Dom (własny) Kazimierza Ulatowskiego przy ulicy Legionów

Karolina Szarek

Dom (własny) Kazimierza

Ulatowskiego przy ulicy Legionów

Rocznik Toruński 33, 219-225

R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 33 R O K 2006

Dom (własny) Kazimierza Ulatowskiego

przy ulicy Legionów

K arolina Szarek In stytu t Z abytkoznaw stw a i K onserw atorstw a

U M K T oruń

Badania toruńskiej architektury z okresu dw udziestolecia m iędzy­ w ojennego skupione były dotąd w yłącznie na problem atyce gmachów użyteczności publicznej1. Przy tej okazji niejednokrotnie poruszano zagadnienia twórczości architektonicznej Kazim ierza U latow skiego (1884-1975) - naczelnego architekta toruńskiego lat m iędzyw ojen­ nych. O U latow skim pisano rów nież w kontekście jeg o działalności konserw atorskiej i urzędniczej. D ługo bow iem pełnił on funkcję Na­ czelnika W ydziału Budow nictw a przy M agistracie. Piastow ał też sta­ now isko M iejskiego Radcy Budow lanego2.

N ie eksponow anym do tej pory w ątkiem tw órczości architekta jest jeg o własny dom przy ulicy Legionów na Przedm ieściu M okrem . P ro­

1 B. Chmielarska, M iędzy tradycją a nowoczesnością. O niektórych budowlach p u ­

blicznych m iędzywojennego Torunia, Zeszyty Architektury Polskiej 1988, n r 5, s. 4 7 -

-5 5 ; B. Chm ielarska, W. Łoś, Tradycja klasyczna i gotycka w architekturze Torunia

czasów 11 Rzeczpospolitej, [w:] Sztuka i historia. M ateriały SHS, W arszaw a 1992,

s. 3 7 3 -3 8 6 .

2 K. Przybyszew ski, K azim ierz U latow ski (1 884-1975). Architekt i działacz sp o ­

łeczny, [w:] W ybitni ludzie daw nego Torunia, pod red. M. Biskupa, W arszaw a 1982,

s. 2 9 3 -2 9 9 ; R. Strem lau, D ziałalność K azim ierza U latow skiego w T oruniu w latach 1 9 25-39 (praca m agisterska, W SzP U M K ), Toruń 1984; M. Pszczńlkow ski, Hala e k sp o z y c y jn a 1 P o m o rsk iej W ystaw y O g ro d n iczo -P rzem y slo w ej, Toruń 1928 (pra­ ca m agisterska, W SzP UM K), Toruń 2005, s. 4 4 -4 9 .

jekt, fotografia i opis budynku zostały opublikowane na łamach „A r­ chitektury i Budownictwa” - najbardziej znaczącego w dwudziestoleciu międzywojennym, prestiżowego czasopisma poświęconego architektu­ rze3. Warto zatem zapoznać się bliżej z problematyką tego obiektu.

Budownictwo mieszkaniowe w międzywojennym Toruniu rozw ija­ ło się dw utorow o - były to inw estycje spółdzielcze (m ieszkania dla członków spółdzielni i m ieszkania zakładowe) oraz inw estycje pry­ watne4. Indyw idualnym zleceniodaw com zapew niono na tyle korzyst­ ne warunki finansow e, że w W ydziale Budow nictw a M agistratu prak­ tycznie codziennie pojaw iały się prośby o zatw ierdzenie projektów i w ydanie pozwoleń na budow ę5.

W planie zagospodarowania przestrzennego autorstw a Ignacego Tłoczka założono zintegrow anie czterech toruńskich przedm ieść ze starówką, a także nadanie każdem u z nich określonego statusu. Bydgo­ skie Przedm ieście, które m iało zostać połączone z Chełm ińskim , za­ chow ało swój ugruntowany ju ż luksusowy charakter. Przedm ieście Jakubskie zyskało status dzielnicy przem ysłow ej. Na M okrem zlokali­ zow ano natom iast zarów no obiekty kom unalne (m.in. drukarnię robot­ niczą), ja k i osiedla mieszkaniowe przeznaczone dla ubogiej ludności oraz wysokiej klasy wille urzędników państw ow ych i funkcjonariuszy wojskowych.

Inwestycje budow lane na M okrem zaczęły pojaw iać się niem al od początku lat dwudziestych, gdy w ładze Torunia podjęły decyzję o w y­ burzeniu istniejących tu fortyfikacji (1919-1922). Pod budow ę m iesz­ kań dla biedoty wyznaczono okolice dzisiejszej ulicy Batorego, teren Gór Kozackich i Dębowej G óry6. Z kolei w śród zamożnych inw esto­

3 Dom mieszkalny przy ul. Legionów 2, Architektura i Budownictwo 1932, nr 3, s. 30. 4 K. Przybyszewski, Rozbudow a m iasta Torunia w latach 1 9 2 0 -3 9 , Acta U niversi- tatis Nicolai C opem ici. H istoria 1977, s. 3 3 -7 6 ; R. Sudziński, Przekształcenia struktu­

ralne w Toruniu w latach 19 2 0 -1 9 7 5 , Toruń 1993, s. 2 7 -3 3 .

5 Na podstaw ie ustaw z 24 III 1933 i 27 VI 1934 r. istniała m ożliw ość odliczenia części kosztów budowy dom u od podatku, pod w arunkiem przedłożenia władzom skarbowym specjalnego zaśw iadczenia wydawanego przez Zarząd M iejski; A rchiwum Państw owe w Toniniu, Akta budow lane m iasta Torunia (dalej: A PT, AbmT), sygn. G-2489.

rów - wojskowych, urzędników, przedsiębiorców - najw iększą popu­ larnością cieszył się rejon położony w przeciwległym krańcu M okrego (dzisiejsze ulice: Legionów , D ekerta, PCK, M łodzieżow a). W znoszo­ ne tu domy, według projektów najlepszych budow niczych toruńskich, nosiły cechy propagow ane przez m iędzyw ojenną awangardę architek­ toniczną spod znaku Le Corbusiera czy M ięsa van der Rohe. Pozba­ wione ornam entu i dekoracyjności nowe formy w europejskiej archi­ tekturze m ieszkaniowej, postulow ane przez w ybitnych architektów i teoretyków , zostały przeszczepione na grunt polski przez takich tw ór­ ców jak: Szymon Syrkus, Bohdan Lachert czy Józef Szanajca7. Przefil- trow ane następnie przez toruńskie środowisko architektoniczne, były wykorzystywane w lokalnym budow nictw ie mieszkaniowym .

W konw encji rozpow szechnionego w dw udziestoleciu stylu m ię­ dzynarodow ego8, według którego budynki pow inny zatracić cechy rodzim e na rzecz program ow ego funkcjonalizm u, w zniesiono przy ulicy Legionów m.in. w illę majora Jakuba W itkowskiego, dom T om a­ sza Targow skiego - dyrektora Sem inarium M ęskiego czy też dom i lecznicę doktora Józefa Czyżaka9. Bardzo ciekaw ą realizację wśród tego zespołu budynków stanowi dom w łaściciela Zakładu Naprawy i Budowy W ag - K lem ensa D elikata, wykazujący cechy charaktery­ styczne dla stylu dw orkow ego10 (spadzisty dach, ganek na kolum ien­ kach) w nieco zm odernizow anym ujęciu. Z pow yższych rozważań wynika, że funkcjonalizm cieszył się w Toruniu szczególnym zaintere­ sow aniem . K ierunek ten, utożsamiany z now oczesnością i postępem .

7 B. Lisowski, Skrajnie aw angardow a architektura X X wieku (1 9 0 0 -1 9 1 4 ), K ra­ ków L962; A. K. O lszew ski, N owa fo rm a w architekturze polskiej 1 9 0 0 -1 9 2 5 , W ar­ szaw a 1967; I. W isłocka, A w angardow a architektura p olska 1 9 1 8 -1 9 3 9 , W arszaw a 1968; H. Faryna-Paszkiew icz, Geometria wyobraźni. Szkice o architekturze dw udzie­

stolecia m iędzyw ojennego, G dańsk 2003, s. 21.

8 H. R. H itchcock, P. Johnson, International Style. Architecture sińce 1922, New Jork 1932; naczelnym i cecham i stylu m iędzynarodow ego były: przestrzenność bryły, sw obodny plan, elim inacja ornam entu i unikanie aluzji do historyzm u.

9 APT, A bm T, sygn. G -5128, G -5126, G-5121.

10APT, AbmT, sygn. G -5 I2 3 ; A. K. Olszewski, op. cit., s. 31; styl dworkowy w architekturze dw udziestolecia m iędzyw ojennego był echem rom antycznych poszu­ kiwań stylu narodow ego, a po odzyskaniu niepodległości stał się rów nież swoistym sym bolem polskości.

stał się swego rodzaju w yznacznikiem modnego stylu życia. N ic więc dziwnego, że zamożni inwestorzy życzyli sobie domów realizow anych w łaśnie w takiej konw encji.

Dom własny Ulatowskiego przy ulicy Legionów 2 (obecnie Legio­ nów 14) rów nież wykazuje tendencję funkcjonalistyczną, co stanowi ewenement w twórczości architekta. Nie jest jednak całkowicie pozba­ wiony tradycyjnego klasycyzującego detalu będącego sw oistą wizytów­ ką Ulatowskiego. Odwołania do klasycyzmu pojmowanego przede wszystkim jako zasada prostoty i logiki, objawiającego się w osiowej kompozycji i zamiłowaniu do symetrii, występują w projektowanych przez Ulatowskiego budowlach publicznych: gmachach Dyrekcji Lasów Państwowych przy ulicy M ickiewicza (1928-1929) oraz Kasy Chorych Miasta Torunia przy ulicy Uniwersyteckiej (1928), kościele pw. Chry­ stusa Króla na M okrem (1929-1930), a także w hali ekspozycyjnej I Pomorskiej W ystawy Ogrodniczo-Przemysłowej (1928)11. Elementami wspólnymi łączącymi wszystkie te projekty jest symetryczny plan oraz detale architektoniczne o proweniencji klasycznej, a także jodełkowa dekoracja utrzymana w stylistyce szkoły krakow skiej12.

N a podstawie tych cech realizacje U latow skiego należy zaliczyć do nurtu tzw. zm odernizow anego klasycyzmu czy też półm odem izm u13, którego propagatorzy postulow ali stosow anie now oczesnej konstrukcji żelbetow ej przy jednoczesnym operow aniu klasycznym repertuarem motywów architektonicznych (lizeny, pilastry, naczółki etc.).

Projekt domu architekta pow stał w 1929 r. W lipcu tegoż roku Ja­ dwiga U latow ska zw róciła się do M agistratu z prośbą o zatwierdzenie projektu i w ydanie pozw olenia na budow ę14. Prace budow lane ukoń­ czono w grudniu. N atychm iast po zakończeniu robót U latow scy w pro­ wadzili się do domu, choć pozw olenia na użytkow anie wydano dopie­

11 Por. M. Pszczółkow ski, op. cit., s. 47.

12 A. K. O lszew ski, op. cit., s. 31; pod pojęciem szkoły krakowskiej należy rozu­ mieć nurt stylizacyjno-dekoracyjny w architekturze polskiej, wywodzący się ze sztuki dekoracyjnej S. W yspiańskiego; motywem charakterystycznym dla tego nurtu byty formy kryształkowe i jodełkow e.

13 R. Ciclątkowska, Architektura i urbanistyka Lw ow a II R zeczpospolitej, G dańsk 1998, s. 14.

ro w styczniu następnego roku15. W 1931 r. trwały jeszcze prace tyn­ karskie. W marcu 1939 r. natom iast do M agistratu wpłynął wniosek o zezw olenie na dobudow ę klatki schodow ej16.

Budynek wzniesiony na niesym etrycznym rzucie, charakterystycz­ nym dla włoskich w illi podm iejskich (tzw. villa su b u r b a n a e f1, zloka­ lizow any został na niew ielkim wzniesieniu. N ierów ności terenu spo­ wodowały, że od strony południow ej, wychodzącej na ogród, dom posiada trzy kondygnacje, natom iast od strony północnej - dwie. U kształtow anie terenu w płynęło także na wygląd i rozplanow anie założenia ogrodow ego. O gród został rozczłonkowany w ielopoziom o­ wymi tarasam i (obecnie ju ż nieistniejącym i) dla zniw elow ania pochy­ łości gruntu18.

N ajbardziej interesująco pod w zględem form alnym prezentuje się elew acja południowa (fot.). W yczuw alna je st tutaj recepcja antyku oraz odniesienia do wcześniejszej tw órczości autora. Zam knięte łu- kiem pełnym okna oraz podcienia tó motywy, które w cześniej w ystąpi­ ły w budynku hali wystaw owej. Łuk pełny pojaw ia się także w pod­ cieniu przyziemia, a filar, na którym oparte są arkady podcienia, zdra­ dza pokrew ieństw o ze stylistyką szkoły krakow skiej. D yspozycja ele­ w acji je st zrów noważona i sym etryczna, co rów nież stanowi odw oła­ nie do kanonów antycznych. K lasyczna artykulacja cechuje także ele­ w ację zachodnią. Regularnie rozm ieszczone okna miały w pierw otnym zam yśle tworzyć triadę19, charakterystyczną dla niem al w szystkich realizacji architekta.

W nętrze domu zostało rozplanowane w bardzo funkcjonalny i wy­ godny sposób. W kondygnacji przyziemia od strony południowej archi­ tekt urządził sw oją pracownię. N iewątpliwie chodziło w tym wypadku 0 uzyskanie maksymalnej ilości światła słonecznego w pomieszczeniu. N a wyniesionym parterze znajdowały się: gabinet, jadalnia, kuchnia 1 kredens (zob. plan). N a piętrze natom iast pokój gościnny, sypialnie, łazienka i pokoje dla służby. N ieznany je st niestety wystrój wnętrz.

15 Ibid., k. 6.

16 Ibid., k. 201, sygn. G -5120, k. 20. 17 Por. M. Pszczółkow ski, op. cit., s. 49. 18 D om m ieszkalny, s. 30.

Fot. Dom Kazimierza Ulatowskiego - elewacja południowa

Należy zatem stwierdzić, że w projekcie sw ojego domu Ulatowski podjął próbę połączenia elem entów zachow awczych (klasycyzm , art déco) z nowoczesnymi. O akceptacji tych drugich świadczą: asym etria planu, praktyczny układ pom ieszczeń oraz trzy proste i pozbaw ione dekoracji elew acje. Istotne jest, że dom pow stał w okresie przejścio­ wym tw órczości Ulatow skiego, pom iędzy fazą zm odernizow anego klasycyzmu a m odernizm em w bardziej zdecydow anej postaci. Trady­ cyjne motywy ujaw niają przyw iązanie architekta do form klasycznych. Kubiczna bryła zdradza natom iast tendencję modernistyczną.

Dom m ieszkalny z racji swych rozm iarów nie może urastać do rangi monum entalnego dzieła architektury. M oże jed n ak mieć wartość estetyczną, historyczną, a także em ocjonalną20. Dom własny K azim ie­ rza U latowskiego niew ątpliw ie posiada bogate walory estetyczne. Jest także pam iątką historyczną, zw iązaną z w ażną dla dziejów Torunia postacią. W arto więc spojrzeć na ten oryginalny budynek z zaintere­ sow aniem należnym zabytkow i architektury.

20 Szerzej to zagadnienie omawiają: E. Niem czyk, U topie kultury i artystyczne

w izje na przykładzie dom ów własnych architektów , W rocław 1982, s. 3—4: A. Pieńkos, D om sztuki. Siedziby artystów w now oczesnej kulturze europejskiej. W arszawa 2005.