A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA ARCHAEOLOGICA 24, 2004
Ilo n a S k u p iň s k a - L o v s e t
F R A G M E N T F R Y Z U K A M IE N N E G O Z N A L E Z IO N E G O NA E T -T E L L , IZ R A E L
P olska m isja archeologiczna rozpoczęła b a d a n ia w ykopaliskow e n a Et-Tell w ro k u 1998. Jest to m isja m iędzyuczelniana, uczestniczą w niej U niw ersytet K a rd y n ała S tefana W yszyńskiego i U niw ersytet Ł ó d z k i1.
Et-Tell w tłumaczeniu n a język polski znaczy po prostu wzgórze i w rzeczy samej dom inuje ono nad okolicznym terenem .
Et-Tell identyfikow any z biblijną B etsaidą położony jest nad w schodnim brzegiem rzeki Jo rd a n , ok. 2 km na płn. od jezio ra G enezaret (ilustr. 1).
1 Wykopaliskami kieruje międzynarodowe konsorcjum, którego członkami są kierownicy uczestniczących misji.
Szczyt w zgórza wznosi się d o 166 m pod poziom em m o rza, jego podnórze leży n a wysokości 195 m pod poziom em m orza. W ykopaliska prow adzone od roku 1987 przez m iędzynarodow e konsorcjum uczelni i in sty tu tó w naukow ych odsłoniły część terenu położonego na sam ym szczycie i o b -w iedzionego m u ram i obro n n y m i. Celem ułat-w ienia d o k u m en tac ji teren podzielono z południa na północ na sektory A, B, C. W ydzielono siedem w arstw kulturow ych, od wczesnego okresu brązu (3050-2700 p.n.e., w arstw a 7) po czasy now ożytne (w arstw a 1). W arstw a 2, k tó ra jest d ato w a n a na okres od IV w. p.n.e. do II w. n.e. obejm uje cztery podokresy o sadnicze2. O sadnictw o warstwy 2 stw ierdzono na całej pow ierzchni w zgórza; były to budow le zarów no o charakterze publicznym , ja k i do m o stw a pryw atne.
Ilustr. 2. Nadproże odkryte w Et-Tell. Fot. autorka
Przedm iotem b ad ań misji polskiej jest tzw. św iątynia k u ltu cesarskiego, budow la należąca do w arstw y drugiej, hellenistyczno-rzym skiej. B udow la jest położona w najwyższym punkcie badanej w arstw y n a tarasie pow stałym przez w yrów nanie gruzow iska pokryw ającego p ó łn o cn o -z ach o d n ią część pom ieszczeń przyległych do bram y miejskiej z okresu żelaza. T eren ten m iał
2 Bethsaida Excavations Project, Vol. 1, eds. R. Arav, R. A. Freund, Thomas Jefferson
University Press 1995, s. 6, (dalej Bethsaida 1); tamże, Vol. 2, Truman State University Press 1999, (dalej Bethsaida II).
tradycję m iejsca kultow ego3. Z budow lą tą wiąże się poniżej opisany fryz (ilustr. 2) chociaż okoliczności jego znalezienia nie są jasne*. Być m oże był on zauw ażony ju ż pod koniec X IX w ieku5.
PRZYCZYNY SZCZĄTKOWOŚCI ZACHOWANIA DEKORACJI ARCHITEKTONICZNE! NA ET-TELL
F ry z jest jednym z niewielu zachow anych fragm entów dekoracji a r -chitektonicznej. Należy tu nadm ienić, że skrom ność znalezisk tego rodzaju na Et-Tell jest faktem zastanaw iającym . B etsaida stała się fu ndacją typu
polis za czasów te tra rc h y F ilip a, o k tó ry m to fakcie in fo rm u je Jó z e f
Flawiusz. F undacje typu polis są z reguły wyposażone w budynki użyteczności publicznej ja k św iątynia, ag o ra czy teatr, k tó re to budynki są zdobione n a sposób hellenistyczny. T akich budow li d o tąd nie zidentyfikow ano n a Et-Tell. Być m oże jed n ak budow la, k tó rą odsłaniam y pełniła funkcję publiczną.
A n alizu jąc przyczyny tru d n o ści, na ja k ie n ap o ty k am y przy pew nej identyfikacji takich budow li należy wziąć pod uwagę specyfikę zachow ania warstwy wierzchniej akropoli. W ykopaliska wykazały, że założone tu w czasach now ożytnych cm entarzysko beduinów plem ienia el-Tallawije zaw iera groby skrzynkow e, w skład których w chodzą obro b io n e kw adry bazaltow e, k tóre m ogły pochodzić z zdew astow anych budow li publicznych okresu hellenis-tycznego czy rzym skiego. Z pow ierzchni akropoli p ochodzą też o b ro b io n e bloki wapienne. M ożna przypuszczać, że pochodzą one z ruin, czy z rozbiórki budow li antycznych6.
S tosunkow o liczne osadnictw o stw ierdzono n a terenie G o la n u w okresie późnego cesarstw a i późnego antyku. Było to głównie osadnictw o żydowskie. N ow e osady b u dow ano często z m ateriałów zalegających ruiny osad rzym -skich7. O sadnictw o arabskie rów nież stosow ało takie p rak ty k i, ja k wyżej
3 Tradycyjny kult semicki przy bramie miejskiej został udokumentowany przez odkrycia stel i bamy. Porównaj I. Skupmska-Lovset, Wyniki badań w Et-Tell/Betsaidzie, [w:] The Results
o f the Excavations at Et-Tell, Roman Bethsaida. The Cult Site at the Gate, [w:] The Orient and the Aegean. Papers presented at the Warsaw Symposium, 9 the April 1999, Wyd. Warsaw
University, Institute o f Archaeology, Warsaw 2003, s. 131-142.
4 W wyniku umowy zawartej między członkami konsorcjum kierującego wykopaliskami w Betsaidzie, opracowanie dekorowanych zabytków architektonicznych przypadło autorce tego artykułu. Fragment fryzu, poniżej omówiony, stanowi jeden z najbardziej interesujących zabytków tego typu i dlatego zasługuje na szybką prezentację naukową.
5 Bethsaida, II, s. 22, oraz przyp. 3, s. 109.
6 I. Skupiňska-Lovset, Polskie wykopaliska w Betsaidzie, [w:] Archaeologia et Historia,
Księga jubileuszowa dedykowana Pani Profesor Romanie Barnycz-Gupieńcowej, Wyd. UL, Łódź
2000, s. 25-35.
1 D o konkluzji, że tympanom znaleziony w miejscowości Korazain pochodzi ze zniszczonej świątyni Betsaidy doszedł Rami Arav w: R. Arav, New Testament Archaeology and the case
w spom niano. W zm ianki w literatu rze X IX I X X w. uczą p o n a d to , że w czasach now ożytnych istniał szeroko zakrojony handel antyczną dekoracją architektoniczną, a prospekcja archeologiczna okolicznych osad unaocznia, jak wiele kolum n i fryzów typu grecko-rzym skiego zdobi dom y i ogrody
współczesnych m ieszkańców terenów okalających jezioro G enezaret.
XIX I XX-WIECZNA PROSPEKCJA OSAD NAD PÓŁNOCNYM BRZEGIEM JEZIORA GENEZARET
Z aró w n o Et-Tell, jak i tereny do niego przyległe były w X IX w. gęściej zasiedlone. Było to osadnictw o przedarabskie i arabskie, często okresow e. P odróżnik angielski O liphant opisał niewielką osadę beduinów usadow ioną na E t-T ell8. (ilustr. 1). W edług niego, tereny w okół ujścia rzeki Jo rd a n były gęsto zaludnione. W ym ienione zostały osady: w E l-A radż, w odległości pół mili od Jo rd a n u i jednej mili na południe od Et-Tell, gdzie stw ierdzono fundam enty budow li wzniesione z obrobionych i nieobrobionych bloków bazaltow ych, p ra w d o p o d o b n ie dato w an ej d o okresu rzym skiego, w Ed D ik k ih /E d D ikke, w odległości jednej mili na północ od E t-T ell, gdzie zarejestrow ano kilka skrom nych dom ostw (huts) arabskich i w iększą liczbę zabytków arch itek tu ry antycznej, w tym dekorow ane gzymsy, ty m p an a, głowice korynckie, wizerunki W iktorii. Z m otyw ów dekorujących wym ieniony został jajow nik, esow ate w oluty, spirale, m eander, rozety, kiście w inogron. O liphant d o p atru je się tu ruin synagogi. P o d an a też została w iadom ość, że obecni m ieszkańcy poszukują dekorow anych kam ieni celem ich spieniężenia.
U m m -el A dżadż (U m m -el A jaj) znajdujący się wówczas je d n ą m ilę n a wschód od Et-Tell, zaw ierał według a u to ra kilka dom ostw , lecz nic inte-resującego.
El-Hasaniyeh, położone pół mili na wschód od A dżadż było przedstaw ione w wyżej wym ienionej publikacji ja k o ważne centrum , zam ieszkałe przez większą liczbę ludności. D obrze w idoczne były tu d w a poziom y użytkow ania budowli większych rozmiarów. Znaleziono dekorow ane fragm enty entablatury, kolum ny, piedestały, gzymsy.
B ardzo blisko położone było M esaidije (M esaidiyeh), lecz a u to r nie podaje żadnych danych dotyczących tego stanow iska.
Przy ujściu wadi (ładi) Szukeijif (W adi Shukeiyif) d o jezio ra G enezaret w m iejscu zw anym el-A kib zarejestrow ane zostało gruzow isko bazaltow e o f Bethsaida, [w:] Das Ende der Tage und die Gegenwart des Heils. Festschrift für Heinz-Wolfgang Kuhn zum 65 Geburtstag, eds. M. Becker, W. Fenske, Leiden, Boston, Köln 1999, s. 87.
8 L. Oliphant, A trip to the north-east o f Lake Tiberias in Jaulan, [w:] Across the Jordan,
being an exploration o f part o f Hauran, ed. S. Schumacher, London 1889, s. 244 „a little over
(heaps o f basaltic stones), podobnie jak w przypadku m iejsca zw anego el-A deseh, położonego 3 m ile w górę delty W adi Es S am ak. N ad tym że w adi zarejestrow ano przy m iejscu zw anym Ain E sfera duże nagrom adzenie o brobionych bloków bazaltow ych.
El Al o pisane je st ja k o najw iększa w okolicy o sa d a p o ło ż o n a n a staro ż y tn y c h ru in ac h . Z arejestro w a n o tu rzeźby bazalto w e, ja k p o stać kobiecą w trzech częściach, z lewą ręką d o ty k ającą kołczan, chyba A rtem is, oraz fragm enty architektury. Wiele dom ostw arabskiej starszyzny, opisywanych przez O lip h an ta, zbudow anych było z fragm entów arch itek tu ry antycznej.
N astępnie opisyw ał O liphant tereny bardziej odległe fortecę Saracenów w K hisfin, pole dolm enow e zaw ierające ok. 20 tych zabytków , miejsce zw ane K a sr Bcrdawil, czyli Z am ek B aldw ina, a w dolinie wadi rozległe pole ruin zw ane U m m K a n a tir, czyli ’’Miejsce z łukam i” 9.
B adania terenow e n a w ym ienionych terenach podjęte zostały po ro k u 196710. Najwięcej uwagi skupiono n a rejestracji ruin starożytnych synagog. D a n e o publikow ane w 1994 r. wym ieniają n a obszarze bezpośrednio n a północ od jezio ra G enezaret istnienie rzym skich lub późniejszych synagog w m iejscowościach: A rbela, H . V eradim ( = K h irb et W adi el H am m am ), H . A m udim ( = K hirbet el A m ud), H. K u r ( = K h irb et K a ir K ur), C horazain, K a fam au m , B etsaida, Ed D ikke, H . R afld, Ja ra b a , D a rd a ra , el A ksanija, B atra, G a m a la ( = es Salam ), II. H o h a, H. K anef, D eir Aziz, U m m et K a n a tir. K ościoły w ym ienione są w M agdala, H ep tapegon, K a farn a u m , C hossia i H ippos (kościół m etro p o litarn y )11.
FRAGMENT NADPROŻA
J a k w ynika z poprzednich rozw ażań fragm enty architektoniczne były na om aw ianym terenie artykułem chętnie i często użytkow anym w coraz to now ym kontekście historycznym i funkcjonalnym . W ynika też z powyższego, że liczba ich była stosunkow o d u ża i że ich m iejsce pierw szego użytkow ania je st często niemożliwe do ustalenia. T ak też się m iało w przy p ad k u o m a
-w ianego fryzu. W edług zapisó-w dokonanych podczas -w ykopalisk, znaleziony on zo stał n a terenie ak ro p o lis B etsaidy, lecz d o k ła d n e m iejsce i d a ta
9 Tamże, s. 243 - 261, mapa przy artykule G. Schumachera Ergebnisse meiner Reise durch
Hauran, „Zeitschnift des deutschen Palästina-Vereins” 1893, H. 16, s. 153-170.
10 Zasłużyła się tu Claire Epstein i Mendel Nun, niektóre zabytki zostały przewiezione do lapidarium pod gołym niebem w kibucu Ein Gev. Zev Ma’oz zgromadził zabytki w Muzeum Wzgórz Golan w Kacrin.
n Tabula Imperii Romani Judea Palaestina. Maps and Gazetteer, eds. Y. Tsafir, L. Di Segni, J. Green, Jerusalem 1994. Mapy w skali 1 : 400 000. Porównać też warto: Judea,
Samaria and the Golan. Archeological Survey 1967-1968, ed. M. Kahavi, Jerusalem 1972 (w jęz.
znaleziska nie zostały za n o to w an e12. Przemieszczany był w ielokrotnie, dziś znajduje się niedaleko północnego wejścia na teren w y k o p alisk 13.
Jest to blok bazaltow y (ilustr. 2), pro sto k ątn y w przekroju, niekom pletnie zachow any. O d trą co n ą jest praw a część fryzu, m niejsze ubytki zarejestrow ać m o żn a n a obrzeżu, d ekoracja reliefowa jest m iejscam i uszkodzona. W ym iary bloku są następujące: długość - 105,5 cm oraz 83 cm, w ysokość - 38 cm o raz 36,6 cm, głębokość w aha się w granicach 46 cm do 36,5 cm.
N a podstaw ie kształtu i dekoracji blok id entyfikow ać m o ż n a ja k o nadproże. S trona przednia nadp ro ża została bardzo stara n n ie dekorow ana. D ekoracja składa się z m otyw u krzyżującego się m ean d ra połączonego z m otyw em siedm iolistnego kw iatu, przedstaw ionego frontalnie w spoczynku i w ruchu wokół własnej osi, tzw. whirling blossom (ilustr. 3). Praw dopodobnie kw iaty, ten w spoczynku, i ten w ruchu, następow ały rytm icznie po sobie.
J ---1--- 1______ I,.. I
Ilustr. 3. Motyw meandra z nadproża odkrytego w Et-Tell. Rys. autorka
M eander m a następujące wymiary ram ion: 13, 18 i 36 cm, średnica kw iatów w aha się w granicach 10,5-11 cm. W szystkie p roste wstęgi m a ją szerokość od 2,2 do 2,8 cm. G łębokość orn am en tu jest średnio rów na 2 m m . T a k a głębokość pozw ala określić relief ja k o płaski. Płaski, staran n ie w ykonany relief o prostym , rytmicznym układzie wskazywałby n a stosunkow o wczesny okres produkcji, analogie z terenu m iasta R zym u sugerow ałyby okres augustejski. S taranność opracow ania uzewnętrznia się też w stosunkow o gładkiej pow ierzchni kam ienia. B azalt zwykle nie jest polerow any i tak też jest w przypadku om aw ianego tu n adproża. Jed n ak ślady pozostaw ione po wstępnej obróbce są ujednolicone przez użycie d łu ta płaskiego z ostrzem zębato naciętym tzw. gradziny, którego użycie nadaje bazaltow i odpow iednio ch ro p o w atą fakturę. Pozostaw ione zagłębienia m ają niew ielką głębokość.
12 Porównaj przyp. 5.
13 I. Skupiňska-Levset, Polskie wykopaliska w biblijnej Bethsaidzie, „Kronika U L ” 1998, nr 5 (52), s. 18-19, fotografia.
P o d o b n ą do starożytnej technikę o b ró b k i kam ienia zarejestrow ałam przy zw iedzaniu prac rekonstrukcyjnych K h a n u w Sydonie na p o czątku lat 90. X X w. (ilustr. 4).
Ilustr. 4. Rzemieślnicy rekonstruują Khan w Sydonie posługując się różnie kalibrowaną gradziną. Fot. autorka, 2 października 1994
MOTYW MEANDRA W ARCHITEKTURZE GRECKIEJ I RZYMSKIEJ
M otyw m e a n d ra odk ry ty n a fragm encie n ad p ro ża z Et-Tell nie jest ornam entem rodzim ym dla Palestyny. Jest on najpraw d o p o d o b n iej efektem dyfuzji kulturow ej i d o tarł tu z zachodu. M otyw m e a n d ra nierozłącznie wiąże się z G recją. Począwszy od okresu geom etrycznego, wszedł on do zasobów ornam entyki wazowej, płyt terakotow ych, koro p lasty k i, drobnej plastyki i tkactw a. W architekturze kam iennej w ystępuje m ean d e r raczej rzad k o przed okresem hellenistycznym . W iąże się raczej z a rc h ite k tu rą Azji Mniejszej. T ak zwany sarkofag A leksandra W ielkiego14-, znaleziony w Sydonie,
14 Znajduje się on w miejscu architrawu, nie fryzu, będąc częścią skrzyni sarkofagu. Zauważyć należy, że występowanie wzoru meandra na fasciae architrawu w okresie rzymskim uważane jest przez badaczy jak np. J. Dentzer-Feydy, Le décor architectural en Syrie aux
epogues hellénistique et romaine, [w:] Archeologie et histoire de la Syrie, t. 2, ed. J.-M. Dentzer,
k tó ry w swej stru k tu rze naw iązuje d o kam iennej arch itek tu ry św iątynnej, ilustruje użytkow anie krzyżującego się m eandra z w kom ponow anym m otywem kw ad ratu podzielonego na cztery pola. T aki właśnie m eander zdobi większość budow li późnej R epubliki i okresu A ugusta. Ch. Leon, om aw iając dekorację rzeźbiarską budow li rzym skich, spośród tzw. orn am en tó w niekanonicznych, d o których zaliczany jest m otyw m ean d ra, w ym ienia tylko jeden przypadek jego użycia w okresie panow ania T rajana. Jest nim prosta wersja krzyżującego się m e an d ra (einfacher Kreuzmäander) w ystępująca ja k o d ek o racja bordiury to n d a ls. D la okresu A ugusta, wym ienia Leon większą liczbę przykładów . P odkreśla on, że właśnie w tym okresie krzyżujący się m ean d e r m a postać złożoną, gdyż zaw iera w co drugim polu k w ad rat z punktem p o śro d k u 16. W m iejscu kw ad ratu spotykam y rozety w przypadku n ad p ro ża z Et-Tell. W umieszczeniu rozet w polach m ean d ra a u to rk a d o p atru je się w skaźników chronologicznych. R ozety są najbardziej popularnym m otyw em zdobiącym zabytki architektury okresu I w. p.n.e. - I w. n.e. na terenie państw a
Ilustr. 5. Baalbek. Belkowanie świątyni Jupitera. Fot. autorka, 29 września 1994 15 Ch. Leon, Die Bauornamentik des Trajansforum und ihre Stellung in der Früh und
Mittelkaiserzeitlichen Architekturdekoration Roms, W ien-Köln-Graz 1971 s. 279-280; „Type B,
Einfacher Kreuzmäander. Trajansforum. Tondorahmung” (tamże, Taf. 25.1).
16 Tamże, Typ A: 1. Antiquario Forense, dorisches Geison vom Partherbogen? ( = Röm Gebälke, I 14, Nr 4Г Taf. II). 2. Augustus forum, [fryz w] „Sala di Colosso” (Taf. 139: 3) [oraz świątynia Marsa Ultora, kasetony pteronu] ( = Röm Gebälke, I, Taf. IV). 3. S. Nicola in Carcere [geison ściany zewnętrznej] (Taf. 77:4).
nabateńskicgo i Judei, szczególnie okolic Jerozolim y i Jerycha. D e k o ru ją św iątynie, fro n to n y grobow ców skalnych, sarkofagi i ossuaria, często w p o -łączeniu z m otyw em tryglifu, diglifu lub tetra g lifu 17.
R ów nie p o p u larn a w Rzym ie okresu A ugusta jest w ersja m e a n d ra bez dodatk o w y ch m otyw ów . T a k ą wersję spotykam y na słynnym ołtarzu p o -koju A ra Pacis A u g u stae (1 3 -9 r. p .n .e.) dziele pow stałym w d u ch u rzymskiej szkoły klasycyzującej. Św iątynia Ju p itera O ptim usa M axim usa H elio p o litan u sa w H eliopolis, dziś B aalbek w Libanie, p o siad a o rn a m e n t k rzy żu jąceg o się m e a n d ra n a k o ro n ie gzum su (ilu str. 5). T ra d y c y jn ie uw aża się, że św iątynia ta pow stała pod wpływem arch itek tu ry rzym s-k iej18. Jest o n a w ys-konana z s-kam ienia los-kalnego, jas-k im jest tw ardy w apień. N ależy tu zauważyć, że w okresie p an o w an ia H e ro d a i jego sp a d -kobierców wpływy R zym u są silne w Palestynie. Z auw ażył to G . F oers- ter, opracow ując dekorację m alarsk ą w nętrz pałacow ych w M asad zie19. J a k p o d ają źródła pisane, tetrarch H erod był rów nież zw olennikiem A u -gusta i jego polityki kulturalnej. M o żna sądzić, że przeistaczając wioskę B etsaidę w polis zatroszczył się o odpow iednie zdob n ictw o w y branych budow li.
MEANDER W ARCHITEKTURZE BAZALTOWEJ HAURANU
W sto su n k u do zagad n ien ia interp retacji n a d p ro ż a znalezionego na Et-Tell interesującym w ydaje się ustalenie jego sto su n k u d o obszaru a r-chitektury bazaltow ej H a u ra n u . H a u ra n sąsiaduje ze w zgórzam i G o lan na p ółnocnym w schodzie, a jego tereny zostały przyłączone d o k ró lestw a H e ro d a W ielkiego w ro k u 23 p.n.e. Pod rządam i H e ro d a i obu A gryppów odnow iono sanktuarium w Si20. T ak zw ana „B ram a n abatejska” sanktuarium w Si, i sam o sanktuarium , oprócz m otyw ów roślinnych i tradycyjnego
17 Problem ten będzie opracowywany przez autorkę oddzielnie, badania szczegółowe dotyczące typologii i topografii dekorowanych bloków architektury kamiennej zostały mi umożliwione dzięki 3-miesięcznemu grantowi „The Mellon Fellowship” w Instytucie Albrighta w Jerozolimie wiosną 2000 r.
19 E. Weigand, Baalbek und Rom. Die römische Reichkunst in ihrer Entwicklung und
Differenzierung, w „Jahrbuch D A I” 1914 s. 43-56, rozdz. „Der grosse Tempel und die
Augusteische Architektur” .
19 Przypuszczał on, że artyści rzymscy sprowadzeni zostali do Masady i być może innych ośrodków.
20 Z tymi pracami wiąże się inskrypcja dedykacyjna Agryppy no. 2365, która brzmi: “eni
ß a o d eo Q fteyaXou A y p in n a tpiXoKmaapoę, кои tpikopopa... Kai A y p in n a ę otoę avcOeicav" (epi
basileos megalou Agrippa filokaisaros, kai filoroma...kai Agrippas hios anethekan) prównaj W.H. Waddington, Inscriptions grecques et latines de la Syrie, Paris 1870, edizione anastatica Rome 1968.
jajo w n ik a posiadają m otyw m e a n d ra 21. Z abytki te są zw yczajow o dato w an e na połow ę I w. n.e. Rów nież św iątynia w Sleim p osiada w gzymsie m otyw m ean d ra, tym razem w kom binacji ze sw astyką. Św iątynia w Sleim uw ażana jest za budow lę pow stałą pod inspiracją grecko-rzym ską pod koniec okresu przedprow incjalnego, który Jacqueline D entzer-Feydy d atu je na I w. n.e. — I w. p .n .e 22. W swojej ostatniej pracy om awiającej niewielkich rozm iarów św iątynię w R im et H a rem , m iejscow ości położonej n ied alek o Suw eidy, au to rk a jest raczej zdania, że cały kom pleks świątyń haurańskich o zbliżonych cechach należy d atow ać na 2 połow ę I w. n.e. D ato w an ie to jest za-proponow ane na podstawie analizy stylistycznej dekoracji. D e k o ra q a zarów no architraw u ja k i gzymsu w spom nianej powyżej świątyni w R im et H arem zaw iera m otyw krzyżującego się m ean d ra z m otyw am i czterolistnych rozet oraz w ym łotkow anym i dzisiaj m otyw am i figuralnym i23. M otyw ten zbliżony jest d o m otyw ów dekorujących św iątynię w M uszenef, lecz w ykonanie jest mniej staranne. W edług tej samej autorki, w okresie prowincjał nym pogańskim (II - III w. n.e.) m otyw m ean d ra w połączeniu ze sw astyką staje się częsty. W ystępuje on n a szerokich w stęgach zdobiących architraw y, nisze, n ad p ro ża b ram . W dw óch o kresach dojrzałego cesarstw a, m ianow icie w okresie pan ow ania A ntoninów oraz w okresie panow ania F ilipa A raba, nasiliły się wpływy rzym skie w H auranie.
T ypow ym d la okresu A n to n in ó w jest o rn a m e n t m e a n d ra zdobiący św iątynię w A til24 i św iątynię w M uszenef25; tenże o rn a m e n t o d k ry te też w Q anaw at (czytaj K a n a ła t)26. W początkow ych fazach okresu prow
incjalno-21 J. Dentzer-Feydy, Decor architectural et développement du Hauran du Ier siecle avant
J.-C. au V lle siecle aprés J.-С., [w:] Hauran I, Recherches archéologiques sur la Syrie du sud a ľépoque hellénistique et romaine. Premiere partie, ed. J.-M. Dentzer, Paris 1985 s. 270 Pis.
VII, VIII. Plansze reprodukowane za Butlerem, vide Publications o f the Princeton Archaeological
Expedition to Syria 1904-1905, vol. 2A, Leiden 1908-1938, (dalej: PPUAES).
22 Tamże, s. 278-9, PI. X.
23 Tamże, Remarques sur le temple de Rimet Harem (Syrie du Sud), [w:] „Syria” 1998, vol. 75, s. 201-211, ryc. 14, s. 207 - architraw z motywem czterolistnej rozety (liście dębu) i wymlotkowaniami. Świątynia w Rimet Harem była niewielkich rozmiarów, o wymiarach zewnętrznych 8,13 x l l , 1 5 m , wewnętrznych 6,27 x 9,94 m. Szerokość muru wynosiła 87 cm. Składała się tylko z celi, nie posiadała kolumnady.
24 PPUAES, vol. 2, A5, s. 355-356, datowana przez inskrypcję na rok 151 n.e.
25 J. Dentzer-Feydy, Decor..., s. 289 i n., PI. XIV. Ze Świątynią w Muszenef (Nela) związane są trzy inskrypcje datujące: nr 2211 z imieniem Agryppy I, nr 2212 z tytulaturą Marka Aureliusza i nr 2213 z tytulaturą Komodusa. Celem porównania oryginału inskrypcji,
vide H. Waddington, Inscriptions...
26 J. Dentzer-Feydy, Decor..., PI. XIII. Motyw meandra został użyty w Qanawat w kon-strukcji tzw. bramy środkowej fasady północnej kościoła wschodniego, vide Gh. Amer, J.-L. Bishop, J. Dentzer-Feydy, J.-P. Sodini, L'Ensemble basilica! de Qanawat, „Syria” 1982, s. 257 i n. ryc. 32, 33. W ramach kompleksu wyróżniono ściany datowane od II w. n.e. do VI w. n.e., spośród których oznaczono przynależne do antonińskiego perybolu (świątynia lub pretorium), fragmenty tworzące grobowiec(?) z III w. n.e., oraz dwie bazyliki chrześcijańskie.
-chrześcijańskiego występuje jeszcze m eander jak o m otyw , lecz jego w ykonanie cechuje linearyzm .
ANALOGIE Z TERENÓW PRZYLEGŁYCH
W d ek o racji architek to n iczn ej przypisyw anej synagogom galilejskim i golańskim m eander w ydaje się w ystępow ać we wczesnych konstrukcjach. I akim i są synagogi w G am li i M agdali. F ragm enty arch itek tu ry bazaltow ej dekorow ane ornam entem m e an d ra znajdują się też w zbiorach M uzeum K u ltu ry W zgórz G o lan w miejscowości K acrin. Nie są one precyzyjnie datow ane.
M otyw m e an d ra dekorujący kolum ny z G am li jest szeroko znan y 27. D atow anie post quem non pozw ala określić okres użytkow ania k olum n na 1 połow ę I w. n.e., być m oże wcześniej. R elief jest płaski, lecz w ykonanie m niej staran n e niż w p rzypadku reliefu z Et-Tell.
W M ag d ali28 o d k ry to w tzw. bloku С m ozaikę czarn o -b iałą z pasem krzyżującego się m ean d ra z wypełnieniem w form ie p ro sto k ą ta z k reską p o śro d k u 29. M ozaik a była bardzo starannie ułożona. D a to w an ie bloku С na podstaw ie ceram iki i m onet znalezionych pod podłogam i jest wczesne (al
prim o periodo romano), lecz podłogi wyższe dato w an e są do IV w. n.e. ” La
d a ta iniziale del m osaico a m eandri delia prim a fasa di occupazione” jest według badaczy franciszkańskich pew na30. T en sam m otyw krzyżującego się m e a n d ra z w ypełnieniami o d k ry to „su q u a tro conci di un arco, fosse provenienti d a u n a antica sinagoga, tre pezzi dei quali fu ro n o riad o p e rati nel m u ro В del bloco F ” 31 (ilustr. 6). O rnam ent ten w ykuty był w bloku białego w apienia, p o la m iędzy krzyżującym się m ean d rem w ypełnione zostały głową mężczyzny w czapce frygijskiej, czterolistnym i i sześciolistnym i kw iatam i, w irującą pięciolistną rozetą. W latach wcześniejszych znaleziono
21 Z. Ma’oz, The Synagogue o f Gamla and the Typology o f Second-Temple Synagogues, [w:] Ancient Synagogues Revealed, Jerusalem 1981, rye. s. 36.
28 Starożytna Magdala, dziś miejscowość Magdal, w okręgu Safad, Survey o f Palestine
1 :1 0 0 0 0 0 0 , położenie geograficzne 198 północ, 247 zachód.
29 V. Corba, I m dud romana di Magdala. Raporto preliminare dopo te guarta campagna di scavo, 1 octobre - 8 decembre 1975, „Studium Biblicum Franciscanum, Collectio Maior”
vol. 22, Jeruzalem 1976, s. 360-363, ryc. 5.
30 S. Lofireda, Ceramica di Magdala H. La villa del settore С, „Studium Biblicum Franciscanum, Collectio Major”, vol. 22, Jerusalem 1976, s. 341. Lecz autor zaznacza: „per sicurezza e necessario scavare piu in basso, ma a questo punto le acque sorgive ci sono di inciampo” . Mozaika jest obecnie usunięta celem restauracji, lecz materiał fotograficzny pozwala na szczegółowe przestudiowanie zabytku. Nad poziomem mozaiki odkryło przemieszane monety, od edycji Heroda Archelaosa po monety wydane w drugiej dekadzie czwartego wieku.
Ilustr. 6. Fragment belkowania odkryty w Migdal podczas badań prowadzonych przez ojców Franciszkanów. Reprodukcja za „Terra Sancta” 2000, vol. 3, s. 45
Ilustr. 7. Nadproże z dekoracją meandra. Kafamaum. Tzw. „biała synagoga” . Fot. autorka, maj 2000 r.
jeden jeszcze fragm ent kam ienny zdobiony w ariantem tego sam ego m otyw u w dość znacznym oddaleniu od pozostałych32. Z naleziono też fragm enty kolum n, dw a fragm enty kapiteli sercowych, plinty. N a podstaw ie tych d anych odkryw cy przypuszczają istnienie dużej „synagogi białej” tzn. w apiennej, w M agdali.
M eander w ykuty w blokach w apiennych z M agdali wykazuje znaczne różnice techniczne w porów naniu z om aw ianym tu fragm entem z Et-Tell. R elief je st głębszy i m niej stara n n y . N ależy je d n a k w ziąć pod uw agę znacznie wyższe położenie tego reliefu, gdyż zdobił on en tab la tu rę, nie odrzwia, a także fakt użycia innego, bardziej m iękkiego kam ienia. K rzyżujący się m eander, któ ry zdobił n adproże synagogi kafarneńskięj, też w ykonany w w apieniu, w ykazuje jeszcze inne właściwości stylowe (ilustr. 7).
Z pow odu trw ającej dyskusji nad datow aniem „białej synagogi k afar- neńskicj” om ów ienie tego zabytku w ym aga osobnej rozpraw y i będzie tu tylko zasygnalizow ane. Liczne i różn o ro d n e w arianty tego m otyw u zaobser-w ozaobser-w ać m o żn a studiując zabytki z osad usytuozaobser-w anych na zaobser-w zgórzach G o lan . Niestety, znaleziska pozbaw ione są często kontekstu, a w większości pozostają nie przebadane. Zauw ażyć należy, że technika w ykonania niektórych frag -m entów wskazuje na ich wczesną datę. W y-m ienić tu choćby -m o żn a -m eander zd obiący frag m en t ty m p an o n u z E d -D ik k e33, o ra z n iek tó re frag m en ty bloków bazaltow ych przewiezione do m uzeum w K acrin przez jego dyrektora, dr. Zvi Uri M a ’oza. D r. Zvi Uri M a ’oz określił om aw iane fragm enty ja k o przynależne do wczesnej fazy G o la n u 34, lecz ich w ydatow anie nastręcza wiele problem ów . D latego też w artość porów naw cza m ateriału golańskiego, w obecnej fazie b a d a ń jest o g raniczona. N iem niej w skazać m o ż n a na p o p u larn o ść tego m otyw u.
O pierając się na przekazach historycznych m ów iących o rom anofilii dynastii herodiańskiej, Betsaidzie ja k o miejscu znalezienia fragm entu, a także jego cechach stylowych naw iązujących d o dekoracji architektury augusteiskiej w Rzym ie, Palestynie i Syrii (H au ran ), m ożna pow ażyć się n a w ystąpienie z h ipotezą d atu jąc ą n adproże z Et-Tell d o tegoż okresu.
In sty tu t A rcheologii U L
32 Tamże, s. 372; „Tra le rovine del villagio arabo di el-Migdal sulla riva del lago” . 33 L. Oliphant, A trip..., s. 251, ryc. 149.
34 Chciałabym podziękować Dr. Ma’ozowi i pracownikom Muzeum Kultury Wzgórz Golan w Kacrin, za pomoc w określeniu proweniencji fragmentów architektonicznych w lipcu roku 2000. Dziękuję też za zezwolenie fotografowania zabytków. Publikacja Zvi Uri M a’oz, Ancient Synagogues in Golan, vol. 2, zamieszcza ilustrację tylko jednego fragmentu architektury bazaltowej odkrytej na Wzgórzach Golan, dekorowanej motywem meandra. Z zabytków golańskich opublikowane zostały przez R. Hachlili, Late Antique Jewish Art in Golan, [w:]
The Roman and byzantine Near East. Some Recent Archaeological Research, Ann Arbor 1999,
następujące fragmenty: nr 8, s. 194 (z Ein Naszut), nr 48, s. 205 (z Kacrin), nr 49, s. 206-207 (z Jahudije).
Ilona Skupiňska-Ĺavset
A FRAGMENTARY LINTEL FROM ET-TELL, ISRAEL
Present article deals with a block o f basalt found on Et-Tell, identified with biblical Bethsaida. The block is only partially preserved and has today the dimensions: length 105,5 cm and 83 cm, height varying from 38 cm to 36,6 cm, depth between 46 cm and 36,5 cm. From the shape o f the fragment and from the placement o f the decoration it may be deduced that the stone formed originally a lintel. Decoration is carefully executed by use o f the small-calibrated claw-chisel. It consists o f a meander pattern with the motives o f rosettes. Alternately a whirling rosette and a still standing are placed between the arms of meander.
It is argued, on the stylistic and iconographical reasons, that the lintel should be dated to the Augustean period. There is pointed out on intensified influence of Roman art and culture during the reign o f Herod the Great and his heirs. Further, the analysed motif of meander is compared to the similar motifs on basalt architecture o f Hauran and Golan and the limestone architecture o f nearby settlements o f Galilee.
