Kara pozbawienia wolności w perspektywie rozważań penologicznych i psychospołecznych

Kara pozbawienia wolności w perspektywie rozważań

penologicznych i

psychospołecznych

Dr hab. Tomasz Kalisz

Katedra Prawa Karnego Wykonawczego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

W perspektywie historycznej pojawienie się kary pozbawienia wolności było ewidentnym czynnikiem postępu, co dzisiaj wydawać się może paradoksem.

Nie powinniśmy jednak zapominać, że najsurowsza z kar kryminalnych – pozbawienie wolności –

wypierała stosowane z całym okrucieństwem karę śmierci i kary cielesne. W dokumentach jednego z pierwszych Międzynarodowych Kongresów

Penitencjarnych, który odbył się w 1847 r. w Brukseli, możemy przeczytać, że: „Ani nie

przypadek, ani nie kaprys prawodawcy sprawiły, że uwięzienie jest fundamentem i niemal całym

gmachem naszej obecnej konstrukcji kar, jeno

postęp techniczny i złagodzenie obyczajów”.

Proces tzw. kompresji populacji osadzonych

 Proces ten jest wynikiem wprowadzania w życie zasady ultima ratio w zakresie kar izolacyjnych.

 Zmniejszający się w strukturze skazań procentowy udział

bezwzględnej kary pozbawienia wolności, oznacza w praktyce, iż na terenie zakładów karnych gromadzą się skazani o najgorszej

prognozie społecznej, głęboko zdemoralizowani, skazani za najpoważniejsze przestępstwa.

 Tego rezultatu w żadnej mierze nie da się uniknąć, jest to logiczna konsekwencja tendencji depenalizacyjnych w polityce kryminalnej.

 Wniosek ten rodzi wszakże konieczność jeszcze większego zwrócenia uwagi, na kondycję systemów penitencjarnych, na przebieg procesu oddziaływania penitencjarnego, w tym prób

resocjalizacji, mimo że efektywność tych działań może ulec jeszcze

większemu osłabieniu, niż to ma miejsce dzisiaj.

Zakład karny –instytucja totalna

 Cechą szczególną zakładu karnego jest to, że należy on do klasy organizacji społecznych, które Erving Goffman nazwał instytucjami totalnymi.

 Czyli organizacjami, które stwarzają dla osób z nimi związanych rodzaj odrębnego świata, rządzącego się własnymi prawami i odseparowanego od reszty

społeczeństwa mniej lub bardziej szczelnymi barierami.

 W przypadku zakładu karnego mówimy o instytucji totalnej, represyjnej w swym rzeczywistym charakterze i

resocjalizacyjnej w przestrzeni oczekiwań.

Organizacja nieformalna

 Nawet najbardziej drobiazgowy system norm

formalnych nie jest w stanie przewidzieć i objąć siatką przepisów wszelkich możliwych sytuacji i zachowań.

 W przepisach zawsze powstają jakieś luki, z drugiej strony sam proces realizacji oficjalnych norm może przebiegać w jakiś częściach sprzecznie czy też

odmiennie od założeń twórców organizacji (w naszym przypadku ustawodawcy).

 W tej przestrzeni niemal naturalnie tworzy się nieformalna organizacja, oparta na normach

wynikających ze zwyczajów i tradycji, organizacja

obejmująca określone cele i idee, które mogą być

odmienne od tych wynikających z relacji oficjalnych.

Podkultura więzienna

Oprócz jawnych norm i sposobów zachowania, narzuconych w warunkach więziennych odgórnie, istnieje inny

zakamuflowany, okryty tajemnicą nurt życia więziennego, przeciwstawny celom resocjalizacyjnym, kolidujący z

powszechnie wyznawanymi normami, swoisty zbiór zasad regulujących postępowanie w różnych sferach więziennego bytowania, które zwykło się nazywać drugim życiem.

Zjawisko to jest wyrazem istnienia tzw. podkultury

więziennej, pojęcie której wprowadził do literatury Donald Clemmer.

Więzienny kodeks – reguły nieformalne

Zasady więziennego kodeksu zbudowane są na założeniu zakazu

jakiejkolwiek współpracy z administracją, nakazu wzajemnej solidarności i pomocy ale tylko w obrębie grupy uprzywilejowanej, manipulacji

administracją penitencjarną oraz eksploatacji innych więźniów.

Kultywowane są opanowanie, siła i twardość oraz przyzwolenie na agresję i cwaniactwo.

Normy te stają się niebezpieczne dla oficjalnego nurtu, zwłaszcza, że podkultura więzienna wytworzyła wokół swoich norm bardzo

konsekwentny system autokontroli społecznej więźniów, wsparty na

surowym repertuarze sankcji przewidzianych w przypadku lekceważenia norm podkultury więziennej.

Podkultura więzienna

 Podkultura dąży do przejęcia władzy nad społecznością skazanych, tym samym doprowadza do sytuacji, w

ramach której w zakładach karnych zaprogramowanych jako jeden z elementów systemu wymiaru sprawiedliwości panuje ukryte bezprawie i brutalność, a poniżanie ofiar i łamanie poczucia godności własnej są na porządku

dziennym.

 Grozę zjawiska może pojąć tylko ten, kto potrafi wczuć się w sytuację jakiegoś zaszczutego, nieustannie

prześladowanego więźnia, bezradnego, bezwolnego i

niezdolnego do obrony w obliczu bezrozumnej agresji

współwięźniów.

Psychiczne konsekwencje izolacji penitencjarnej

 W trakcie odbywania kary pozbawienia wolności może występować bardzo silna deprywacja sensoryczna i informacyjna polegająca na ograniczeniu lub zupełnym odcięciu określonych bodźców oddziaływujących na zmysły wzrokowe, słuchowe i inne. Deprywacji ulegają też potrzeby

samorealizacji, poczucia własnej wartości, bezpieczeństwa, miłości, przyjaźni, stowarzyszenia i kontaktów z otoczeniem, zespół potrzeb estetycznych i twórczych.

 Pojawić się może natomiast poczucie zagrożenia własnej osoby, a w przypadkach intensywniejszych objawów spadek sprawności

intelektualnej, zmniejszenie koncentracji uwagi, stereotypia oraz utrata poczucia rzeczywistości.

 Przedłużająca się sytuacja deprywacji seksualnej - przy monotonii wrażeń i wspomnieniach swoich wcześniejszych doświadczeń seksualnych -

przyczynia się do wzrostu napięcia seksualnego i popycha więźniów do poszukiwania zastępczych sposobów jego rozładowania.

Psychospołeczne następstwa izolacji penitencjarnej

 Stygamtyzacja - procesem instytucjonalnego naznaczenia skazanego, gdzie utrata wolności jest formą moralnego odrzucenia i potępienia przez wolne społeczeństwo.

 Standaryzacja – jest konsekwencją swoistej uniformizacji społeczności więziennej wynikającej z regulaminu

więziennego: te same ubrania, sprzęt kwaterunkowy, posiłki, jednakowy sposób zaspokajania podstawowych potrzeb.

 Proces degradacji wiąże się z tym, że człowiek pozbawiony wolności staje się często przedmiotem manipulacji tak ze strony administracji jak i współwięźniów (sytuacje poniżania, upokarzania i znieważania godności własnej).

 Depersonalizacja oznacza subiektywne doznanie

wewnętrznej zmiany przeżywanej jako poczucie obcości lub

wręcz nieralności siebie.

Kraj

Populacja w liczbach bezwzględnych

Współczynnik pryzonizacji na 100.000 mieszk.

Populacja w liczbach bezwzględnych

Współczynnik pryzonizacji na

100.000 mieszk. Zmiana w zakresie współczynnika

pryzonizacji

dane z lat 2002 lub 2003 dane z lat 2007 lub 2008

Polska 83113 218 84321 221 1,40%

Rumunia 43489 200 26551 124 -38,00%

Estonia 4874 361 3467 259 -28,30%

Portugalia 14300 137 11017 104 -24,10%

Łotwa 8156 352 6548 288 -18,20%

Litwa 9217 266 7866 234 -12,00%

Irlandia 3366 85 3325 76 -10,60%

Słowacja 8829 164 7986 148 -9,80%

Węgry 16700 165 14911 149 -9,70%

Niemcy 81176 98 73203 89 -9,20%

Finlandia 3617 70 3370 64 -8,60%

Włochy 56574 100 55057 92 -8,00%

Austria 8114 100 7909 95 -5,00%

Dania 3439 64 3448 63 -1,60%

Bułgaria 10500 134 10271 134 0,00%

Holandia 16239 100 16416 100 0,00%

Kanada 36024 116 38348 116 0,00%

Szwecja 6506 73 6770 74 1,40%

Chiny 1512194 117 1565771 119 1,70%

Rosja 864590 606 891738 629 3,80%

Belgia 9253 89 10002 93 4,50%

Czechy 17360 170 18901 182 7,00%

USA 2033331 701 2293157 756 7,80%

Francja 55382 89 59655 96 7,90%

Anglia i Walia 74452 141 83392 153 8,50%

Szwajcaria 4987 68 5715 76 11,80%

Australia 22492 115 27615 129 12,20%

Hiszpania 56140 138 73687 160 15,90%

Słowenia 1120 56 1317 65 16,10%

Norwegia 2662 59 3276 69 16,90%

Szkocja 6569 129 7893 152 17,80%

Japonia 67255 53 81255 63 18,70%

Irlandia Półn. 1220 70 1562 88 25,70%

Malta 283 73 387 95 30,10%

Meksyk 154785 156 222671 207 32,70%

Grecja 8500 80 12300 109 36,20%

Brazylia 284989 160 440013 227 41,90%

Argentyna 38604 107 60621 154 43,90%

Turcja 64051 92 101100 142 54,30%

Luksemburg 380 85 745 155 82,30%