166 Z A P I S K I
sp ra w ied liw o ść. Oto co p isze o w a lc e G rek ów o n iep o d leg ło ść: „B iada stu leciu , k tóre b iern ie p rzygląd a się b o h a tersk iej w a lc e i k rótk ow zroczn ie sądzi, że nie n arażając w ła sn eg o losu na n ieb ezp ieczeń stw o , m ożna p o zw o lić n a zn iszczen ie ja k ie g o k o lw ie k narodu. S u row a kara prędzej czy p óźniej p o m ści ten błąd lub raczej zb rod n ię” (s. 15). I dalej: „ U m y sły ogran iczon e i p ełn e pogardy, k tóre sobie w y o b ra ża ją , że w sz e lk a n ie s p ra w ied liw o ść, która już z o sta ła dokonana, n ie p o ciąga za sobą okropnych sk u tk ó w , są zak ałą p a ń stw a ”.
C h ateau b rian d tra k to w a ł „O pis” n ie jako sp ra w o zd a n ie z p odróży, a le jako p a m ię tn ik jed n ego roku. K sią żk ę tę u m ieszczon o w se r ii „P od róże” chyba ze w z g lę d ó w form aln ych . J est to podróż autora w głąb sieb ie, w e w ła sn e przeżycia, d oznania, p rzem y ślen ia . C zło w iek a za fa scy n o w a n eg o k u ltu rą śród ziem n om orsk o- -ch rześcija ń sk ą , E u rop ejczyk a dla k tó reg o b arb arzyń stw o rozciągało się na w sch ód od T riestu.
P a w e ł H e r t z , redaktor serii „P odróże” i n in iejszeg o tom u, z kurtuazją u m ie śc ił n a k arcie ty tu ło w ej n a z w isk o F ran ciszk a S a lezeg o D m o c h o w s k i e g o , p ierw szeg o tłu m acza na p o lsk i „Itin éraire de P a ris à J e ru sa lem ” (W arszaw a 1853). W isto cie obecn e w y d a n ie je s t n ow ym , u d an ym tłu m a czen iem , a n ieliczn e sk ró ty dokonane przez redaktora w y s z ły k siążce na dobre.
R. K.
D e u ts c h l a n d i m z w e i t e n W e l t k r i e g t. IV: Das S c h e it e r n der ■faschistischen D e f e n s i v s t r a t e g i e an d e r d e u t s c h - s o w j e t i s c h e n Front (A u g u st bis E nde 1943), red. W olfgan g S c h u m a n n , A k a d em ie der
W issen sch a ften der D DR, Z en tra lin stitu t für G esch ich te, A k a d em ie- -V erlag, B erlin 1981 s. 617, ilu str., m apy.
K o lejn y , czw a rty już tom ogrom nego d zieła h isto ry k ó w N R D (p ierw szy ukazał się przed sied m iu laty) o b ejm u je ok res od sierp n ia do koń ca 1943 roku. Z espół au torsk i k orzystał ze w sp ó łp ra cy w sz y stk ic h w a żn iejszy ch in sty tu c ji h istoryczn ych tego k raju oraz liczn y ch k o n su lta n tó w z ZSRR i P olsk i. T y tu ł tom u su geru je p rzew a g ę J iisto rii m ilita rn ej. P o św ięco n o jej jed n ak ty lk o czw a rtą część o b jętości w y d a w n ic tw a , co p o zw o liło na ob szern e o m ó w ien ie sy tu a c ji m ięd zy n a ro d o w ej i w ew n ętrzn ej III R zeszy po czterech la ta ch toczonej przez n ią w o jn y . W iele m iejsca zajm u ją k w estie, k tóre m ają ju ż bardzo bogatą lite r a tu r ę przedm iotu. N a p ew n o m ożna do n ich za liczy ć p o lity k ę ok u p acyjn ą i rozw ój ru ch u oporu w róż n y ch k rajach, sto su n k i w ob ręb ie k o a licji a n ty h itle r o w sk ie j, czy w r e sz c ie przebieg d zia ła ń b o jo w y ch , zw ła szcza na fro n cie w sch od n im . S zczeg ó ln e za n tereso w a n ie p o lsk ieg o czy teln ik a m u szą bu d zić fra g m en ty p o św ięco n e za g a d n ien iem d ysk u to w a n y m u n as sto su n k o w o rzadko, ta k im jak: w a ru n k i życa n ie m ie c k ie g o sp o łe c z e ń stw a , fu n k cjo n o w a n ia N S D A P i aparatu w ła d zy z c h w ilą za ła m a n ia się p la n ó w w o jen n y ch H itlera, p rob lem y m łod zieży, rozb u d ow a g o sp od ark i w o jen n ej, sy tu a cja w obozie p ań stw „ o si” itp.
O m ó w ien ie każdego p rob lem u op arte jest na dość o b fitej d o k u m en ta cji źró d ło w ej, którą au to rzy grom ad zili w w ie lu a rch iw a ch obu p a ń stw n iem ieck ich oraz w k rajach so cja listy czn y ch . S zereg in fo rm a cji zaczerp n ięto z prac h isto ry k ó w ZSRR , P o lsk i oraz z zachodniej litera tu r y p rzedm iotu, która je s t często p r z y w o ły w ana. Ta w ielo stro n n o ść o d w ołań je s t godna o d n o to w a n ia n a tle w c z e śn ie jsz y c h p u b lik a cji h isto ry czn y ch NRD. C ałość Lkłada się na n iezm iern ie b o g a ty in fo r m a cy jn y w y k ła d ty p u p o d ręczn ik o w eg o , o p ew n y m p o d o b ień stw ie do rad zieckiej, d w u n a sto to m o w ej „H istorii drugiej w o jn y ś w ia to w e j”. W yraźn ą w a d ą ’teg o typu p u b lik a cji jest — z jednej stron y — n ied o sta tek u jęć sy n tety czn y ch , a z drugiej —
Z A P I S K I
167
zagu b ien ie w w ie lo w ą tk o w y m , szczeg ó ło w y m o p isie lo su p o szczeg ó ln y ch lu d zi i m n iejszy ch zb iorow ości. B rak u je ta k że e le m e n tó w tzw . „m ałego rea lizm u ”, na p rzykład p rzed sta w ien ia ży cia cod zien n ego w różn ych reg io n a ch N iem iec, w arm ii i sp ołeczn ościach n iem ieck ich na teren a ch ok u p ow an ych . Z u p ełn ie n ie w y sta r c z a jąco zostały za p rezen to w a n e p rob lem y ku ltu ry. W ą tp liw o ści m ogą bu d zić p roporcje m iejsca p ośw ięcon ego, p o szczeg ó ln y m zagad n ien iom , w ty m różnym nurtom ruchu oporu w k rajach o k u p o w a n y c h i w N iem czech . P o lsk ie p o d ziem ie zostało p rzed sta w io n e zd ecy d o w a n ie jed n o stro n n ie. D ość p o w ied zieć, że n ie p o ja w iła się n a w e t n azw a A rm ii K ra jo w ej, n ie m ó w ią c już o b liższy m sch a ra k tery zo w a n iu d z ia ła l n ości tej o rgan izacji i in n y c h ag en d rządu lo n d y ń sk ieg o . O sa m y m rządzie e m i g racyjn ym i jeg o p o lity c e zam ieszczon o in fo rm a cje o b szern iejsze, choć i w ty m w yp ad k u n iek tó re ocen y n ie w y d a ją się d o sta teczn ie w y w a żo n e. D o w y ra źn y ch n iep orozu m ień m ożn a np. za liczy ć u zn an ie S t. M ik ołajczyk a za p o lity k a „skrajnie a n ty ra d zieck ieg o ” (s. 265).
C ałość sześcio to m o w eg o w y d a w n ic tw a , choć z p ew n o ścią n ie ła tw a w le k tu rze dla zw y k łe g o czy teln ik a , b ęd zie n ależała do ty ch p o d sta w o w y ch k om p en d iów , po k tóre badacz w in ie n sięg a ć na p ó łk ę przy o p ra co w y w a n iu zagad n ień szczeg ó ło w ych . K ażdy tom zaop atrzon y je s t w in d ek sy (osob ow y, geo g ra ficzn y i in d ek s in sty tu cji), bardzo in te r e su ją c e fo to g ra fie, fo to k o p ie d ok u m en tów , ry su n k i oraz liczn e m apy, plan y, ta b e le sta ty sty c z n e itp. B rak n a to m ia st bib liografii.
J. H. Z a p i s k i o p r a c o w a li : J. Ch.-M. (Jolanta C h o iń sk a - M ik a ) , J. H. (J e r z y H a l b e r - sz ta d t), R. K. (Rafa ł K a r p iń s k i) , Ł. K. (Ł u k a s z K ą d z ie l a ), T. K . (T o m a s z K i z w a l - ter), W. L. ( W l q d z i m i e r z Lengauer), R. M. ( R o m a n M ic h a ło w sk i), S. R. ( S t a n is ł a w Russocki), J. S. (J e r z y S k o w r o n e k ) , J. Sk. (J a c e k S obczak), K. S. ( K a z i m i e r z S t e m - b ro w ic z ), A. S. ( A n d r z e j S zw a rc ) , K. Z. ( K a t a r z y n a Zie liń sk a).
