„Römische Kardinalshaushalte des 17. Jahrhunderts. Borghese - Barberini - Chigi”, Markus Völkel, Tübingen 1993 : [recenzja]

REC E N Z JE

907

Badania Chłapowskiego nad elitą senatorsko-dygnitarską Korony pozwalają nie tylko na precy­ zyjniejsze i bardziej niż w dotychczasow ej historiografii przekonujące przedstawienie tej grupy społecznej i jej miejsca w globalnym społeczeństwie Rzeczypospolitej w pierwszej połow ie XVII w., ale — dzięki trafnemu nawiązaniu przez autora do badań Zielińskiej i Ciary — na lep sze zrozum ienie dynam iki przemian społecznych i politycznych w całym okresie staropolskim. Pożądane byłoby przeprowadzenie podobnych badań także dla stulecia XVI.

A n drzej W yrobisz

Markus V ö 1 к e 1, R öm ische K ardin alshaushalte d es 17. Jahrhunderts. B orgh ese —B a rb e rin i— C higi,M ax N iem eyer Verlag, Tübingen 1993, s. 509.

Pan i sługa (H err und K necht)— Sancho Pansa i Kubuś Fatalista — tym czyteln ym od­ wołaniem literackim rozpoczyna Markus V ö 1 к e 1 swe obszerne rozważania p ośw ięcone rzymskim dw orom kardynalskim w X V II wieku, dworom analizow anym jako specyficzna forma ośrodków rodow ych oraz m iejsce pow stawania unikalnych w ięzi społecznych.

W dynam icznie ostatnimi laty prowadzonych badaniach nad w czesn onow ożytn ym i dworami monarszymi i arystokratycznymi papieski R zym zajmuje bez wątpienia m iejsce szczególn e. N ie tylko ze w zględ u na znaną dw oistość pozycji papieży, którym przypadła rola w ładców jed n ego z państw na P ółw yspie Apenińskim — Państwa K ościelnego — a zarazem duchow e przyw ództw o i zw ierzch­ ność nad całym światem chrześcijańskim (pisał o tym obszernie i bardzo ciekaw ie Paolo P r o d i 1, a ostatnio — w syntetycznej formie — W olfgang R e i n h a r d2), lec z także z uw agi na oczyw isty brak ciągłości dynastycznej3.

1 P. P r o d i, 11 sovran o pontefi.ce. Un corpo e due anime: la m onarchia p a p a le nella p rim a età m oderna,B ologna 1982.

2 W . R e i n h a r d , P a p a l P o w er a n d F am ily S trategy in the Sixteenth a n d Seventeenth Centuries,[w:] Princes, P atronage, a n d the N obility. The C o u rt a t the B eginning o f the M odern A ge, c. 1 4 5 0 -1 6 5 0 ,wyd. R.G. A s c h , A.M . B i r k e , Oxford 1991, s. 3 2 9-356.

3 W h at w e can ca ll „the R om an m onarchy" w a s a s „ a b so lu te” a s a n y other in E urope; h o w ­ ever, it rem ain ed e lective in the strictest sense o f the w o rd— tamże, s. 329.

908

Substytutem tej ostatniej była ciągłość w pływ ów i znaczenia rodzin, których przedstawiciele pełnili eksponowane funkcje kardynalskie. Ostatnim w ielkim rodem, będącym w stanie um ieścić na tronie św. Piotra kolejno dwóch sw oich przedstawicieli — w odstępie czasu na tyle krótkim, iż można b y ło m ów ić o sukcesji — byli M edyceusze. Jednak od czasu elekcji K lem ensa VII, to jest od roku 1523, w szelkie podobne w ysiłki koń czyły się niepowodzeniem . W X V II w. dominację w Kurii za­ pew n iły sobie rodziny rzymskie.

N a tle w czesn onow ożytn ych dw orów europejskich dwory kardynalskie, pozostające stale pod bezpośrednim (zależność osobista i instytucjonalna) i pośrednim (w zorce płynące z Kurii) w pływ em papieża i jego otoczenia, zajmują bez wątpienia m iejsce szczególne. Zdaniem wielu uczonych właśnie papieski Rzym — miejsce gdzie nepotyzm , a także sprzedaż urzędów osiągnęły w pełni zinstytucjo­ nalizowaną formę — powinien być przedmiotem szczególn ie drobiazgow ych studiów nad system em władzy oraz zasadami funkcjonowania now ożytnej polityki. R om e is an id ea l exam ple to study, not because it w as typical, but p recisely b ecau se it w as different, in the sense that the g e n era l so c ia l a n d p o litica l structures o f Europe h ad been carried to extremes — pisał przed pięciom a laty wspom niany tu już W olfgang Reinhard4.

W papieskim R zym ie szczególn ie istotną rolę odgrywał system patronatu i klienteli, zarówno w relacjach papież — jeg o otoczenie, jak też na niższych szczeblach kurialnej struktury, co zresztą w całej rozciągłości praca V ölkela potwierdza, jeśli idzie o dwory kardynalskie. N epotyzm w ciągu drugiej p ołow y X V I wieku stawał się instytucją, której przez całe niemal następne stulecie nikt na serio nie próbow ał kw estionow ać. K olejne pontyfikaty przynosiły awans now ych rodzin, z których papieże się w yw odzili lub z którymi byli spokrewnieni. Pytanie, jak trwały był to awans, w ym aga dalszych badań i pozostać musi na razie bez jednoznacznej odpow iedzi, która zapew ne byłaby różna w konkretnych przypadkach.

W interesujących nas czasach nie były to już jednak — typow e dla X V wieku — awanse ksią­ żęce Borgiów , Piccolom inich, della R overe czy Fam ese. N a scenie rzym skiej zaczynają odgrywać sw e w ielk ie role przedstawiciele takich rodzin, jak Borromeo — od czasów Piusa IV (1 5 5 9 -1 5 6 5 ), G hislieri— od pontyfikatu Piusa V (1 5 6 6 -1 5 7 2 ), czy też Boncom pagni — dzięki G rzegorzow i XIII (1572-1585). Rodzina Peretti-Montalto, ze stosunkowo niskiej pozycji społecznej w yn iesiona została na szczyty za Sykstusa V (1585-1590), awansowi Sfondrato nie przeszkodziła krótkotrwałość ponty­ fikatu G rzegorza X IV (1590-1591).

Kolejni papieże, niemal do końca X V II wieku, zapewniali życiow e sukcesy i znaczące um ocnie­ nie pozycji sw ych krewnych: K lem ens VIII (1 5 9 2 -1 6 0 5 ) — Aldobrandinich, Paw eł V (1 6 0 5 -1 6 2 1 ) — członków rodziny Borghese, G rzegorz X V (1 6 2 1 -1 6 2 3 ) — L udovisich, Urban VIII (1 6 2 3 -1 6 4 4 ) — Barberinich (którym n ota bene bardzo skutecznie udało się zatrzeć sw e plebejskie pochodzenie), Innocenty X (1 6 4 4 -1 6 5 5 ) — Pam filich, Aleksander VII (1 6 5 5 -1 6 6 7 ) — Chigich, K lem ens IX (1 6 6 7 -1 6 6 9 ) — R ospigliosich, K lem ens X (1 6 7 0 -1 6 7 6 ) — Altierich, wreszcie Aleksander VIII (1 6 8 9 -1 6 9 1 ) — Ottobonich. Ambitni O descalchi zyskiw ali stopniow o na znaczeniu naw et bez w y ­ raźnej pom ocy ze strony Innocentego X I (1 6 7 6 -1689)5.

Papieski patronat i klientela to jedno; te same zjawiska i m echanizm y objawiające się w otocze­ niu poszczególnych kardynałów to odrębne, choć pokrewne zagadnienie. Słudzy papieża stając się panami na sw ych własnych dworach b ez wątpienia adaptowali znaczną część kurialnych wzorców , dbając zarazem o zachow anie cech indywidualnych, wyróżniających daną rodzinę.

R o d zin y kardynalskie — p isze V ölkel — od dawna cieszą się zainteresowaniem historyków, studiujących historię społeczną R zym u (Jean D e 1 u m e a u, Reinhard E l z e ) , oraz historyków sztuki, koncentrujących uw agę na m ecenacie artystycznym w y ższeg o duchow ieństw a (John D ’A m i c o , Francis H a s k e l l , Simonetta V a l t i e r i ) , a także badaczy samej K u rii— ew olucji jej struktur i zasad funkcjonowania (Andreas K r a u s , Peter P a r t n e r , W olfgang Reinhard, Christoph W e b e r ) . Nigdy jednak przedmiotem odrębnej analizy nie b yły relacje pom iędzy

kardy-4 Tam że, s. 330. 5 Por. tamże, s. 333-334.

R EC EN ZJE

909

W ięzi osobiste powstające na dw orze kardynalskim m usiały być n ieco odm ienne niż na typo­ w ym dw orze arystokratycznym. K luczow a pozostaw ała kw estia ciągłości rodu oraz sukcesji — w sytuacji gdy centralną postacią była z zasady osoba duchowna, a pozycja tej ostatniej zależała z k olei od sytuacji w Kurii i aktualnego papieża (papieskie beneficja b yły formą wynagradzania zarów no samych nepotów , jak też ich klientów). Stąd wprow adzone i analizow ane przez Völkela pojęcie „cyklu ży cio w eg o ” (L eben szyklu s), jako czynnika szczególn ie wyraźnie wyznaczającego kolejne fazy funkcjonowania dw orów kardynalskich; stąd szczególn a uwaga, jaką autor pośw ięca siedzibie rodowej (palazzo della fam iglia) — zarówno jej architekturze, jak też strukturze i funkcjom sp ołeczn ym , aż po w ym ow ę poszczególnych elem entów ceremoniału, stroju ludzi na dworze zatrudnionych, rytmu dnia codziennego. Familia kardynalska — podsum ow uje V ölkel sw e roz­ ważania — była wypadkową rozwoju Kurii i jej agend oraz samej instytucji kardynałatu; dlatego stała się zjaw iskiem unikalnym na tle europejskim.

Szczególne znaczenie w ięzi patronatu i klienteli jest w tym przypadku niewątpliwe. Autor jest tego samego zdania, choć do bibliograficznego um ocow ania formułowanych przezeń sądów można m ieć pew n e zastrzeżenia. Brak u Völkela odw ołań do podstaw ow ych dla tematu prac Antoniego M ą c z a k a — w ydany przezeń w N iem czech tom studiów pośw ięcony klienteli w now ożytnej Europie został um ieszczony w bibliografii, ale w tekście bodaj ani razu nie przyw ołany6. Anthony M o 1 h o z kolei nie znalazł m iejsca w bibliografii, choć jeg o głośny artykuł o C osim o M edicim pojawił się w przypisie7. N ie natrafiamy na przydatne — choćby do celów porów naw czych — prace Sharon K e t t e r i n g i Volkera P r e s s a , zaś Roland M o u s n i e r, już niemal klasyk tematu, ma w obszernej bibliografii jeden tylko artykuł.

B y uniknąć podejrzenia o środow iskow y subiektywizm dodajmy od razu, że w bibliografii nie pojaw ia się rów nież ani Norbert E l i a s , ani Thorstein V e b l e n . O ile tego ostatniego „Teoria k lasy próżniaczej” m oże nie odpow iadać sem antycznie badaczow i dw orów kardynalskich, o tyle k lasyczna praca Eliasa „Die höfische G esellschaft” to bez wątpienia pozycja dla interesującej nas problematyki elementarna.

P ow yższe uwagi nie wpływ ają na bardzo pozytyw ną ocen ę recenzowanej pracy. Mają jedynie zwrócić uwagę na pewne odseparowanie historyków Kościoła od innych dyscyplin rozwijających się wewnątrz nauki historycznej. Badacze dziejów instytucji kurialnych, a także struktur społeczno- -politycznych powstających w orbicie papieskiego Rzymu, mają bowiem ciągle do dyspozycji ogrom­ ny objętościowo materiał źródłowy, rzadko do tej pory eksploatowany, z którym to materiałem przede w szystkim m uszą się zapoznać i m ożliw ie kompetentnie zanalizować. Naturalne kłopoty z ogar­ nięciem i usystematyzowaniem źródeł odsuwają na dalszy plan literaturę przedmiotu, jeśli nie odnosi się ona bezpośrednio do tematu badań, a jedynie m oże być przydatna do ewentualnych porównań.

Praca Markusa V ölkela, pow iedzm y to jasno, potwierdza stereotypow e opinie na temat nie­ mieckiej solidności i precyzji. Składa się z czterech części, z których trzy pierw sze są podzielone na trzynaście rozdziałów , zaś na czwartą składają się aneksy, obszerna bibliografia oraz indeksy i inne elem enty aparatu naukow ego.

Plan pracy jest bardzo czytelny. Wprowadzenie pośw ięcone jest rodom kardynalskim w średnio­ w ieczu i renesansie — z podziałem na wiek XIII, czasy awiniońskie oraz okres konsolidacji owych rodów, do której dochodzi m iędzy soborami w Konstancji i Trydencie — mimo, a m oże właśnie dzięki zagrożeniu reformacyjnemu.

C zęść pierw sza zapoznaje nas z materialnymi podstawami w p ływ ów i znaczenia rzymskich kardynałów oraz ich rodzin w ciągu X V II stulecia. N a czoło w ysuwają się tu: kardynał Scipio­ ne B orgh ese oraz kardynałowie z rodu Barberinich (Francesco, A ntonio, Carlo) i Chigich (Flavio

6 K lientelsystem e im E uropa d e r Frühen N euzeit, wyd. A. M ą c z a k , Schriften des H isto­ rischen K ollegs 9, M ünchen 1988.

7 A. M o 1 h o, C osim o de M edici: „P ater P atriae” or „P adrino” ?, „Stanford Italian R eview ”, Spring 1979.

910

i Sigism on d o). Organizacja i rozwój dw orów , które w ok ół siebie stw orzyli, m etody, jakimi przy­ w iązy w a li do siebie i wynagradzali służbę, w reszcie czynniki wyróżniające p oszczególn e dwory i określające ich specyfikę, zostały om ów ione w sposób bardzo precyzyjny.

W części drugiej autor koncentruje uwagę na ludziach z otoczenia kardynałów i ich stosunku do patronów , stara się odtw orzyć m echanizm klientalny oraz sposób rozum owania i strategie życiow e członków familii, plasujących się na różnych szczeblach dworskiej hierarchii (Lukas Holstenius, 0 którym za chw ilę, jako przykład postaci wybitnej).

C zęść trzecia poświęcona jest analizie dworskich aspektów codziennego funkcjonowania kardy­ n alsk iego otoczenia: obow iązującem u cerem oniałow i, występom publicznym , strojom i paradom, a także — w odrębnym rozdziale — prezentacji dworu kardynała Francesco Barberiniego w sytuacji sp ecyficzn ej, podczas legacji do Francji w 1625 roku. Zamyka te rozważania krótki rys dziejów rzym skich rodzin kardynalskich w czasach późniejszych — w XVIII i w początkach X IX wieku.

P od staw ow y materiał źródłow y, na którym V ölkel opiera sw e rozważania to archiwa rodów kardynalskich — w swej w iększości w chod zące dziś w skład Archiwum W atykańskiego, choć autor korzysta także z kolekcji prywatnych oraz archiwów państwowych i kom unalnych. Źródła watykań­ skie odnoszą się przede wszystkim do kardynałów kurialnych — rzeczyw iście w R zym ie aktywnych, a n ie na przykład tych, którzy w charakterze papieskich legatów zarządzali poszczególnym i pro­ wincjami Państwa K ościelnego. N ajw ażniejsze spośród dostępnych są kolekcje B orghese, Barberini 1 C h igi oraz Ottoboni, ta ostatnia chronologicznie trzem pierw szym mniej w ięcej odpowiadająca. D odatkowo autor uzupełnia swą podstawę źródłow ą materiałami pochodzącym i z rzym skiego archi­ w um Doria Lande Pamphili, która to rodzina wydała co prawda papieża Innocentego X , panującego w p oło w ie X V II wieku, lecz nie doczekała się w p ływ ow ych kardynałów i roli pierw szoplanowej raczej nie odegrała. Niem niej mamy tu do czynienia z elitą kolegium kardynalskiego, co zachęca do próby zrekonstruowania rozwiązań m odelow ych, od czeg o autor bynajmniej nie stroni.

N ie m ogąc osiągnąć idealnej zbieżności chronologicznej materiału odn oszącego się do po­ szczególn ych rodzin, Völkel posiłkuje się w łoskim i szesnasto- i siedem nastow iecznym i traktatami na temat godn ości kardynalskiej i jej prerogatyw („II Cardinale” G iovanniego Battisty D e Luca, w yd . 1680), a także życia dw orskiego — w kurialnym rozumieniu pojęcia, oraz reguł obow ią­ zujących w rodow ej siedzibie („Practica cortegiana morale, et econ om ica” S igism on do Sigism on- diego, wyd. 1604, i — m ogący konkurować z dziełem Castiglione — „II Perfetto Cortegiano”, autor­ stwa Pietro Andrea Canoniero, wyd. 1609).

G dy to m ożliw e autor p ośw ięca w iele uwagi ludziom związanym z kardynalskimi dworami. D o najciekaw szych postaci papieskiego Rzym u należał z pew nością Lucas H olstenius (Holste). Urodzony w 1596 r. w Hamburgu w wielodzietnej rodzinie rzem ieślniczej, dopiero jako trzydziesto­ letn i m ężczyzna przeszedł na katolicyzm; w cześniej studiował — głó w n ie m edycynę i język i obce — w R ostoku, a następnie w Lejdzie; w 1618 r. jako pom ocnik geografa Philippa Clüvera udał się do W łoch, gdzie zw iedził S y cy lię i Apulię; dalsze, liczne podróże m.in. do Holandii i A nglii, odbył już w charakterze prywatnego preceptora m łodzieńców udających się na studia zagraniczne.

W październiku 1624 r. H olstenius przybył do Paryża, gdzie otrzymał posadę bibliotekarza u przewodniczącego paryskiego parlamentu, Henri II de Mesmes. W następnym roku, przedstawiony przez swych uczonych przyjaciół kardynałowi legatowi Francesco Barberiniemu, podczas jego wizyty w A ix, przyjął propozycję dostojnego dyplom aty i na stałe przeniósł się do Rzymu. C hoć adaptacja H olsteniusa do rzymskich warunków nie przebiegała bezkolizyjnie, to jednak je g o zw iązek z Bar- berinimi okazał się trwały i zaow ocow ał wkrótce funkcją prywatnego sekretarza kardynała Francesco, liczn ym i nadaniami kościelnym i, z kanonią św. Piotra na czele, w reszcie stanowiskiem kustosza zbiorów B iblioteki Watykańskiej.

P ełniąc zaszczytną funkcję bibliotekarza Holstenius odnalazł n ota bene cenną księgę kościel­ nych formuł średniowiecznych „Liber diumus” i na jej podstawie napisał, przydatny do dziś, „Codex regularum ” różnych klasztorów i zakonów . Sam konwertyta, starał się pozyskiw ać dla religii kato­ lickiej w p ływ ow e postacie, co mu się udało m.in. w przypadku landgrafa Hesji-Darmstadt, Fryderyka — późniejszego kardynała i protektora N iem iec.

R EC EN ZJE

911

W pracy Völkela odnajdujemy też polski akcent. Z zestaw ienia w ydatków na stroje dla służby, jaki p ow stał na dw orze Barberinich około p ołow y XVII wieku, w ynika bow iem , iż w skład dworu wchodził pewien Polak, Mikołaj, określany w źródle jako aiutante d i C am era, a w ięc pokojow y. Co ciekaw sze, nasz rodak — podobnie jak dwaj jego młodzi koledzy — Turczynek (turchetto) oraz Maur (.m o re tto ) — nie miał nosić zunifikowanej liberii, lecz ubierać się zgodnie z modą panującą w jego ojczyźnie, a w ięc — w naszym przypadku — alla p o la cc a (s. 170). Zachow anie narodow ego stroju w przypadku kilku służących miało dw ór Barberinich uatrakcyjnić poprzez dodanie sw oistego kolo­ rytu i oryginalnych akcentów — taka najwyraźniej była intencja osób o prezencji służby decydu­ jących.

Bardzo rzadko recenzentowi pracy naukowej przychodzi wypowiadać się na temat ilustracji. Te zaś w pracy Völkela zostały dobrane z niezw ykłą starannością (w w ięk szości pochodzą z Biblioteki W atykańskiej), a następnie znakom icie reprodukowane. Plany p oszczególnych pięter pałacu Can- celleria oraz Palazzo Borghese pomagają wyobrazić sobie codzienność kardynalskich dw orów , szty­ chy przedstawiające rozm ieszczenie specjalnych cel, w których obradowali kardynałowie zgroma­ dzeni na konklaw e w roku 1667, a także sposób dostarczania pożyw ienia czcigod nym elektorom, kipiący szczegółam i wizerunek „kawalkaty” — przejazdu orszaku now oobranego papieża K lem en­ sa IX z Watykanu na Lateran, by uroczyście przejąć władzę nad tamtejszą papieską bazyliką, czy w reszcie szczegółow y, przepięknie ilustrowany (pochodzący z watykańskiej kolekcji Chigi) schemat czynności, które doprowadziły do wyboru kolejnego papieża w dwa lata później, przybliżają czytel­ n ik ow i elem enty ceremoniału i św ietności papieskiego dworu, podtrzymując przekonanie, iż pod tym w zględem należał on do przodujących.

Na szczególną wszelako uwagę zasługuje reprodukowany schemat, pochodzący z ceremoniarza kardynalskiego, pow stałego około roku 1770, a zatytułowany „Trattamento, o sia regolam ento per i ricevim enti, che si fanno dai Cardinali, e trattamenti, che si fanno d agi’Ambasciatori, ed altri alli Signori Cardinali”. W tej niepozornej ale bardzo dobrze czytelnej tabeli odnajdujemy całe skom pliko­ w anie rzym skich procedur i ceremoniału, a zarazem konkretne (i jednoznaczne!) w skazów ki co do zachow ań obow iązujących w określonej sytuacji, czy też m iejsca przy stole, jakie należy wskazać g ościow i, zależnie od jego rangi.

Już niemal tradycyjnie, że w spom nim y choćby w zorow e w ydaw nictw o Klausa J a i t n e r a8 sprzed ponad dziesięciu lat, niem ieccy historycy pracujący w R zym ie zaopatrują sw e prace nie tylko w obszerne aneksy źródłow e, lecz także w odrębne krótkie życiorysy lub notki na temat dram atis p e r s o n a e publikowanej rozprawy. Powstają w ten sposób mini słow niki biograficzne — cenne

uzupełnienie warsztatu badaczy K ościoła i jego centralnych instytucji.

W przypadku recenzowanej pracy jest to przede wszystkim zestaw ienie 564 osób w chodzących w skład szeroko pojmowanej familii Barberinich, za pontyfikatu Urbana VIII (1 6 2 3 -1 6 4 4 )9. Była ona w tedy podzielona na trzy niezależne dwory — kardynała Francesco, liczący 268 osób, oraz kardy­ nałów Antonio juniora (124 osoby) i Antonio seniora (132 o so b y )10. Inne w ażne elem enty aneksu to tabelaryczne, a w ięc niemal schem atyczne przedstawienie rozwoju i umacniania pozycji rodziny

8 D ie H auptinstruktionen C lem en s’ VIII fiir die Nuntien und L egaten an den Europäischen Fürstenhöfen, 15 9 2 -1 6 0 5 , t. I-II, wyd. K. J a i t n e r, Tübingen 1984.

9 D la celów porów naw czych warto m oże w ym ienić kategorie ludzi dworskich z najliczniej­ szeg o otoczenia kardynała Francesco Barberiniego, w ich oryginalnym brzmieniu: G entiluomini- -M inistri, S egreteria, G entiluom ini, G r a n d ’uffici, Gentiluom ini non specificati, Aiutanti d i cam era, Scopatori, Palafrenieri, Officiali, Alla Stalla, oraz kategoria: Straordinari, z podziałem na: a) G over- no, b) Sovvenzioni ecclesiastici, с) M usicisti, d) Pittori, e) ArchitettiIScultori, f) B ibliotecari, g) Inne. N a pozostałych dworach pojawia się jeszcze kategoria: C a ppella oraz B racch ieri i G iardin ieri jako podgrupy Straordinari.

10 Brakujące do ogólnej sumy 40 osób wchodziło w skład w yodrębnionego dw orskiego otocze­ nia Costanzy Magalotti (8), A nny C olonny (10) oraz Taddeo Barberiniego (22).

912

Altieri, około roku 1670, oraz zestaw ienie godności i stanowisk kościelnych znajdujących się w rękach bądź w dyspozycji Barberinich w czasach „ich” pontyfikatu.

W obszernej i bardzo sum iennie zestaw ionej bibliografii, poza uwagam i sform ułowanym i pow yżej, jedyną i to drobną wątpliw ość budzi wprow adzenie rzeczow ego podziału traktatów, po­ średnio lub bezpośrednio odnoszących się do dw orów kardynalskich. System ten bow iem każe czytelnikowi szukać konkretnego opisu bibliograficznego (jest ich w sum ie 135) w jednym z sześciu w yodrębnionych działów, w sytuacji gdy zaklasyfikow anie poszczególnych pozycji nie zaw sze jest oczyw iste, zaś tematyka i tak na o g ó ł w ynika z pełnego tytułu dzieła.

Reasumując, historycy papieskiego R zym u otrzymali nie tylko cenne opracow anie niezw ykle w ażn ego zjawiska, jakim b yły now ożytn e dwory kardynalskie, lecz także — dzięki precyzyjnie skonstruowanemu aparatowi naukow em u oraz załącznikom — w sposób istotny w zbogacony został warsztat tej specjalności; specjalności niew ątpliw ie trudnej, lecz na szczęście uprawianej przez m iędzynarodow e grono badaczy.

W ojciech Tygielski

Anna B i t n e r - N o w a k , K ształtow an ie się rynku u bezpieczen iow ego w W ielko- p o lsce (1793-1918), Seria: „D zieje Gospodarcze W ielkopolski” nr 1, PSO , Poznań 1995,

s. 191,5 nlb.

Książkę tę otwiera informacja od w ydawnictwa, iż inicjuje w ten sp osób (z inspiracji Czesława Ł u c z a k a ) serię studiów dotyczących dziejów gospodarczych W ielkopolski, zaś w 1996 r. za­ mierza podjąć wydawanie dw óch dalszych serii: Dzieje G ospodarcze Polski oraz P ow szechne Dzieje G ospodarcze. Komitet redakcyjny (przew odniczy mu Czesław Łuczak, w skład w chodzą Anna B i t n e r - N o w a k , Stefan K o w a l , W itold S z u l c ) zapowiada już następne interesujące tytuły i m iejm y nadzieję, że nie zaw iodą sponsorzy, bez których pom ocy nie uda się realizacja cen­ nych zamierzeń.

Otwierająca serię studiów wielkopolskich książka jest dobrą wizytów ką całego przedsięw zięcia. P ow stała jako rozprawa doktorska (otrzymując pierwszą nagrodę na konkursie im. W itolda Kuli) i jest pośw ięcona problematyce, która od w ielu lat pozostaw ała na m arginesie zainteresowań histo­ ryków. N ic dziw nego zresztą. A naliza dziejów ubezpieczeń jest zadaniem niełatw ym , badacz ma do d ysp ozycji stosunkow o skąpe źródła, przerzedzone wydarzeniami w ojennym i i losow ym i, roz­ p roszon e w w ielu m iejscach, a problematyka zdaje się być dostatecznie specjalistyczna, by nie po­ budzać wyobraźni przeważnej w iększości czytelników, nawet interesujących się historią gospodarczą. Od cza só w w ielk ieg o , lecz niedokończon ego dzieła Konstantego K r z e c z k o w s k i e g o z 1931 r. oraz jeszcze starszej m onografii Z. Z a l e w s k i e g o pośw ięconej Bankow i W zajem­ nych U bezpieczeń „Vesta” ukazało się niew iele artykułów (w w iększości w kilku tomach wydanych przez PZU z okazji 150-lecia ubezpieczeń w Polsce). W zmianki o rozwoju ubezpieczeń pojawiają się także dość rzadko w syntetycznych pracach historyków.

Autorka zebrała bogate materiały źródłowe w archiwach polskich i niem ieckich oraz w publika­ cjach (także w czasopism ach), lecz w niejednym miejscu książki wspom ina o lukach, a także za­ znacza trudności, które napotykała przy weryfikacji w ielu danych. N ie zaw sze b yło nawet m ożliw e w yjaśnien ie przyczyn rozbieżności, które występują w statystykach. Obszerny jest także wykaz literatury, lecz w iększość pozycji fragmentarycznie jedynie dotyczy rozpatrywanych zagadnień.

Pom im o tych i innych trudności, autorka ukazała całościow y obraz rozw oju ubezpieczeń w W ielkopolsce, od tradycyjnych form o charakterze samopom ocowym do w spółczesnych instytucji,