N u nr. X V .
W I A D O M O Ś C I L I T E R A C K I E
R O K U 17 6 0 . Dnia s6 . Lipca w W ilnie.
Pamigtny Rok teraźnieyfzy z wiciu niepomyś lnych p rzy
padkó w od ognia, piorunów, wód wylania,i g v a ltównych wia
trów , z niefzczgśliwyeh jednak łkutków od trzgśienia źigmi doznanych na różnych mieyfcach, jako nas czgfto wieści p u bliczne uwiadomiajs, tym jeft pamigtnieyfzym, im bardźie'y nie- zwyczayne, i wigkfze naft^piło fpuftofzenie. Migdzy innemi do znifzczonego wyfpu prz y morzu Magiclańikim f luży, co napi- fał Ovidiufz Metam: l. jy.
Vi d i ego quód fuerat quondam folidiffima tellu s, Efle fretum; vidi f a ć b s ex 2equore terras,
Et procul a pelago c o n c h s jacuerc m arin*;
Quodque fuit campus, vallem decurfus aquarum Fecit, & eluvie mons eft deckićius in *quor.
Wiel orakim fpofobem zdarzać śig zw yk ł o źigmi t r z ę sienie; b yw a fame t ylko wzrufzenie nieinaczey jakoby źigmia drżała, nie owfzem znaczne za tym naftgpuje ufzkodzenie, d o znano tego temi czafy w Kolonii, i przed tym doznawano w Polfzcze.
Podnosi śig podczas źigmia dość wyfoko, i ftaje śig niefpo- dźianie wkrótce góra czcza wewnątrz, puka śig znagła, nie bez ćigfzkiego fpuftofzenia, i znaczney ruiny, gdy Miałka,i wś«e
na
niey zbudowane w głębokich grzebią śig przepaściach, T o*ig trafiło nie da wno Miaftu T ru xi ll i wy f p o w i, i d wóm Pro- montoryom
na
morzu Msgieltańlkim,( p ) Chwie-
Ch wiej e
%
czafem,i waha jak byw
ckrgćie nsmorzu
nie- f p o k o y n y m (była, co w.poł udni owych Jcrajacli trafia się bar/o czgłto,^ nie bez znacznego {kołatania w w< żf zych zwłafzcza l u - dowaniach. Czego doznało dawniey fławne " Miafto w Luzy- taniI Li z b o n a . Bywa, że z rofpadłey znagła źi mi ogień, p o piół, kamienie, pobl iżf zy m znaczny ruing pf zynofza rolom, i mie Czkaniom. N i e nowa ta rzecz jeft w krajach ogniftym gó rom przyległych, dźiwńi eyfza co śig w R oku x<<33- Rafo Świa dc zy X Kircher S. J . Mundo Subłer. iż na morzu bli- fkim w y f p Azor es nazwanych ogień z ni e wyp owi e dzianym pę- ‘ dem wybuchnął, na którego ugafzenie morze nie dof hte c znym by c śig widzi ał o, lubo na onym mieyfcu na fiop Geometry, cznych 120. głgbi majgee. Mieyfca ogień z morza* wybuchają- * cy^ zaymowa ł tyle, ile na zasiew dwóch k orcy potrzeba. Tale zas wy foko śig podniófi, iż naywyżfzego powietrza sięgał, nio- fgc oraz z fobg wedg, piafek, kamienie & c . które z daleka patrzącym nakfztałt kośrai bawełnianych wydawały śię, wdół zaś fpadajaee do morza, gdy fig materya ftopiła, do kafzy po- dobne były. CzaCem tak duże kamienie wyrzu cało, iż góry raczey, niż kamienie zdał y śig wylatać, a jedne o drugie śie tłukąc, ftrafzli wy huk fprawowały, i na tysiączne czgśći pęka
ły śig, tak przepalone, iż nakfzcaft wgglów można było pa 1- caini zetrzeć. Materya hoyni e wyrzucona wy fypała w pośrzód morza tak głębokiego wyfep z początku tylk na f h i d e
■wc dni JĄ- na mil <}, rozciągający sig. Nie przepuścił i r y bom ten ok ro pny przypadek, których tyle potracił, ile ledwie 8. okrętów zabrać m gły. Siarki wonią na mil 34. rozciągała śig.
Trk odmienne,i nie jednoftayne źigmi tizgoenia z różnych zw y kł y ^pochodzić przyczyn. Mamy z doświadczenia, że.głgbo- ko w zigmi naydujg, ś g dosc oblzerne czcze mieyfca, uczy
nione cci zizodc f,i izek podziemnych, -bo od roztopioney, i na . inuc nneyfce przenieśioney foli przez podziemne wody: takie
czcze
czcze rmeyfca 3-źelł farae przez lig,
co łacno
byemoże
l i c żarowi zbudowanego na wierzchu Miasta nie uftapi*, tedy za weysciem powietrza byws ja z nagła wzrufzane i rozrywane, zwłaszcza kiedy podziemnym ogniem powietrze śie rozrządzi Dowodem tego jeft experyment, gdy zamknięte w fzk/e i w me- talu każdym powietrze u Ognia przygrza ne w m s w u ć i e naymo- c n e ; f z e rozrywa urny. Ty m zaś ta rzecz śilaiey i prpdzey śię dzieje gdy do powietrza nieco przymiefza śie wod nych w a?porow. Marchio de W ocefir Re: i l p 5. d o ś w i a d c z a j ą śiły wa- porow w odn ych w bryle miedzi, fzerokiey i długiey pół łokcia aza . wy prażyć dziurę na kilka calów, wda w Izy w ni? nieco wody, f z r u b a ^ z i u r g z i w a r ł n w ogień w ł o ż y ł , ppkła w minut
" a ^ u k kilkanaście, zófobliwfzym hukiem i trzalkiem.
. ' S15 ^cno wnosi jako wfzyfłkie naymocnłeyfze ta*
nsy 3 zapory, wod ny m waporom uftgpować mufz?, tym bar- ztey z ^ s a , ktorcy czgsci nie tak f* wzajemnie zo czo n e jak f* miedzi t innych metalów. Ogień p od fie mn y jeft p r z - c z n3 trzęsienia^ zi gm. naypofpolitfz* i nayf kutecżni^fz*. Ń’ic ,no ? cfw nr r m U n = e,emf u^ w z-adnych tak śip zawi erać t a m a c h , aby c f w o b o d z e m a s,g z n i c h c a ł a ni e f z u k a ł ' m o c * , c o w i d ź i e m y w / e l b , bom ba^ 5 a r m a t a c h & e . kt ór e na d r o b n e r o z r y ! w a | t u k , , g d y i n n e y ł a c n e y d p r z e y ś ć i * n i e z n a y d ź i e d r o g i
ZSS Pł ? Złfmrle ° ? ni® I)aPr zód z siat ki i minerał- P J r yi zwłafzcza z el^ > czego do wiódł expervmen>
mili-i * 7 & M em o ir^ e * 1 7 0 0 . ' z r o b ił on
8 z a p j ! o 'A i n ’ k t ó r ^ z a k o p a ł W z i e m i a g
,ec g ęb o , p o i r c d . i m czasda ź i g m i a na t y m m i e y f c u p o d n o s i ć s , g z a c z ę ł a , w y r z u ć fa w k r ó t c e o g n i e k u r z a w y ś i a L y . o fy p w y 8,2
nak° nkC
dÓt. ^ h 0 k i P ° P M ™iśiarkabyl
fh ° fK W ’ l z t .ych Przy czj n , bywa trzgśiv i c z » g ® i w krajach bl iz fzych gor ogniftych, rzecz jeft długim
CO do-
doświadczeniem St wierdzana, żw yk la naprzód nad ymić śig źlg- mia, wy rzuca potym śiar-zyfte ognie i popioły, rozpada śig. na koniec abo ofob li wym trzgśienjem wzrufza śig.
Z Et ny i Wezuwiufza gdy ognie wybuchać zaczną, w y p a da podczas ognifta z siarki i mineralnych exhalucyi rzeka, cze
go famo powietrze siarką pod ten czas na mil kilkadziesiąt w ko{o zarażone jeft dowodem. Rok u ićpa. po ni e z w y c z a jn y m pa wyspie Jam aika trzgśieniu źigmi, nalazło śig wiele śiarczy- ftey ma t e r y . w którey po uczynioney próbie naleźiono d o ś ć Żelazney minery, zapalała śig zaś barzo łacno ta mi xtura nawet od humoru.
Mogą śig też rodzi ć podziemne ognie gdy do ounery żelaza- wpadnie wa por z kuperwafu abo vitrioh:m z którego yitńolum oley abo fpiritus gdy bgdźie rozprowadzony z wodo y z piłowina- mi żelaza zmiefzany, w fłafzy przez nieiaki czas ta mi^turą z a tkana y kłócona, wyda wapor ciemny, który za otworzeniem fla- fzy wypada z hukiem y zapala śig bez ognia zwłaizczą gdy wig-
cey mixt ury bg.lźie.
Taka z kuperwafu exhalacya która jeft cale kwaśna była podczas trzgśienia źiemi Roku 1737- i dla tego w całym kraju mleko św ie ce w minucie łkwaśniato :/ 'extor: in Epis: ad Bernoull:
Wiadomo jeft nakoniec jak ćigfzkie w Anglii fp ra wił źiemi trzę
sienie ogień wzniec ony przez nieoftróżność kopaczów w f od ynach źienjnych wg głów, o cz ym fzeroko in Tranf: Anglie: które iiemne wegle jako łacno ogień przymula, t ak gdy śig w znac żnieyfzym Zebraniu rozżarzą, prgtko abo powietrze w lochach rozrządzą,abo w od ne wapory wzniecą abo znaczny płomirń wydadzą, tym lamym
