patriotów Polskich w Szwecji”28. O jego treści i nakładzie pisze J. P a ń ­ ski: „Na treść tego tygodnika składają się przede wszystkim informacje z kraju, dalej nasze artykuliki wstępne i kronika wydarzeń miejscowych, związanych z naszymi pracami [...] Dobre szwedzkie woskówki w ytrzy­ w nrze 2 (1940): N. A h n l u n d , W e i c h s e l m y n n i n g e n i s v e n s k historia; A. H a h r ,

D r o tt n in g K a t a r i n a Jage lloni ca och va sa r e n ä ss a n se n ; Z. F o l e j e w s k i , N&gra p r o ­ blem. i n o m d e n sociala l i t t e r a t u r e n i Polen.

22 Np. w nrze 1: K. F a l k , N a j s t a r s z y r e g e s t r je z io r su w a ls k ic h ; Z. Ę o I e j e w ­ s к i, K i l k a u w a g o p o l o n i s t y c e w. S z w e c j i ; w nrze 4 (1942): Z. Ł a k o c i ń s k i , P o ­

lonica w S z w e c j i ; w nrze 5 (1943): Z. F o l e j e w s k i S i e n k i e w i c z w S z w e c j i ;

w o sta tn im nu m erze (8— 9, za lata 1946— 1947): Z. F o l e j e w s k i , N a m a r g i n e s i e

s z w e d z k i c h p r z e k ł a d ó w P a n a T a d e u sz a ; B. Z a k r z e w s k i , "Wiersz na ś m i e r ć G u ­ s t a w a III, k r ó l a s z w e d z k ie g o .

23 Np. w nrze 4: В. С a 11 e m a n, A u s u j e t d e d é v e l o p p e m e n t p h o n é t i q u e du

polonais. W ostatnim n um erze J. T r y p u ć k o , S u r un p ro c h a i n d ic t ion n ai re de v i e u x polonais. _

24 Np. w nrze 2: M. P r ü f f e r , K o r t ö v e r b l i k α ν de se n a s te Arens etn o g r a fi s k a

fo r s k n in g i Pole n, w o statn im num erze: L. К j e 11 b e r g, P o l s k a b i b l i o t e k e f i e r kr i get ; Z. F o l e j e w s k i , K r o n i k a U n i w e r s y t e t u Jag iel lo ń s k ie g o z a o k r e s w o j n y 1939— 1945 o r a z z a rok. ak a d . 1945; J. T r y p u ć k o , h a li n q u is ti q ue po lo na is e a p rè s la guerre.

25 W nrze 1 w sp o m n ia n y a rtyk u ł prof. Κ. Ο. F alk, w nrze 3: Z. F o l e j e w s k i ,

En sl a v e r n a s k ä n n a r e —· A l f r e d Jensen.

28 Np. ó w czesn eg o redaktora p ism a Z. F o le je w sk ie g o do K anady.

27 P isz e o ty m J. P a ń s k i , W a c h t a l e w e j b u r t y , G dynia [1965]. P rzy s. 141 zam ieszcza fo to k o p ię p ierw szej stron y p isem k a z jego p ierw szego num eru.

myw ały paręset egzemplarzy”29, Z chwilą zakończenia pierwszej powo­ jennej akcji repatriacyjnej pisemko to przestało się ukazywać.

Na terenie Szwecji pozostało jednak kilka tysięcy Polaków. Tylko w ramach pomocy Szwedzkiego Czerwonego Krzyża dla ofiar hitleryzmu, byłych więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych, przybyło do Szwecji trzynaście tysięcy Polaków30. W tak dużym- skupisku powstawały nowe inicjatywy wydawnicze, zresztą o różnej genezie politycznej. W dniu 20 lipca 1945 r. ukazał się w Lund pierwszy num er powielanego czasopisma pod tytułem: „Polak. Przegląd Tygodniowy”31. Jego redakto­ rem był d r Zygmunt Łakociński, historyk sztuki, przebyw ający w Szwe­ cji od 1936 r. i znany nam już jako ogłaszający swoje prace na łamach „Svio-Polonica”. Od połowy listopada 1945 r. pismo było już drukowane. Postawa polityczna redakcji ulegała ewolucji i nacechowana była· ·— używając eufemicznych określeń — dużym eklektyzmem programowym. Negatywnie oceniono wyniki konferencji poczdamskiej jako jednostronne i dla Związku Radzieckiego korzystne32, krytycznie referowano ustawo­ dawstwo Polski Ludowej33, piętnowano interesowanie się k raju Polonią zagraniczną34, oburzano się na represje w stosunku do przywódców emi­ gracji politycznych35. Równocześnie referowano rozbudowę opieki spo­ łecznej ze strony władz krajow ych38, organizowanie powrotu do kraju emigrantów z Norwegii37, Danii38. Za taką postawę polityczną zaatako­ wało „Polaka” poselstwo Polski Ludowej, ale redakcja uważała zarzuty za nieuzasadnione39.

Do pisma dodawany był niekiedy dodatek pod tytułem „Młody Po­ lak”. Tytułem spłaty wdzięczności za gościnę wydano num er poświęcony wyłącznie informacji o Szwecji40.

29 T am że, s. 149.

80 In form acja w czw a rty m n um erze „P olaka”, z dnia 10 sierp n ia 1945 r. — d an e z okresu do k oń ca lip ca tegoż roku.

81 W zbiorach B ib liotek i U n iw ersy teck iej w Lund. 32 „P olak ” (dalej „P ”), nr 2, z 27 lip ca 1945 r. 33 „P”, nr 19, z 23 listop ad a 1945 r.

84 „P”, nr 33, z 8 m arca 1946 r. .

35 „P”, nr 62, z 4 października 1946 г., o p o zb a w ien iu o b y w a telstw a . 86 N p. „P”, nr 4, z 10 sierpnia 1945 r.

37 N p. „P”, nr 9, z 7 w rześn ia 1945 r. 38 N p. „P”, nr 17, z 9 listop ad a 1945 r. 89 „P ”, nr 25, z U styczn ia 1946 r.

49 „P”, nr 12, z 5 p aźd ziernika 1945 r. W tym n um erze S. В j ö r ë k, S p r a w a

p o l s k a w li te r a t u r z e s z w e d z k i e j ; A. F j e l l a n d e r , R o z w ó j s p o łe c z n y i p o l i t y c z n y S z w e c j i ; P. O l b e r g , P o d s t a w y s z w e d z k i e g o ż y c i a g o s p o d a r c z e g o i s z w e d z k o - p o l ­ s k a w y m i a n a ha n d lo w a ; S ig n a B l a c k , S z w e c j a w s ł u ż b ie lud zk ośc i; A . B., M i e ­ sz k a n ia w S z w e c ji ; J. E., P r a s a w S z w e c j i , H a l l e n d o r f , S c h ü c k , w y ją te k z książk i pt. D e m o k r a t y z a c j a k u l t u r y w S z w e c j i ; S. H., S p o r t s z w e d z k i w do b ie ob ecn ej.

94 T A D E U S Z C I E Ś L A K

Pismo przeżywało stałe kłopoty finansowe. W początkach, września 1946 r. redakcja zmuszona była powrócić do formy powielanej41. Pod koniec tegoż miesiąca dr Zygmunt Łąkociński opublikował oświadczenie o złożeniu funkcji redaktora naczelnego w ręce kom itetu42. Ostatecznie w numerze z listopada 1946 r. powiadomiono o likwidacji pisma ze względów finansowych43.

Zdecydowanie bliskie Polsce Ludowej jest pismo „Polska Odrodzona Det nya Polen”, wydawane od kwietnia 1946 r. w Sztokholmie41, W pierwszej zapowiedzi redakcyjnej informowano, że redakcja pragnie Polonię Skandynawską i obywateli skandynawskich informować o prze­ mianach w Polsce43. W rzeczywistości zakres informacji był o wiele szerszy i obejmował również problemy Polonii Skandynawskiej, sytuacji, międzynarodowej, ze szczególnym uwzględnieniem elementów związa­ nych z obozem socjalistycznym. Spotykamy na jego ' łamach artykuły pracowników48 poselstwa polskiego, obszerne informacje o nowych po- sła*ch47, polemiki z dziennikarzami szwedzkimi na tem at traktowania ludności niemieckiej w Polsce i na naszych Ziemiach Zachodnich i Pół­ nocnych48. Bardzo dużo miejsca poświęcało pismo odtworzeniu form pomocy ze strony społeczeństwa szwedzkiego dla Polaków w latach d ru ­ giej w ojny światowej. Przypomniano Komitet Pomocy Polsce pani Gun- vor H am m ar49, Kom itet Pomocy Dzieciom Polskim pani Mariki S triernstedt30, pomoc m arynarzom polskim31, göteborgski Komitet Pomo­ cy Polsce52. Opisywano nawet działalność duńskiego Kom itetu Pomocy Polsce, który pod przewodnictwem prof. Haralda Bohra organizował do-' żywianie dzieci w Makowie koło-Pułtuska, w Ostródzie i Stopnicy oraz gościł przez wiele miesięcy liczną grupę polskich studentów33. Stosun­ kowo najwięcej miejsca jednak zajmowała aktualna ówczesna problem a­ tyka stosunków polsko-szwedzkich, a więc relacje o wystawach, koncer­ tach, odczytach Polaków w Szwecji i Szwedów w Polsce.

Ilustrowane, na dobrym papierze, zwiększające ilość tekstów w języ ­ 41 „P ”, nr 58, z 6 w rześn ia 1946 r.

42 „P ”, nr 60, z 20 w rześn ia 1946 r. · 48 „P”, nr 66, Z 1 listop ad a 1946 r.

44 W zbiorach B ibliotek i U n iw e r sy te c k ie j w Lund.

45 „Polska O drodzona” (dalej „PO ”), nr 1, z 20 k w ie tn ia 1946 r.

40 N p. radcy h a n d lo w eg o W. C habasiń sk iego o stosu n k ach h a n d lo w y ch p o lsk o ­ -szw ed zk ich , „PO ”, nr 1, z 20 k w ietn ia 1946 r.

47 N p. „PO”, nr 16, z 5 paźd ziern ik a 1950 г., o p o śle E u gen iu szu M ilnikielu. 48 „PO ”.

49 „PO ”, nr 2, z 5 m a ja 1946 r.

50 „PO”, nr 3, z 25 m aja 1946 r. i nr 4, z 10 czerw ca 1946 r. 51 „PO ”, nr 12, z 25 p aźd ziernika 1946 r.

52 „PO ”, nr 3, z 15 lu tego 1947 r.

ku szwedzkim, mogące się poszczycić dużą ilością ogłoszeń firm szwedz­ kich pismo ukazywało się jeszcze w połowie 1957 r. Postawa redakcji wobec okresu „kultu jednostki”54 zapewne utrudniła jego wydaw anie w zmienionych warunkach.

Być może nie zostały jeszcze wymienione wszystkie pisma polsko­ -szwedzkie i dalsze badania dorzucą nowe ustalenia. Oczekuję, że takie uzupełnienie, może dotyczyć w pierwszym rzędzie różnych powielanych efemeryd, które wydawane były w obozach rekonwalescencyjnych dla Polaków, byłych więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych.

54 Np. „PO ”, nr 2, z 29 lu tego 1952 r., a rtyk u ł p o c h w a ln y o m in istrze rad ziec k im A. J. W yszyńskim .