Zmiany zaludnienia miast obwodu lwowskiego w latach 90. jako odzwierciedlenie ich sytuacji społeczno-gospodarczej - Biblioteka UMCS

(1)

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A

VOL. LVIII, 8 SECTIO B 2003

Zak³ad Geografii Ekonomicznej Instytut Nauk o Ziemi UMCS

MA£GORZATA FLAGA

Zmiany zaludnienia miast obwodu lwowskiego w latach 90.

jako odzwierciedlenie ich sytuacji spo³eczno-gospodarczej

Changes in urban population in the L^viv district in the nineties as a reflection of socio-economic situation of the towns

W S T Ê P

Ma³gorzata Flaga Zmiany zaludnienia miast obwodu lwowskiego w latach dziewiêædziesi¹tych...

Utrzymuj¹cy siê na Ukrainie ju¿ od kilkunastu lat regres w liczbie ludnoci charakteryzuje siê znacznym zró¿nicowaniem przestrzennym i strukturalnym.

G³ówn¹ przyczyn¹ wystêpuj¹cych ró¿nic s¹ zjawiska zwi¹zane z kryzysem gospodarki, które, podobnie jak w Polsce, dotknê³y przede wszystkim obszary i osiedla o monofunkcyjnym charakterze, zarówno rolnicze, jak i ze szczegól- nie wysokim udzia³em wyspecjalizowanych w okresie socjalizmu dziedzin przemys³u (Rajman 1998; Petryszyn 2002; Soja 2002). Zauwa¿yæ przy tym mo¿na znaczne odmiennoci w przebiegu zjawisk depopulacyjnych pomiêdzy miastami a obszarami wiejskimi, wynikaj¹ce z ró¿nych mo¿liwoci przezwyciê¿ania skutków regresu gospodarczego.

Ró¿nice zaczê³y siê ujawniaæ ju¿ w pierwszej po³owie lat 90., kiedy tak¿e w miastach zaludnienie zaczê³o siê zmniejszaæ i ich sytuacja w zakresie rozwoju ludnoci upodobni³a siê do ukraiñskich wsi. Wczeniej, a zw³aszcza w latach 50. i 60., miasta by³y obszarem ogromnych migracji m³odej ludnoci z terenów rolniczych, dziêki czemu tak¿e ich przyrost naturalny by³ na ogó³ wysoki.

Tymczasem ju¿ od 1993 r. miasta wykazuj¹ spadek liczby mieszkañców, do- chodz¹cy rocznie do ok. 300 tys. osób (Naselennja Ukrajiny 2000).

(2)

Tab. 1. Dynamika liczby ludnoci miast i wsi na Ukrainie w latach 19892001 Dynamics of urban and rural population in Ukraine in 19892001

Zmiany liczby ludnoci 1989 = 100%

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Ludnoæ miejska 100 100,8 101,4 102,1 102,6 99,8 99 98,2 97,3 99,3 98,5 97,9 97,1 Ludnoæ wiejska 100 99,1 98,5 97,9 98,0 99,6 99,0 98,4 97,6 99,1 98,3 97,2 96,2

ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych z roczników statystycznych Ukrainy.

W tej sytuacji interesuj¹ce wydaje siê zbadanie procesów ludnociowych dokonuj¹cych siê wspó³czenie w miastach Ukrainy. S¹ one bowiem w du¿ym stopniu odzwierciedleniem obecnego stanu gospodarczego pañstwa i zachodz¹- cych przemian spo³ecznych. Ponadto, jak wskazuj¹ dowiadczenia innych kra- jów przeprowadzaj¹cych skuteczne reformy, w tym równie¿ Polski, to w³anie miasta odgrywaj¹ szczególn¹ rolê w tych transformacjach. Przede wszystkim skupiaj¹ znacz¹cy potencja³ produkcyjny, a dziêki temu, ¿e s¹ znacznie lepiej wyposa¿one w podstawowe urz¹dzenia infrastruktury technicznej, staj¹ siê atrakcyjnym obszarem inwestowania i dzia³alnoci nowych firm i przedsiêbiorstw, zwi¹zanych m. in. z doradztwem gospodarczym i nowoczesnym sektorem us³ug. Z tego wzglêdu miasta s¹ równie¿ podstawowymi ogniwami miêdzy- narodowej wspó³pracy, zw³aszcza na obszarach pogranicza. W tym kontekcie zmiany w zaludnieniu miast powinny byæ traktowane jako istotny element ich ogólnej dynamiki rozwojowej, odzwierciedlaj¹cej tak¿e znaczenie w sieci osadniczej i gospodarce kraju.

Przedmiotem analizy w poni¿szej pracy s¹ miasta obwodu lwowskiego.

Jest on czêci¹ zachodniej Ukrainy, z któr¹ po upadku ZSRR Polska utrzymuje najbardziej o¿ywione kontakty, przede wszystkim gospodarcze. Ich podstaw¹ jest drobny handel przygraniczny w obu pañstwach oraz funkcjonowanie licznych niewielkich zak³adów wytwórczych i us³ugowych, skupionych w zdecydo- wanej przewadze w³anie w orodkach miejskich. Niew¹tpliwie rola tych miejscowoci dla wspó³pracy miêdzynarodowej na polsko-ukraiñskim pograniczu bêdzie w przysz³oci nadal wzrasta³a.

Zasadniczym celem pracy jest ukazanie zmian w liczbie ludnoci orodków miejskich obwodu w okresie reformowania kraju, a tak¿e analiza zró¿nicowa- nia tych zmian w obrêbie istniej¹cych typów miast. Ich kategorie wyodrêbniono ze wzglêdu na po³o¿enie miejscowoci (geograficzne, komunikacyjne, ekono- miczne) oraz pe³nione funkcje.

Wprawdzie wystêpuj¹cy obecnie na Ukrainie g³êboki regres demograficzny zosta³ w g³ównej mierze wywo³any za³amaniem siê gospodarki w latach 90., to jednak pierwsze symptomy zahamowania tempa rozwoju zaludnienia widoczne by³y ju¿ na prze³omie lat 60. i 70. By³ to rezultat kolejnej fazy przejcia demo-

(3)

graficznego, któr¹ zapocz¹tkowa³ na Ukrainie w po³owie lat 60. spadek przyrostu naturalnego. Dlatego te¿ wspó³czesne zmiany w zaludnieniu miast obwodu lwowskiego mo¿na traktowaæ jako skumulowany efekt dwóch zjawisk: spadku w liczbie urodzeñ zwi¹zanych z kolejn¹ faz¹ rozwoju demograficznego spo³e- czeñstwa ukraiñskiego, na który na³o¿y³y siê skutki bardzo trudnej sytuacji gospodarczej kraju. Poniewa¿ wiele obecnych zjawisk ludnociowych jest konsekwencj¹ wczeniejszych przyczyn, dlatego uzasadnione wydaje siê przedstawie- nie tendencji zmian demograficznych w miastach obwodu w okresie socjalistycznym, a wiêc do pocz¹tku lat 90.

S I E Æ M I E J S K A O B W O D U L W O W S K I E G O

W sieci osadniczej Ukrainy, podobnie, jak ca³ego by³ego ZSRR, istniej¹ dwa rodzaje osiedli o charakterze miejskim: miasta oraz osady typu miejskiego.

W obwodzie lwowskim w 2001 roku by³y 43 miasta i 35 osad. £¹cznie w obu typach miejscowoci mieszka³o 1651,9 tys. osób, co stanowi³o 61,1% ogó³u ludnoci. W tym czasie w miastach Ukrainy ¿y³o 68% ogó³u mieszkañców.

Tab. 2. Miasta i osady typu miejskiego w obwodzie lwowskim w 2001 r.

Towns and urban settlements in L^viv district in 2001

Rodzaj osiedla miejskiego Liczba osiedli ogó³em

Procent ogó³u

Liczba ludnoci

w tys.

Procent ogó³u ludnoci

miejskiej Miasta

w tym wg liczby ludnoci:

> 100 tys.

50100 tys.

2050 tys.

1020 tys.

510 tys.

< 5 tys.

43 13 119 145

100 2,37 20,925,6 32,611,6

1513,9 781,5 220,5 252,3 145,6 88,125,9

91,7 47,313,3 15,38,8 5,31,6 Osady typu miejskiego

w tym wg liczby ludnoci:

37 tys.

< 3 tys.

35 2312

100 65,734,3

137,4 103,5 33,9

8,3 6,32,1

ród³o: Èisel^nist^ naselennja L^vivs^koji oblasti na 1 si2nja 2001 roku, Ministerstvo Staty- styky Ukrajiny, L^vivs^ke Oblasne Upravlinnja Statystyky, L^viv 2001.

W strukturze miast obwodu widoczna jest wyrana polaryzacja. Przejawia siê ona w dominacji jednego, du¿ego jak na warunki zachodniej Ukrainy miasta

Lwowa, który pod wzglêdem liczby ludnoci wyranie przewa¿a nad pozo-

(4)

sta³ymi orodkami. Wed³ug nomenklatury ukraiñskiej Lwów zaliczany jest do miast bardzo du¿ych (ablij 1995). Miasto wraz z przyleg³¹ stref¹, czyli tzw.

aglomeracj¹ lwowsk¹, liczy ponad 800 tys. mieszkañców; ¿yje w nim prawie po³owa ludnoci miejskiej ca³ego obwodu. Tutaj skupia siê te¿ 50% ogó³u pra- cuj¹cych w przemyle i us³ugach w regionie.

Stosuj¹c klasyfikacjê ukraiñsk¹ mo¿na stwierdziæ, ¿e w obwodzie brak jest miast du¿ych. Drugi co do wielkoci po Lwowie Drohobycz nale¿y do miast

rednich. Jego aglomeracja jest a¿ 8-krotnie mniejsza od lwowskiej i liczy 102 tys. osób, a samo miasto nieca³e 80 tys. Ponad 50 tys. mieszkañców maj¹ jeszcze tylko: Czerwonograd ok. 73 tys. (aglomeracja 89 tys.) i Stryj 68 tys. (Èisel'nist' naselennja... 2001). Pozosta³e 39 jednostek nale¿y do kate- gorii miast ma³ych, to jest takich, w których liczba ludnoci nie przekracza 50 tys. osób. Mieszka w nich jednak¿e prawie 1/3 ludnoci miejskiej obwodu (tab. 2). Sporód nich wyró¿nia siê jeszcze miasteczka o liczbie ludnoci poni-

¿ej 5 tys. osób.

To zró¿nicowanie wielkociowe miast jest z pewnoci¹ ma³o korzystne dla

¿ycia spo³eczno-gospodarczego obwodu, gdy¿ oznacza silne skoncentrowanie wiêkszoci potencja³u przemys³owego i us³ugowego w jednym orodku. Tym samym nie zapewnia równego dostêpu do rynku pracy i us³ug du¿ej czêci mie- szkañców. Szczególnie obszary peryferyjne, po³o¿one dalej od Lwowa, maj¹ zdecydowanie utrudnione warunki rozwoju, wynikaj¹ce z braku mo¿liwoci korzystania z zasobów tego miasta.

Podobne pod wzglêdem wielkoci do miasteczek s¹ w obwodzie osady typu miejskiego, w których liczba ludnoci wynosi od 1,4 do 7 tys. W 1/3 z nich zaludnienie nie przekracza 3 tys., a w prawie 70% wynosi oko³o 5 tys. osób (Èisel'nist' naselennja... 2001). W sumie skupiaj¹ one zaledwie 8% ludnoci miejskiej obwodu.

Z wielkoci¹ miast wi¹¿¹ siê w du¿ym stopniu pe³nione przez nie funkcje administracyjne. Lwów, jako najwiêkszy orodek, jest stolic¹ obwodu, a 20 innych miast o bardzo zró¿nicowanej wielkoci pe³ni rolê siedziby w³adz rejonowych. W kilku przypadkach s¹ to miejscowoci ma³e, maj¹ce niewiele ponad 5 tys. ludnoci. 7 najwiêkszych miast posiada szczególny status orodków podporz¹dkowanych bezporednio w³adzom obwodowym. Szczególna sytuacja ma miejsce w przypadku Drohobycza, Stryja i Sambora, które posiadaj¹ pod- wójne znaczenie administracyjne, jako miasta obwodowe i jednoczenie rejonowe (ryc. 1). Stwarza to czêsto problemy w kwestii uprawnieñ w³adz i powoduje dysproporcje w rozdziale rodków finansowych pomiêdzy tymi trzema uprzy- wilejowanymi miastami oraz pozosta³ymi rejonami.

Miasta skupiaj¹ nie tylko w³adze i urzêdy administracyjne, ale równie¿

wszystkie najwa¿niejsze instytucje s³u¿¹ce mieszkañcom. Wspó³czesne funkcje osiedli miejskich obwodu kszta³towa³y siê na przestrzeni wieków. Zmieniaj¹ce

(5)

Ryc. 1. Wspó³czesny podzia³ administracyjny i sieæ miejska obwodu lwowskiego (ród³o:

Navc9al'no-krajeznavc9yj atlas L'vivs'koji oblasti, L'vivskyj Derz9avnyj Universytet im. I. Franka, L'viv 1999)

Contemporary administrative division and urban network in L'viv district

(6)

siê warunki polityczno-gospodarcze powodowa³y, ¿e niektóre funkcje miast za- nika³y, a w ich miejsce pojawia³y siê inne. Typowe miasto rejonowe posiada pocztê, orodek zdrowia, domy towarowe, kantor wymiany walut, drobne za- k³ady us³ugowe oraz plac targowy. Zabezpiecza ono potrzeby owiatowe ca³e- go rejonu. W miecie rejonowym zlokalizowany jest te¿ dworzec autobusowy, a jeli le¿y ono w zasiêgu linii kolejowej, to równie¿ stacja kolejowa. Dawniej, w miastach rejonowych funkcjonowa³o nawet kilka zak³adów przemys³owych, wród których przewa¿a³y zazwyczaj przetwórnie p³odów rolnych, takie jak:

mleczarnie, piekarnie, zak³ady miêsne, czêsto te¿ gorzelnie. Ponadto, dzia³a³y zak³ady bazuj¹ce na miejscowych surowcach mineralnych, np. cegielnie. Licz- ne by³y te¿ filie wielkofabrycznego przemys³u lwowskiego (m.in. w Moci- skach filia wytwórni telewizorów ze Lwowa). Obecnie, sytuacja w obwodzie uleg³a pogorszeniu, gdy¿ wiêkszoæ z tych niewielkich fabryk przesta³a dzia³aæ.

Wprawdzie nadal miasta rejonowe s¹ codziennym celem podró¿y dla wielu mieszkañców obwodu, maj¹cych tu zatrudnienie, ale ich znaczenie jako lokal- nych rynków pracy wyranie zmala³o. Ich wspó³czesn¹ pozycjê w sieci osadniczej obwodu zaczynaj¹ wyznaczaæ nie tyle nowe, co nabieraj¹ce coraz wiêkszej wagi, funkcje handlowe, przede wszystkim o charakterze bazarowo-targowym.

W ostatnich latach ogromnie wzros³a rola tego rodzaju dzia³alnoci w gospodarce miast rejonowych. Przyje¿d¿a do nich masowo ludnoæ wiejska z produ- ktami rolnymi, które sprzedaje na placach targowych. Tam te¿ coraz czêciej dokonuje siê zakupów innych towarów, takich jak: odzie¿, obuwie, kosmetyki i rodki higieniczne. W licznych miejscowociach bazary przejmuj¹ funkcje sklepów i domów towarowych.

Zupe³nie inn¹ rolê w sieci osadniczej obwodu spe³niaj¹ osady typu miejskiego. S¹ to porednie ogniwa pomiêdzy miastami a wsiami, pe³ni¹ce czêsto rolê organizatorów lokalnego ¿ycia mieszkañców. Jednak ich funkcja jako miejscowych centrów spo³eczno-gospodarczych w obwodzie lwowskim by³a dotychczas ograniczona, czego odzwierciedleniem jest fakt, ¿e obecnie ¿adna osada nie jest siedzib¹ w³adz rejonu, chocia¿ wiele z nich w latach 40. i 50. by-

³o orodkami administracyjnymi (np.: Podbu¿, Borynia, Miedienica) (Dnistr- jans'ka, Dnistrjans'kyj 2001). Jak mo¿na jednak przypuszczaæ, w obecnej sytuacji pozycja osad mo¿e ulec wzmocnieniu. Ze wzglêdu na wzrastaj¹ce koszty przejazdów ograniczony staje siê bowiem dostêp ludnoci wiejskiej do wiê- kszych miast; ich zadania mog¹ stopniowo przejmowaæ te w³anie osady. Cho- cia¿ nie s¹ one siedzibami w³adz, to zabezpieczaj¹ potrzeby spo³eczno-gospodarcze przyleg³ych obszarów wiejskich. Generalnie, wiêkszoæ mieszkañców tych niewielkich osiedli pracuje w sektorze rolnym i lenym. Tylko dla czêci osad charakterystyczna jest dzia³alnoæ przemys³owa, rozwijaj¹ca siê w oparciu o lokalne surowce rolnicze, mineralne lub lene. Niektóre osiedla s¹ z kolei o- rodkami turystycznymi, wêz³ami komunikacyjnymi lub ³¹cz¹ funkcjê przemy- s³ow¹ z rekreacyjn¹.

(7)

Szczególn¹ cech¹ sieci miejskiej obwodu lwowskiego jest jej zró¿nicowana gêstoæ. Najkorzystniejsz¹ sytuacjê maj¹ w tym wzglêdzie uprzemys³owione rejony na pó³nocy i po³udniu obwodu. Na przyk³ad w rejonie drohobyckim jeden orodek miejski obejmuje swoim zasiêgiem obszar ok. 170 km², a w rejonie sokalskim 200 km². Podobnie uprzywilejowany jest przygraniczny rejon jaworowski, gdzie jedno osiedle miejskie przypada na 250 km² powierzchni. Kontrastu- j¹ z nimi niektóre rejony peryferyjne, np. turkiwski, dodatkowo le¿¹cy na obszarze Karpat lub te¿ brodowski w pó³nocno-wschodniej czêci obwodu, w któ- rych gêstoæ miast jest bardzo niska i wynosi ok. 600 km² na 1 miasto.

R O Z W Ó J L U D N O C I I O S I E D L I M I E J S K I C H D O P O C Z ¥ T K U L A T 9 0 .

Trwaj¹ca w miastach Ukrainy i obwodu lwowskiego depopulacja jest zja- wiskiem nowym i stanowi powa¿ny problem dla w³adz, poniewa¿ rzutuje na wiele procesów spo³eczno-gospodarczych. Ca³kowicie odmienna sytuacja mia³a miejsce w okresie, gdy Ukraina by³a czêci¹ Zwi¹zku Radzieckiego. Wzrost liczby ludnoci miejskiej w obwodzie lwowskim postepowa³ wówczas stale. By³ to rezultat wysokiego przyrostu naturalnego, bardzo intensywnych migracji ze wsi do miast oraz powstawania nowych jednostek miejskich. Wszystkie te procesy wi¹za³y siê z rozwojem gospodarki, szybk¹ industrializacj¹ i urbanizacj¹ obwodu, zapocz¹tkowanymi w latach 50. (Gluchanova 1993).

W zestawieniu z innymi czêciami Ukrainy wzrost liczby ludnoci miast w obwodzie lwowskim by³ stosunkowy regularny, a na jego przebiegu nie od- cisnê³y widocznego piêtna tragiczne zdarzenia historyczne, jakie mia³y miejsce w tym kraju w pierwszej po³owie XX wieku. Chodzi o skutki dwóch klêsk g³o- du, z których pierwsza, w latach 20. spowodowa³a mieræ ok. 2 mln osób i o wiele dramatyczniejszego tzw. wielkiego g³odu z lat 19321933, w rezultacie którego zmar³o od 4 do 5 mln mieszkañców Ukrainy (Eberhardt 1994; Hry- cak 2000). Wydarzenia te wi¹za³y siê z celowo prowadzon¹ akcj¹ kolektywiza- cji wsi ukraiñskiej i towarzyszy³y im dodatkowo deportacje i represje wobec ludnoci ze strony w³adz radzieckich. Jak szacuje siê, ogólnie w latach 1926

1939 Ukraina straci³a prawie 6 mln mieszkañców (Eberhardt 1994).

Te zdarzenia znacz¹co wp³ynê³y na powojenn¹ sytuacjê ludnociow¹ kraju, gdy¿ zaburzy³y struktury demograficzne spo³eczeñstwa. Widoczne to by³o szczególnie w drastycznym zmniejszeniu liczebnoci roczników, które w drugiej po³owie lat 50. wchodzi³y w okres rozrodczy i zadecydowa³y o obni¿onej w tym okresie liczbie urodzeñ. W póniejszych latach ujawnia³o siê natomiast w postaci kolejnych ni¿ów demograficznych.

Podobne deformacje spowodowa³a druga wojna wiatowa. Ze stratami ludnoci w wyniku dzia³añ wojennych jest niekiedy porównywana miertelnoæ

(8)

w okresie wielkiego g³odu. O ile jednak demograficzne konsekwencje wojny widoczne by³y na ca³ym obszarze dzisiejszej Ukrainy, to klêski g³odu objê³y zasiêgiem jedynie rodkowe i wschodnie regiony kraju. Poniewa¿ obwód lwo- wski by³ w ówczesnym okresie czêci¹ Polski, dlatego unikn¹³ skutków tragicz- nych zdarzeñ, jakich dowiadczy³y pozosta³e obszary kraju, a procesy ludno- ciowe przebiega³y w nim stosunkowo równomiernie.

Tab. 3. Liczba ludnoci miejskiej w obwodzie lwowskim w latach 19501989 Urban population in the L'viv district in 19501989

1950 1959 1970 1979 1989

Liczba ludnoci miejskiej 622,5 821,3 1148,6 1373,8 1630,5 Wzrost w stosunku do daty

poprzedniej w % 131,9 139,8 119,6 118,7

ród³o: Naselennja L'vivskoji oblasti (za danymi Vsiesojuznogo pieriepisu naselennja na 12 I 1989 r.), È. I, Dierz9komstat URSR, L'vivs'ke Oblasne Upravlinnja Statystyky, L'viv 1990.

W powojennym okresie obejmuj¹cym lata 19501989 zaludnienie miast obwodu wzrasta³o rednio ka¿dego roku o 25 tys. osób, tj. o 4% i w rezultacie zwiêkszy³o siê ponad dwuipó³krotnie (tab. 3). Rozpatruj¹c cztery przedzia³y czasowe uwzglêdnione w tab. 3 mo¿na stwierdziæ, i¿ najwiêcej ludnoci miejskiej przybywa³o w latach 60. Co roku liczba mieszkañców miast powiêksza³a siê ok. 30 tys. osób. By³o to znacznie wiêcej ni¿ bezporednio po wojnie, kiedy wzrost wynosi³ ok. 22 tys. osób rocznie. Wraz z pocz¹tkiem lat 70. roczne tempo rozwoju liczby ludnoci nieznacznie os³ab³o wynosi³o ok. 25 tys. i taka skala przyrostu utrzymywa³a siê do koñca lat 80. (Naselennja L'vivs'koji oblasti... 1990).

Do charakterystycznych cech demograficznych miast obwodu lwowskiego w okresie socjalistycznym nale¿a³ z pewnoci¹ wysoki przyrost naturalny, któ- ry do po³owy lat 50. by³ nawet wy¿szy od przyrostu na wsi. Maksymalne jego wartoci odnotowano na prze³omie lat 50. i 60. (15,9 w 1960 r.) (Naselennja L'vivs'koji oblasti... 2000). Od tego momentu zacz¹³ siê on jednak obni¿aæ wskutek spadku liczby urodzeñ i wzrostu miertelnoci ludzi. Ta tendencja ce- chowa³a potem ca³y okres lat 70. i 80.

Drugim czynnikiem decyduj¹cym o wysokim wzrocie zaludnienia miast obwodu lwowskiego by³ nap³yw migrantów. Byli to ludzie m³odzi i w rednim wieku, z terenów wiejskich obwodu, którzy, przybywaj¹c do miast i zak³adaj¹c w nich rodziny, mieli decyduj¹cy wp³yw na podniesienie wskaników urodzeñ.

Migracja takich osób by³a intensywna nie tylko bezporednio po wojnie, ale równie¿ w latach 70. w zwi¹zku z pogarszaj¹c¹ siê sytuacj¹ gospodarcz¹ wiê- kszoci wsi oraz przeprowadzan¹ w zachodnich regionach Ukrainy akcj¹ likwi- dowania ma³ych osiedli, tzw. folwarków (Zastavec'kyj 1993). Ponadto, do ob-

(9)

wodu lwowskiego przyje¿d¿a³o wielu Rosjan i mieszkañców ze wschodnich te- renów Ukrainy, którzy mieli stanowiæ wykwalifikowan¹ si³ê robocz¹ w regionie dopiero wkraczaj¹cym na drogê uprzemys³owienia (Perchacz 1998; Hrycak 2000).

W wyniku zmian administracyjnych, jakie dokona³y siê w obwodzie lwowskim po II wojnie wiatowej, powsta³o 10 nowych osiedli o charakterze miejskim. Najwiêksza ich liczba pojawi³a siê na prze³omie lat 50. i 60., co wi¹za³o siê z rozpoczêciem eksploatacji surowców mineralnych i intensywnym uprzemys³owieniem na niektórych obszarach obwodu. Przyk³adem mo¿e byæ rejon miko³ajowski, gdzie miasta rozwija³y siê w zwi¹zku z budow¹ cementowni (Miko³ajów, Nowy Rozdo³) oraz rejon jaworowski, w którym baza ekonomiczna miejscowoci opiera³a siê m. in. na wydobyciu i przetwórstwie siarki (Nowojaworiwskie). Do rangi miast podniesiono kilka osad miejskiego typu, m. in. na obszarze zag³êbia wêglowego w rejonie sokalskim oraz w aglomera- cjach Lwowa i Drohobycza. Jednoczenie, w okresie powojennym kilka du¿ych wsi w ró¿nych czêciach obwodu zosta³o przemianowanych na osady miejskiego typu. Znacznie póniej, bo ju¿ w latach 90., miastami zosta³y równie¿ Gli- niany i Morszczyn, który zosta³ wy³¹czony z aglomeracji stryjskiej.

Przyrost ludnoci nastêpowa³ przede wszystkim w miejscowociach najwiê- kszych, bêd¹cych centrami przemys³owymi. Dotyczy³o to m. in. aglomeracji drohobycko-borys³awskiej, gdzie w latach 19591989 liczba mieszkañców sa- mego Drohobycza zwiêkszy³a siê o 80%, a Borys³awia o 40%. Zupe³nie wyj¹t- kowa sytuacja mia³a miejsce w Czerwonohradzie, w którym, w tym samym okresie, zaludnienie zwiêkszy³o siê prawie 6-krotnie. By³ to wynik przede wszystkim nap³ywu ludzi do miasta, które w latach 60. sta³o siê g³ównym o- rodkiem wydobycia wêgla i przetwórstwa przemys³owego na obszarze Wo³yñ- sko-Lwowskiego Basenu Wêglowego.

Przyrost ludnoci w wiêkszych miastach dokonywa³ siê w znacznym stopniu kosztem ma³ych miasteczek. Jak siê bowiem okaza³o, w ci¹gu 30 powo- jennych lat w miastach o liczbie mieszkañców 510 tys. zaludnienie zmniejszy-

³o siê ok. 10%, przy niemal niezmienionej liczbie samych miejscowoci. Jed- nak najbardziej ucierpia³y w tym czasie miasta najmniejsze, licz¹ce poni¿ej 5 tys. osób. Ich liczba spad³a bowiem o po³owê, a zaludnienie o prawie 20%.

Ogólnie mo¿na stwierdziæ, ¿e wiêkszoæ miast rozwija³a siê pod wzglêdem demograficznym, co ujawni³o siê w zwiêkszeniu liczby ludnoci miejskiej ca-

³ych rejonów. Pomijaj¹c takie rejony, jak: drohobycki, sokalski, stryjski i samborski, gdzie zmiany by³y najwiêksze ze wzglêdu na powstaj¹ce aglomeracje, to równie widoczne przyrosty wyst¹pi³y na kilku innych obszarach. Odnosi³o siê to przede wszystkim do rejonu miko³ajowskiego, gdzie zaludnienie w miastach w roku 1989 by³o 4,5 raza wiêksze ni¿ w 1959 r., a tak¿e jaworowskie- go, w którym wzrost przekroczy³ 350%. Rozwój ludnociowy orodków miejskich w tych rejonach by³, jak ju¿ wspomniano, konsekwencj¹ powstawania no-

(10)

wych zak³adów przemys³owych, bazuj¹cych na miejscowych surowcach mineralnych.

Relatywnie mniejszy przyrost ludnoci miejskiej mia³y rejony: Pustomyty, Gorodok i Kamianka Buska wszystkie s¹siaduj¹ce ze Lwowem oraz przygraniczny rejon mociski (Naselennja L'vivs'koji oblasti... 1990).

Z M I A N Y D E M O G R A F I C Z N E W M I A S T A C H W L A T A C H 9 0 .

Procesy urbanizacyjne o wysokiej dynamice ludnoci miejskiej trwa³y w obwodzie lwowskim, podobnie jak na ca³ej Ukrainie, jeszcze do 1994 r.

Wówczas, zaludnienie miast osi¹gnê³o najwy¿sz¹ wartoæ w historii regionu 1693,6 tys. osób (Naselennja L'vivs'koji oblasti... 2000; Perchacz 1998). Jed- nak tempo wzrostu by³o zdecydowanie ni¿sze ni¿ we wczeniejszych okresach, gdy¿ wynosi³o niewiele ponad 12 tys. osób rocznie. Uwa¿a siê, ¿e by³ to koñ- cowy etap czwartej fazy rozwoju demograficznego ludnoci, która trwa³a od po³owy lat 60. i charakteryzowa³a siê stopniowym zmniejszeniem liczby uro- dzeñ i wzrostem miertelnoci (Percha2 1999). Mimo i¿ w miastach obwodu nastêpowa³ spadek wskaników ruchu naturalnego ludnoci, to i tak sytuacja by³a tu znacznie korzystniejsza ni¿ ca³ej Ukrainy. Przede wszystkim nadal mia³ tu miejsce dodatni przyrost naturalny, który w 1994 r. wynosi³ oko³o 1,5, podczas gdy w kraju spad³ do 3,5. Wynika³o to g³ównie z du¿o wy¿szych wskaników zgonów, które w kraju zbli¿y³y siê do 13, gdy w obwodzie lwowskim wynosi³y nieca³e 10, przy zbli¿onych wskanikach urodzeñ (9,3 na Ukrainie i 10,9 w obwodzie) (Naselennja Ukrajiny... 1994).

Tab. 4. Wskaniki przyrostu rzeczywistego ludnoci miejskiej obwodu lwowskiego po 1994 r.

Indexes of real growth of the urban population in the L'viv district after 1994

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Liczba ludnoci na 1. I w tys. 1693,6 1690,4 1683,6 1674,1 1666,9 1658,5 1651,7

Przyrost nat. w 1,4 0,5 0,4 0,2 0,2 1,6 1,9

Saldo migracji w tys. 5,5 7,7 10,2 9,2 8,1 3,9 4,6

ród³o: Naselennja Ukrajiny 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000. Demografi2nyj

2ori2nyk, Der0avnyj Komitet Statystyky Ukrajiny, Upravlinnja Statystyky Naselennja, Kyjiv.

Jednak nie we wszystkich miastach obwodu wzrost liczby mieszkañców utrzymywa³ siê do po³owy lat 90. Niektóre odnotowa³y spadki liczby ludnoci ju¿ pod koniec lat 80. Dotyczy³o to m. in. Lwowa, który wczeniej ni¿ pozosta³e miasta wszed³ w okres regresu zaludnienia. Poza Lwowem, sytuacja taka zaistnia³a w najmniejszych miastach, maj¹cych poni¿ej 5 tys. osób, w zwi¹zku z czym nie mia³o to wiêkszego wp³ywu na generalny obraz zmian w rejonach.

(11)

Negatywny wp³yw skutków transformacji na zaludnienie miast obwodu lwowskiego ujawni³ siê szczególnie wyranie dopiero w drugiej po³owie lat 90.

O nastêpuj¹cym wówczas regresie ludnoci miejskiej mo¿na mówiæ w nawi¹za- niu do pi¹tej fazy transformacji demograficznej. Przejcie na kolejny etap spo³eczeñstwa nowoczesnego, przyspieszy³ dodatkowo ogólnokrajowy kryzys ekonomiczny (Percha2 1999). Przyczyni³ siê do widocznego zastoju w rozwoju gospodarczym nie tylko du¿ych orodków przemys³owych, ale tak¿e wiêkszo- ci ma³ych osiedli miejskich obwodu, w których uprzednio upad³o wiele zak³a- dów przemys³owych. Ponadto, wci¹¿ pogarszaj¹ce siê warunki bytowe ludnoci przyczyni³y siê do obni¿enia poziomu urodzeñ i zwiêkszenia wskaników

miertelnoci. Bardzo dotkliwe konsekwencje zapaci gospodarczej na³o¿y³y siê na ju¿ istniej¹c¹ sytuacjê demograficzn¹ i w rezultacie znacznie pog³êbi³y procesy depopulacyjne. W obwodzie lwowskim nie przybra³a ona jednak¿e du¿ej skali w porównaniu z innymi regionami kraju. rednioroczne ubytki liczby ludnoci miejskiej wynosi³y tu bowiem 0,4%, kiedy w kraju by³y o po³owê wy-

¿sze i osi¹gnê³y 0,8% (Naselennja Ukrajiny 1994, 1995, ..., 2000). Ostatecznie w latach 19942000 zaludnienie w miastach i osadach typu miejskiego w regionie zmniejszy³o siê ok. 2,5% (tab. 4).

Obok niskiego przyrostu naturalnego, spadek zaludnienia w miastach obwodu by³ wynikiem wzrastaj¹cego ujemnego salda migracji. Jeszcze w 1993 r.

by³o ono dodatnie i przewaga nap³ywu ludnoci nad ich odp³ywem wynosi³a ok. 700 osób, ale ju¿ w nastêpnym roku stan ten diametralnie siê zmieni³.

W sytuacji, kiedy miasta nie tylko nie dostarcza³y nowych miejsc zatrudnienia, ale pomna¿a³y liczbê bezrobotnych, przesta³y byæ atrakcyjnym miejscem ¿ycia i pracy dla ludnoci. Skutecznie os³abi³o to migracje zarobkowe ze wsi. Z drugiej strony w licznych zak³adach pracy i przedsiêbiorstwach pracownicy nie otrzymywali poborów. W tej sytuacji dla wielu mieszkañców miast warunkiem przetrwania sta³ siê prymitywny rodzaj gospodarki naturalnej i zwi¹zki ze wsi¹ (Pawluczuk 1998), co niejednokrotnie sprowadza³o siê do wyjazdu, ucieczki lub powrotu z miasta na wie. Odzwierciedleniem tych procesów by³y wielkoci salda migracji, które w 1995 r. wynios³o w miastach: 7,7 tys. osób i na wsi: 1,1 tys. (Naselennja Ukrajiny 1995).

Ubytkom migracyjnym w miastach towarzyszy³ sta³y spadek przyrostu naturalnego mieszkañców, wywo³any g³ównie obni¿eniem poziomu urodzeñ.

Przyrost, mimo tego ¿e pocz¹tkowo by³ dodatni, nie by³ w stanie zrekompenso- waæ strat zwi¹zanych z odp³ywem ludnoci. Póniejsze wahania wielkoci za- równo przyrostu naturalnego, jak i migracji w wyrany sposób wp³ywa³y na skalê spadków zaludnienia w obwodzie (tab. 4).

(12)

U W A R U N K O W A N I A W S P Ó £ C Z E S N Y C H P R O C E S Ó W D E M O G R A F I C Z N Y C H W M I A S T A C H

W nowych warunkach gospodarczych i politycznych wp³yw dotychczaso- wych czynników rozwoju osiedli miejskich uleg³ znacznym modyfikacjom, co sta³o siê szczególnie widoczne w drugiej po³owie lat 90. Podstawowego znacze- nia dla rozwoju miast nabra³a lokalizacja ekonomiczna, przy s³abn¹cej roli po-

³o¿enia fizycznogeograficznego. W przypadku niektórych miast i osad miejskiego typu te cechy, które wczeniej przyspiesza³y wzrost liczby mieszkañ- ców, w nowej rzeczywistoci zaczê³y dzia³aæ na niekorzyæ ich rozwoju.

W zale¿noci od dynamiki wskanika zmian w zaludnieniu w latach 1989

2001 osiedla miejskie obwodu lwowskiego przyporz¹dkowano do trzech grup:

a) progresywnych, tzn. takich, w których wzrost zaludnienia w badanym okresie wyniós³ ponad 101%,

b) stagnuj¹cych, o wskaniku zmian 99101%,

c) regresywnych, tj. maj¹cych wskanik zmian ni¿szy od 99%.

Tab. 5. Typy demograficzne miast i osad typu miejskiego w obwodzie lwowskim w okresie 19892001

Demographic types of towns and urban settlements in the L'viv district in the years 19892001

osiedlaTyp Miasta i osady typu miejskiego Liczba jednostek

Udzia³ procentowy

w ogóle jednostek

Progresywny

Bóbrka, Brody, Chyrów, Daszawa, Dobrotwir, Drohobycz, Dublany (rejon ¿ó³kiewski), Gorodok, Gnizdyczów, Iwano-Frankowsk, Jaryczów Nowy, Jaworów, Kamianka Buska, Krakowiec, Krasne, Kulików, Magierów, Miedenica, Miko³ajów, Morszczyn, Mociska, Niemirów, Nowe Strzeliska, Nowojaworiwskie, Nowy Kalyniw, Olesko, Podbu¿, Pomorzany, Pustomyty, Radziechów, Rawa Ruska, Rudki, S¹dowa Wisznia, Stara Sól, Stary Sambor, Stebnik, Stryj, Szczyrec, Szk³o, Synowódzko Wy¿ne, Uhniw, Wielki Lubieñ, Wielkie Mosty, Winniki, Zapytów, Z³oczów, ¯wirka, ¯ó³kiew,

¯urawno

49 63

Stagnuj¹cy Be³z, Czerwonograd, Dublany (rejon samborski),

Ni¿ankowice, Sokal, ¯ydaczów 6 8

Regresywny

Borynia, Borys³aw, Brzuchowice, Busk, Chodorów, Dobromil, Gliniany, Hirnyk, Komarno, Lwów,

£opatyn, Nowy Rozdo³, Podkamieñ, Przemylany, Rozdo³, Rudno, Sambor, Schodnica, Skole, S³awsko, Sosniwka, Truskawiec, Turka

23 29

Razem 78 100

ród³o: Opracowanie w³asne.

(13)

Spadki i przyrosty ludnoci dokonywa³y siê w badanych osiedlach miejskich w znacznym stopniu niezale¿nie od ich wielkoci oraz pe³nionych funkcji administracyjnych. Zarówno bowiem du¿e miasta podporz¹dkowane w³adzom obwodu, jak i ma³e miasteczka siedziby rejonów oraz niewielkie osady o charakterze lokalnym mog¹ byæ przyk³adami osiedli tak rozwojowych, jak i regresywnych (por. tab. 5). Daje siê jednak¿e zauwa¿yæ pewna prawid³owoæ, ¿e osiedla o najmniejszym zaludnieniu, tj. do 5 tys. mieszkañców, zw³aszcza osady miejskiego typu, w latach 90. charakteryzowa³y siê na ogó³ stabilnoci¹ liczby ludnoci lub nieznacznymi jej wahaniami. Prawdopodobnie ich sytuacja ekonomiczna nie uleg³a znacznemu pogorszeniu w okresie transformacji i dziêki temu nie mia³a negatywnego wp³ywu na rozwój demograficzny. Jest to oczywicie zjawisko korzystne i rokuje pewne nadzieje na przysz³oæ, szczególnie osadom w zachodnich rejonach, dla których po³o¿enie przygraniczne stwarza szanse rozwoju.

Nale¿y w zwi¹zku z tym odnotowaæ fakt, ¿e miasta i osady le¿¹ce blisko granicy, poza nielicznymi wyj¹tkami, charakteryzowa³y siê w latach 90. wzrostem zaludnienia. W okresie ustroju socjalistycznego lokalizacja w niedalekiej odleg³oci od granicy uwa¿ana by³a za wyj¹tkowo niekorzystn¹ i negatywnie odbija³a siê na ich sytuacji. Natomiast w nowych warunkach polityczno-ekonomicznych mieszkañcy uzyskali mo¿liwoæ wspó³pracy z Polsk¹, g³ównie dziêki handlowi. Ma ona na razie niewielk¹ skalê, ale zapewnia utrzymanie mieszkañ- com tych terenów i jest bodcem przyci¹gaj¹cym ludnoæ. Dodatkowo, wiê- kszoæ miejscowoci po³o¿ona jest przy drogowych lub kolejowych szlakach transportowych, prowadz¹cych od granicy z Polsk¹ w kierunku centrum obwodu. Jako przyk³ady podaæ mo¿na: Rawê Rusk¹, Mociska, S¹dow¹ Wiszniê, Krakowiec, Niemirów i Magierów (por. ryc. 1 i tab. 5).

Do jednostek rozwojowych pod wzglêdem demograficznym nale¿a³y w obwodzie niektóre miejscowoci znajduj¹ce siê w zasiêgu oddzia³ywania du¿ych centrów ludnoci, a szczególnie stolicy regionu. Wyró¿nia³y siê osiedla miejskie silnie powi¹zane, zw³aszcza gospodarczo, ze Lwowem i pozosta³ymi znacz¹cymi miastami, tworz¹c wraz z nimi wyrane regiony zurbanizowane (ryc. 1). Najlepszym przyk³adem s¹ dwa satelitarne osiedla Lwowa Winniki i Dublany, które ju¿ od pewnego czasu pe³ni¹ funkcjê sypialni stolicy obwodu.

Wzrost liczby mieszkañców nast¹pi³ równie¿ w odleg³ych niekiedy, ale do- brze skomunikowanych z centrum regionu, siedzibach rejonów, np. Brodach, Radziechowie, Z³oczowie, Kamiance Buskiej, ¯ó³kwi i Pustomytach oraz w mniejszych miastach le¿¹cych na trasach przejazdu. Te zjawiska ³¹czyæ mo¿- na z charakterystycznymi dla obecnej fazy rozwoju miast procesami, które ob- serwuje siê tak¿e w Polsce, polegaj¹cymi na dekoncentracji ludnoci miast na przyleg³e obszary podmiejskie (Runge, Runge 2002; Warych-Juras 2002).

W obwodzie lwowskim istnieje liczna grupa miejscowoci charakteryzuj¹- ca siê wybitnie peryferyjnym po³o¿eniem, przede wszystkim w odniesieniu do

(14)

Lwowa. Odleg³oci pomiêdzy nimi a centrum obwodu przekraczaj¹ nawet 100 km. S¹ one s³abo skomunikowane z wiêkszymi centrami i ze stolic¹, co ogranicza mo¿liwoci korzystania z potencja³u tych miast. Jak siê zdaje, szcze- gólna rola przypada komunikacji kolejowej, czego dowodem s¹ spadki zaludnienia w takich miastach rejonowych, jak Przemylany i Busk oraz Gliniany i Komarno, które le¿¹ wprawdzie stosunkowo blisko Lwowa, ale nie maj¹ linii kolejowych. Dodatkowo, s¹ to miejscowoci o ma³o zró¿nicowanej, najczêciej jednoga³êziowej strukturze przemys³u.

Zaledwie po³owa (54%) wszystkich osiedli miejskich w obwodzie ma po³¹- czenia kolejowe, natomiast pozosta³e 14 miast oraz 22 osady miejskiego typu s¹ ich pozbawione. W skrajnych przypadkach odleg³oci do najbli¿szej stacji kolejowej wynosz¹ ponad 30 km (Przemylany i Pomorzany) (Dnistrjans'ka, Dni- strjans'kyj 2001). Z drugiej za strony istnieje znaczna liczba miejscowoci o zadowalaj¹cym po³o¿eniu transportowym, gdy¿ znajduj¹ siê one na trasie miêdzyobwodowych, a nawet miêdzynarodowych linii kolejowych i drogowych. Wspó³czenie coraz wiêksz¹ rolê w komunikacji miêdzymiastowej spe³- niaj¹ mikrobusy nale¿¹ce do prywatnych przewoników. Najwiêksza ich liczba skierowana jest jednak do miejscowoci le¿¹cych w stosunkowo niewielkiej odleg³oci od Lwowa (do 3040 km). Im dalej znajduje siê miasto, tym s³abiej powi¹zane jest ze stolic¹, czego wyrazem jest znikoma iloæ po³¹czeñ, niekiedy zaledwie kilka w ci¹gu doby.

Na tle innych czynników niewielk¹ rolê w rozwoju miast obwodu lwowskiego odgrywa wspó³czenie ich fizycznogeograficzna lokalizacja. Pomimo tego warto jednak zwróciæ uwagê na kilka osiedli miejskich, dla których czynnik przyrodniczy mo¿e staæ siê istotnym impulsem zmian. Chodzi o miasta i osady miejskie, które ³¹czy po³o¿enie na niezwykle atrakcyjnym dla wypoczynku i uprawiania turystyki obszarze Karpat. Posiadaj¹ one przecie¿ doskona³e walo- ry dla rozwoju rekreacji, które jednak¿e nie s¹ wykorzystane w odpowiednim stopniu. Jak dot¹d, g³ówn¹ form¹ turystyki na tych terenach by³ wypoczynek uzdrowiskowy, ze wzglêdu na wystêpowanie licznych róde³ wód mineralnych, najczêciej towarzysz¹cych takim surowcom, jak siarka i sole. Wiêkszoæ o- rodków wypoczynkowych, przyci¹gaj¹cych najwiêksz¹ liczbê kuracjuszy, zlo- kalizowana jest na przedgórzu (np. Truskawiec i Morszczyn), chocia¿ znane uzdrowisko istnieje równie¿ w miejscowoci Szk³o w rejonie jaworowskim.

Aktywizacjê terenów górskich hamuje brak odpowiedniej infrastruktury tury- stycznej w samych Karpatach.

Istnieje te¿ inna grupa miejscowoci o znacznym, chocia¿ niedostatecznie wykorzystanym potencjale turystycznym, opieraj¹cym siê na walorach kulturo- wo-historycznych. Ze wzglêdu na to, i¿ w okresie komunizmu nie by³y one nale¿ycie doceniane, wiele z tych orodków i znajduj¹cych siê w nich obiektów straci³o swoje zabytkowe cechy. Przywrócenie im dawnego wygl¹du i charakte-

(15)

ru niew¹tpliwie otworzy³oby nowe perspektywy rozwoju, to jednak¿e wymaga zainteresowania i zaanga¿owania miejscowych w³adz.

Regres liczby ludnoci mia³ miejsce w osiedlach miejskich wyranie pery- feryjnych, w rejonach s³abo rozwiniêtych ekonomicznie (por. tab. 5). Do takich nale¿a³y ma³e osady we wschodniej czêci obwodu: £opatyn i Podkamieñ oraz na po³udniu: Turka, Borynia, Skole i S³awsko. Górski charakter rejonów turkiwskiego i skolskiego, który nie sprzyja gospodarce rolnej, jak dot¹d nie zosta³ nale¿ycie wykorzystany dla rozwoju turystyki we wspomnianych miejscowociach, niemniej mo¿e staæ siê ich atutem w przysz³oci.

Os³abienie szybkiego dotychczas tempa przyrostu liczby ludnoci nast¹pi³o w niektórych du¿ych orodkach przemys³owych, przede wszystkim we Lwo- wie. W latach 90. zmniejszy³a siê liczba mieszkañców samej stolicy, a przez to i aglomeracji lwowskiej, a powodem by³y wspomniane ju¿ przemiany w ruchu naturalnym i migracjach wynikaj¹ce z procesów ekonomicznych.

Podobne zjawiska zaistnia³y w miastach i osadach, w których dominowa³a ludnoæ zwi¹zana z przemys³em wydobywczym (por. tab. 5). W okresie najbardziej intensywnej industrializacji obwodu podstaw¹ ich ekonomicznego, a poprzez to i demograficznego rozwoju by³o wydobycie surowców mineralnych. W okresie transformacji w zwi¹zku z istniej¹c¹ struktur¹ gospodarki w orodkach miejskich pojawi³y siê ró¿norodne problemy spo³eczne; zamyka- nie kopalni spowodowa³o liczne zwolnienia, a przy braku innych mo¿liwoci pracy wysokie bezrobocie. Wywo³a³o to regres takich miejscowoci, jak np.

Sosniwka, Hirnyk i Borys³aw.

P O D S U M O W A N I E

Regres demograficzny miast obwodu lwowskiego, którego wyrazem by³o generalne zmniejszenie liczby ludnoci miejskiej w latach 90., faktycznie dotyczy³ jedynie czêci miejscowoci (por. tab. 5). W ponad 70% miast i osad mie- szkañców przyby³o lub ich liczba ulega³a niewielkim wahaniom. Mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e o ogólnym spadku zadecydowa³a obecnoæ w grupie osiedli regresywnych kilku du¿ych orodków, w których zmiany by³y najbardziej widoczne. Do takich miast nale¿a³ przede wszystkim Lwów, a oprócz niego: Bory- s³aw, Sambor i Truskawiec.

Nie ulega jednak w¹tpliwoci fakt, ¿e równie¿ w miejscowociach okrelo- nych jako progresywne i stagnuj¹ce dynamika procesów ludnociowych zosta³a wyranie os³abiona. W konsekwencji przemian gospodarczych, jakim podlega³a Ukraina, liczne orodki w obwodzie utraci³y atrakcyjnoæ dla ludnoci, wynika- j¹c¹ z mo¿liwoci znalezienia zatrudnienia. W znacz¹cym stopniu zmniejszy³ siê wiêc nap³yw migracyjny, który w pewnych okresach by³ wa¿nym czynni-

(16)

kiem wzrostu miast obwodu lwowskiego. Ponadto, na zahamowanie tempa przyrostu ludnoci miejskiej mia³ wp³yw spadek przyrostu naturalnego, bêd¹cy przejawem ni¿owej fazy cyklu demograficznego, w jakiej znalaz³ siê ca³y kraj.

Poszukuj¹c zwi¹zków pomiêdzy charakterem zmian demograficznych a ty- pami osiedli miejskich nie uda³o siê ustaliæ istnienia jednoznacznych zale¿noci.

Mo¿na jedynie stwierdziæ, ¿e pewne miasta straci³y dotychczasow¹ pozycjê li- derów, jeli chodzi o rozwój ludnociowy. By³y to m. in. miejscowoci górni- cze i niektóre znacz¹ce orodki miejsko-przemys³owe (Lwów, Czerwonograd, Sokal, Nowy Rozdo³, Sosniwka). Bardziej sta³e pod tym wzglêdem okaza³y siê mniejsze osiedla o znaczeniu lokalnym, np. na obszarach przygranicznych. Jest wiêc prawdopodobne, ¿e dziêki stabilnej sytuacji demograficznej, to w³anie one zaczn¹ odgrywaæ wiêksz¹ rolê w realizacji przemian spo³eczno-gospodarczych w obwodzie.

L I T E R A T U R A

Èisel'nist' naselennja L'vivs'koji oblasti na 1 sic9nja 2001 roku. Ministerstvo Statystyky Ukrajiny.

L'vivs'ke Oblasne Upravlinnja Statystyky, L'viv 2001.

D n i s t r j a n s ' k a N. I., D n i s t r j a n s ' k y j M. C. 2001: Geografija poselen' L'vivs'koji oblasti. VNTL, Lviv.

E b e r h a r d t P. 1994: Konsekwencje demograficzne wielkiego g³odu na Ukrainie w latach trzy- dziestych XX wieku. Czasopismo Geograficzne, LXV, 34: 275290.

G l u c h a n o v a G. 1993: Demografi2ni osoblivosti urbanizacii u prykordonnych z Pol'2eju ob- lastjach Ukrajiny. Problemy polsko-ukraiñskiej wspó³pracy przygranicznej, Podstawy Rozwoju Zachodnich i Wschodnich Obszarów Przygranicznych Polski, Biul. 3: 210216.

H r y c a k J. 2000: Historia Ukrainy 17721999. Narodziny nowoczesnego narodu. Instytut Eu- ropy rodkowo-Wschodniej, Lublin.

J e l o n e k A. 1970: Ludnoæ Ukrainy. [W:] Prace Historyczne UJ, 32: 6581.

M a s l j a k P. O., y 2 e n k o P. G. 1996: Geografija Ukrajiny. Probnyj pidru2nyk dlja 89 klasiv seredn'oji szkoly, Zodiak-Eko, Kyjiv.

Naselennja L'vivs'koji oblasti (za danymi Vsiesojuznogo pieriepisu naselennja na 12 I 1989 r.).

È. I., Dierz9komstat URSR, L'vivs'ke Oblasne Upravlinnja Statystyky, L'viv 1990.

Naselennja L'vivskoji oblasti za 1999 rik. Demografi2nyj 2ori2nyk, Der0avnyj Komitet Statysty- ky Ukrajiny, L'vivs'ke Oblasne Upravlinnja Statystyky, L'viv 2000.

Naselennja Ukrajiny 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000. Demografi2nyj 2ori2nyk, Der0avnyj Komitet Statystyky Ukrajiny, Upravlinnja Statystyky Naselennja, Kyjiv.

Nav2al'no-krajeznav2yj atlas L'vivs'koji oblasti. L'vivs'kyj Der0avnyj Universytet im. I. Franka, L'viv 1999.

P a w l u c z u k W. 1998: Ukraina. Polityka i mistyka. Zak³ad Wydawniczy Nomos, Kraków.

P e r c h a c z O. 1998: Osobliwoci historyczno-geograficzne zmian liczby ludnoci w obwodzie lwowskim. Acta Univ. Wratislaviensis, Nr 2089, Prace Instytutu Geograficznego, B, XVII: 6973.

(17)

P e r c h a 2 O. 1999: Dynamika ta prognoz 2isel'nosti naselennja L'vivs'koji oblasti. Visnyk L'vivs'kogo Universytetu, Serija Geografi2na, Vypusk 24, L'vivs'kyj Der0avnyj Uni- versytet im. I. Franka, L'viv: 4146.

P e t r y s z y n J. 2002: Rozwój demograficzny du¿ych miast w Polsce. [W:] Demograficzne i spo³e- czne aspekty rozwoju miast, red. J. S³odczyk, Uniwersytet Opolski, Opole: 1324.

R a j m a n J. 1998: Miejska sieæ osadnicza po³udniowej Polski w okresie transformacji spo³eczno-gospodarczej kraju. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny, 198, Prace Geograficzne XVII, Wyd. Nauk. WSP w Krakowie: 1523.

R u n g e A., R u n g e J. 2002: Wybrane tendencje przemian ludnociowych w najwiêkszych miastach województwa l¹skiego licz¹cych powy¿ej 50 tys. mieszkañców. [W:] Demo- graficzne i spo³eczne aspekty rozwoju miast, red. J. S³odczyk. Uniwersytet Opolski, Opole: 2536.

S o j a M. 2002: Przyrost rzeczywisty ludnoci miejskiej Karpat w latach 19781998 a struktura wielkociowa miast. [W:] Demograficzne i spo³eczne aspekty rozwoju miast, red.

J. S³odczyk. Uniwersytet Opolski, Opole: 3746.

a b l i j O. Y. 1995: Social'no-ekonomi2eskaja geografija Ukrainy. Svit, L'viv.

W a r y c h - J u r a s A. 2002: Migracje ludnoci miast na przyk³adzie województwa l¹skiego i ma³opolskiego. [W:] Demograficzne i spo³eczne aspekty rozwoju miast, red. J. S³odczyk. Uniwersytet Opolski, Opole: 4755.

Z a s t a v e c ' k y j B. 1993: Su2asna geodemografi2na sytuacija v Zachidnomu regioni Ukrajiny.

Problemy socjal'no-ekonomi2noji geografiji zachidnogo regionu Ukrajiny. Ministerst- vo Osvity Ukrajiny, Instytut Systemnych Doslid0en Osvity, L'vivs'kyj Universytet, Kyjiv: 5266.

S U M M A R Y

The author^s research focuses on demographic processes of urban population in L^viv district in the period of economics transformations. There is also a characteristics of urban network in the region presented as well as earlier, that is, in the years 19501989, tendencies in population development.

The analyses carried out in the paper concern changes in the number of inhabitants in two types of places: towns and urban settlements. The role of natural increase, migration movements and administrative changes are taken into account. But the main aim of the work is to show dif- ferentiation of demographic dynamics in various types of towns, in connection with their localiza- tion and economic functions.

On the basis of the research, the conclusion is stated that dynamics of population development in the examined district has been distincly weaking in the second half of the 20^th century.

This process has started in the middle of the seventies and has become more intense in the period of transformation, which is bound, to some extent, with consequences of the economic crisis.

Despite a general decline in urban population, observed in L^viv district from 1994, the ma- jority of the towns and urban settlements show development or stabilization as regards the number of their inhabitants in the years 19892001. Dynamics of population changes depends mainly on socio-economic features of the towns and their attractiveness for people.