Wspó ïczesne relacje ekonomiczne pomi Údzy UniÈ EuropejskÈ a Chinami

(1)

Studia i Materiaïy, 1/2015 (18): 59– 71 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2015.18.5

Wspó ïczesne relacje ekonomiczne pomi Údzy UniÈ EuropejskÈ a Chinami

Ewa K Údzierska

^*

Celem niniejszego artykuïu jest przedstawienie kierunków rozwoju wspóïpracy gospodarczej pomiÚdzy pañstwami czïonkowskimi Unii Europejskiej a Chinami. Z przeprowadzonych badañ i analiz wynika, ĝe relacje ekonomiczne Unii Europejskiej i Chin ulegnÈ wzmocnieniu.

Gïównym boděcem intensyfikacji wspóïpracy pomiÚdzy stronami byï globalny kryzys ekono- miczno-finansowy, który doprowadziï do zachwiania równowagi gospodarczej na Ăwiecie.

Na skutek minionego zaïamania gospodarczego powstaïy plany intensyfikowania wielopïasz- czyznowej wspóïpracy, w szczególnoĂci poprzez pobudzanie wymiany handlowej i przepïywu inwestycji zagranicznych. WspóïczeĂnie, najwiÚkszymi europejskimi partnerami handlowymi Chin sÈ Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Wïochy i Holandia. Najbardziej perspektywiczne sektory wspóïpracy pomiÚdzy partnerami to: infrastruktura i transport, rozwiÈzania umoĝliwia- jÈce wdraĝanie technologii pozyskiwania energii z alternatywnych ěródeï, transfer technologii przyjaznych dla Ărodowiska naturalnego, maszyny i urzÈdzenia wysokich technologii.

Sïowa kluczowe: handel zagraniczny, inwestycje, UE, Chiny.

Nadesïany: 15.07.2014 | Zaakceptowany do druku: 2.09.2014

Contemporary economic relations between European Union and China The purpose of this article is to present the directions of development of economic coopera- tion between the EU-Member States and China. Various research and analyses show that the economic relations between the European Union and China will be strengthened. The main stimulus to intensify cooperation between the parties was the global economic and financial crisis, which led to economic imbalances in the world. As a result of the economic downturn of the past, plans to intensify cooperation on various levels arose, in particular by stimulating trade and flow of foreign investment. Today, the largest European trading partners for China are Germany, Great Britain, France, Italy and the Netherlands. The most promising sectors of cooperation between the partners are: infrastructure and transport, solutions for deploying technologies for alternative energy sources, transfer of green technologies, machinery and high technology equipment.

Keywords: international trade, investments, EU, China.

Submitted: 15.07.2014 | Accepted: 2.09.2014

JEL: F00

* Mgr Ewa KÚdzierska – Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.

(2)

1. Wprowadzenie

Na skutek efektów globalnego kryzysu finansowego tempo rozwojowe czoïowych gospodarek Ăwiatowych ulegïo znacznemu spowolnieniu. Dotychczasowe dominujÈce koncepcje ekonomiczne oraz systemy finansowe wielu pañstw podlegajÈ szeregowi dostosowañ. Ponownej analizie i dyskusji poddawane sÈ problemy regulacji rynku, zakresu interwencjonizmu pañstwowego, liberalizacji i integracji rynków. Wspóï- czeĂnie wiele gospodarek wschodzÈcych (ang. emerging markets) staje przed szansÈ wzmocnienia i zaakcentowania swojej pozycji na arenie miÚdzynarodowej. Jednym zb najwiÚkszych wschodzÈcych ekonomicznych gigantów sÈ Chiny, które na poli- tyczno-gospodarczej mapie Ăwiata zaczÚïy ogrywaÊ szczególnÈ rolÚ, w szczególnoĂci jako patron liberalizacji miÚdzynarodowej wymiany handlowej oraz intensyfikacji wspóïpracy inwestycyjnej. Wskutek ponad trzydziestoletniego dynamicznego rozwoju gospodarki Chiny majÈ szansÚ wejĂÊ do grona graczy kreujÈcych globalne rozwiÈ- zania. DziÚki intensyfikacji programów badawczo-rozwojowych nad nowymi tech- nologiami oraz wspieraniu innowacyjnoĂci w kraju, a takĝe wysokiemu udziaïowi inwestycji zagranicznych Chiny zaczÚïy speïniaÊ czoïowÈ funkcjÚ w Ăwiatowym ukïadzie gospodarczym (Pieczonka, 2012).

Wspóïczesne zaïoĝenia chiñskiego modelu gospodarczo-politycznego opierajÈ siÚ na nastÚpujÈcych zaïoĝeniach:

• pragmatyczne, pozbawione ideologii podejĂcie rzÈdu chiñskiego do reform ibkoniecznych zmian, zwïaszcza w kwestii naukowego rozwoju pañstwa,

• stopniowe, ostroĝne dawkowanie zmian i reform, z moĝliwoĂciÈ wycofania siÚ zbnich w przypadku bïÚdu lub niepowo- dzenia,

• trzeěwa ocena wïasnych moĝliwoĂci ib szans poïÈczona z chïodnÈ kalkulacjÈ nowych opcji wyïaniajÈcych siÚ ze stale zmieniajÈcego siÚ otoczenia globalnego,

• aktywny udziaï aparatu pañstwowego wb procesach rozwojowych i gospodarczych, w przeciwieñstwie do neoliberal- nych zaïoĝeñ sïabego pañstwa,

• interwencjonizm pañstwowy nakazujÈcy utrzymanie kontroli nad duĝymi zakïa- dami przemysïowymi w strategicznych sektorach gospodarki, takich jak: prze- mysï zbrojeniowy, bankowoĂÊ, produk-

cja energii elektrycznej, przemysï petro- chemiczny, telekomunikacja, lotnictwo cywilne oraz przemysï stoczniowy,

• zaangaĝowanie pañstwa w proces rozwoju kraju, na bazie chiñskich tradycji, z pomocÈ Ăwiadomych, dobrze wyksztaï- conych i dobranych elit rzÈdzÈcych,

• powrót do merytokracji, systemu rotacji kadr oraz zastÚpowania jednej generacji przywódców innÈ, lepiej wyksztaïconÈ, wypracowanych przez Denga Xiaopinga,

• stosowanie siÚ do zasady „rynek przed demokracjÈ”, zgodnie z którÈ reformy rynkowe poprzedzajÈ dziaïania o cha- rakterze demokratycznym,

• postÚpowanie we wszystkich dziedzinach ĝycia gospodarczego i spoïecznego zgodnie z zasadami zrównowaĝonego rozwoju (ang. sustainable development), budowa harmonijnego spoïeczeñstwa (chiñ. hexie shehui) w myĂl konfucjani- zmu,

• transformacja gospodarki oparta na internacjonalizacji i globalizacji proce- sów, intensyfikacja rozwoju gospodarczego i technologicznego, tzn. dyna- miczny rozwój chiñskiego programu kosmicznego, ekspansja na rynki Ăwia- towe chiñskich marek sektora technologii informatycznych, takich jak: Lenovo, Huawei, ZTE (Góralczyk, 2013).

W okresie wyprowadzania gospodarek zachodnich z pokryzysowej recesji przy- ciÈgniÚcie chiñskiego kapitaïu stanowi jeden z najwaĝniejszych celów budowanej polityki zagranicznej. Wspóïczesna ekono- miczna sytuacja miÚdzynarodowa sprzyja powstaniu korzystnych warunków realizacji chiñskiej polityki, np. w zakresie pozyskiwania nowoczesnych technologii poprzez transakcje fuzji i przejÚÊ czy wchodzenie na nowe rynki zbytu. SzczególnÈ rolÚ w chiñ- skiej strategii odgrywajÈ relacje handlowe oraz inicjatywy inwestycyjne podejmowane z pañstwami Unii Europejskiej. Gïównym boděcem wzmocnienia wspóïpracy pomiÚ- dzy stronami byï globalny kryzys ekonomiczno-finansowy, który doprowadziï do zachwiania równowagi gospodarczej na Ăwiecie. Zintensyfikowanie i pogïÚbienie relacji gospodarczych pomiÚdzy pañstwami Unii Europejskiej a Chinami leĝy w inte- resie obydwu stron. Zasoby kapitaïowe partnera azjatyckiego sÈ szansÈ na pobu- dzenie gospodarek w Europie poprzez inwestycje oraz dodatkowy zastrzyk pieniÈ- dza. Ponadto wzrastajÈca zamoĝnoĂÊ spoïe-

(3)

czeñstwa chiñskiego oraz zapotrzebowanie rynku na luksusowe i prestiĝowe produkty wysokiej jakoĂci stanowiÈ istotnÈ szansÚ na wzrost eksportu do Azji. Równieĝ europejskie know-how w zakresie przemysïu wysokiej techniki oraz nowoczesne modele zarzÈdzania sÈ cennymi ěródïami rozwiÈzañ dla ukierunkowanej na innowacyjne roz- wiÈzania i globalnÈ ekspansjÚ gospodarki chiñskiej (Pieczonka, 2012).

2. Polityka wspóïpracy gospodarczej pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ

a ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ Relacje ekonomiczne Unii Europejskiej i Chiñskiej Republiki Ludowej w pierwszej dekadzie XXI wieku ulegïy znacznemu rozwojowi. Gïównym boděcem wzmocnienia wspóïpracy pomiÚdzy stronami byï globalny kryzys ekonomiczno-finansowy, który doprowadziï do zachwiania równo- wagi gospodarczej na Ăwiecie. Rynek Unii Europejskiej jest najwiÚkszym odbiorcÈ chiñskiego eksportu. BezpoĂrednio po Japonii stanowi najwiÚksze ěródïo pocho- dzenia towarów zagranicznych. NajwiÚk- szymi europejskimi partnerami handlowymi Chin sÈ: Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Wïochy i Holandia (PuĂlecki, 2012).

Chiny oraz pañstwa czïonkowskie Unii Europejskiej zmagajÈ siÚ z licznymi per- turbacjami gospodarczymi. Problemy i nie- dogodnoĂci partnera azjatyckiego zwiÈzane sÈ z zanieczyszczeniem Ărodowiska i jego postÚpujÈcÈ degradacjÈ oraz wyczerpujÈ- cymi siÚ konwencjonalnymi ěródïami energii, które w kontekĂcie szybkiego wzrostu gospodarczego stanowiÈ istotnÈ barierÚ rozwojowÈ. W ramach trwajÈcego procesu transformacji gospodarki kontynuowane sÈ inicjatywy zwiÈzane z pobudzaniem konsumpcji na rynku wewnÚtrznym, moder- nizacjÈ produkcji przemysïowej Chin, intensyfikacjÈ industrializacji i urbanizacji kraju. Gïównym celem Chin jest przenie- sienie nacisku z produkcji eksportowej na pobudzanie popytu wewnÚtrznego. Pañ- stwa europejskie zmagajÈ siÚ z konieczno- ĂciÈ zwiÚkszania nakïadów na dziaïalnoĂÊ badawczo-rozwojowÈ oraz poszukiwania wïasnych, nowych rozwiÈzañ technologicz- nych. Ponadto pañstwa Unii Europejskiej borykajÈ siÚ z problemami nieelastycz- nych systemów zatrudnienia, trudnoĂciÈ w przekwalifikowaniu kadry pracowniczej, deficytem budĝetowym, wysokimi stopami

bezrobocia oraz nadmiernymi obciÈĝeniami budĝetów wydatkami socjalnymi (PuĂlecki, 2012).

Na skutek minionego kryzysu powstaïy plany pobudzania gospodarek Pañstwa

¥rodka i Unii Europejskiej dziÚki umac- nianiu wielopïaszczyznowej wspóïpracy, wb szczególnoĂci poprzez pobudzanie wymiany handlowej i przepïywu inwestycji zagranicznych. Najbardziej perspektywiczne sektory wymiany towarów i usïug pomiÚdzy partnerami to:

• infrastruktura i transport,

• rozwiÈzania umoĝliwiajÈce wdraĝanie technologii pozyskiwania energii z alternatywnych ěródeï,

• transfer technologii przyjaznych dla Ăro- dowiska naturalnego,

• maszyny i urzÈdzenia wysokich technologii (high-tech) (PuĂlecki, 2012).

Oficjalna wspóïpraca gospodarcza pomiÚdzy Wspólnotami Europejskimi ib ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ rozpoczÚïa siÚ w drugiej poïowie lat 70. XX wieku, kiedy podpisano pierwszÈ umowÚ handlowÈ oraz rozpoczÚto kooperacjÚ naukowo-tech- nicznÈ. W 1985 roku podpisano Porozumie- nie o Wspóïpracy Handlowej i Ekonomicz- nej zakïadajÈce:

• zastosowanie klauzuli najwyĝszego uprzywilejowania dotyczÈcej ceï i opïat handlowych pomiÚdzy Chinami i pañ- stwami Unii Europejskiej,

• intensyfikacjÚ importu z krajów Wspólnoty Europejskiej poprzez stwo- rzenie przez stronÚ chiñskÈ korzystnych warunków uïatwiajÈcych wymianÚ han- dlowÈ,

• wprowadzenie mechanizmów wolnoryn- kowych odnoĂnie do ustalania poziomu cen towarów i usïug,

• uïatwienie przepïywu osób prowadzÈ- cych dziaïalnoĂÊ handlowÈ.

Ponadto porozumienie zawieraïo zapisy dotyczÈce zacieĂnienia wspóïpracy w rol- nictwie, sektorach przemysïowych, energe- tyce, transporcie oraz wspólnych pracach badawczo-rozwojowych i ochronie Ăro- dowiska naturalnego (Gradzka i Kania, 2010).

Odzwierciedleniem postÚpujÈcego rozwoju stosunków gospodarczych pomiÚdzy partnerami byïo podpisanie w 1995 roku

„Dïugookresowej polityki stosunków miÚdzy EuropÈ a Chinami”, a nastÚpnie zawiÈzanie w 2000 roku „Porozumienia dwustronnego UE–Chiny w sprawie akcesji

(4)

Chin do WTO”. Unia Europejska podjÚïa wówczas dziaïania w kwestii przeksztaïce- nia przepisów antydumpingowych w celu zniesienia ograniczeñ iloĂciowych dla eksportu towarów z Chin. Szereg zmian doko- nywanych po stronie partnera zarówno chiñskiego, jak i europejskiego doprowa- dziï do wzmocnienia stosunków gospodarczych oraz chÚci poszerzania wspóïpracy wb nowych obszarach (Gradzka i Kania, 2010).

Intensyfikacja wspóïpracy pomiÚdzy partnerami nastÈpiïa w 2006 r. podczas dziewiÈtego szczytu UE–Chiny, kiedy roz- poczÚto rozmowy na temat podpisania nowego „Porozumienia o partnerstwie i wspóïpracy pomiÚdzy Chinami a UniÈ EuropejskÈ” (ang. China–EU Partner- ship and Cooperation Agreement, PCA).

Chiñska Republika Ludowa i Wspólnota Europejska staïy siÚ wówczas najwiÚkszymi partnerami handlowymi. W porozumie- niu podkreĂlono strategiczne partnerstwo pomiÚdzy stronami w zakresie ponad 20b obszarów wspóïpracy. Dokument ma zastÈpiÊ podpisane w 1985 roku „Porozu- mienie o wspóïpracy handlowej i ekonomicznej” (PuĂlecki, 2012). Celem podpisania nowego porozumienia jest pogïÚbienie relacji ekonomicznych oraz kooperacja wbnowych dziedzinach: badañ naukowych, wymiany kulturalnej, ochrony Ărodowiska, pozyskiwania energii z alternatywnych ěró- deï. Gïównym czynnikiem wpïywajÈcym na wydïuĝony czas i dwutorowoĂÊ negocjacji PCA sÈ odmienne oczekiwania Chin i Unii Europejskiej wzglÚdem siebie. Pañstwa Wspólnoty oczekujÈ od Chin wiÚkszego zaangaĝowania na arenie miÚdzynarodo- wej oraz implementacji europejskich stan- dardów i rozwiÈzañ do swojego systemu gospodarczo-politycznego. Co wiÚcej: pañ- stwa UE postrzegajÈ PCA jako pojedyncze kompleksowe porozumienie, które umoĝ- liwi Chinom szybszy rozwój w myĂl zaïoĝeñ otwartego spoïeczeñstwa, zrównowaĝonego rozwoju oraz dbaïoĂci o relacje ekonomiczne i handlowe z UniÈ. Dla Chin pod- pisywanie tego typu porozumienia nie jest typowÈ praktykÈ z zakresu polityki zagranicznej. Ponadto Chiny negatywnie odnoszÈ siÚ do dziaïañ UE w krajach rozwijajÈcych siÚ i domagajÈ siÚ akceptacji chiñskiego modelu rozwoju gospodarczego (Zhang, 2011). Kwestiami spornymi, wydïuĝajÈcymi negocjacje ukïadu, sÈ m.in. demokratyza- cja Chin, problematyka ochrony praw czïo-

wieka i poszanowania dla praw autorskich, a takĝe stopniowe znoszenie embarga na handel broniÈ (Gradzka ibKania, 2010).

W analizowanym okresie wydano takĝe materiaï podkreĂlajÈcy bliskie relacje pomiÚdzy partnerami: dokument „UE–

Chiny: Bliĝsi partnerzy, rosnÈca odpowie- dzialnoĂÊ” (ang. EU–China: Closer Partners, Growing Responsibilities) oraz doïÈczone stanowisko Unii Europejskiej: „Konkuren- cja i partnerstwo” (ang. Competition and Partnership), w którym zawarto priorytety unijnej polityki w zakresie handlu i inwestycji w stosunku do partnera chiñskiego, ĂciĂle zwiÈzane z zobowiÈzaniami Chin wynikajÈcymi z przystÈpienia do ¥wiatowej Organizacji Handlu. W swoim sta- nowisku pañstwa europejskie podkreĂliïy koniecznoĂÊ liberalizacji rynku chiñskiego oraz podjÚcia dziaïañ na rzecz ochrony praw wïasnoĂci intelektualnej (PuĂlecki, 2012).

WspóïczeĂnie partnerzy opierajÈ swoje relacje gospodarcze na „Strategicznym Pro- gramie Wspóïpracy Chin i Unii Europej- skiej do roku 2020” (ang. EU–China 2020 Strategic Agenda for Cooperation), który stanowi kompilacjÚ zaïoĝeñ chiñskiego 12.

Planu PiÚcioletniego oraz unijnej „Strate- gii Europa 2020”. Porozumienie opiera siÚ na czterech gïównych filarach wspóïpracy oraz licznych dialogach sektorowych, m.in.

w dziedzinie utrzymywania pokoju i bez- pieczeñstwa, wymiany handlowej i inwestycji zagranicznych, rozwoju przemysïu, nauki, transferu technologii oraz wspiera- nia innowacyjnoĂci, badañ nad przestrze- niÈ kosmicznÈ, sektorem energetycznym, zmianami klimatycznymi i ochronÈ Ărodo- wiska, rozwojem spoïecznym, kulturÈ i edu- kacjÈ mïodzieĝy (EU-China 2020 Strategic Agenda for Cooperation).

Najbardziej rozbudowanym filarem

„Strategicznego programu wspóïpracy Chin i Unii Europejskiej do roku 2020”

jest problematyka budowania dobrobytu (ang. prosperity) w myĂl zaïoĝeñ strategii

„wygrany-wygrany” (ang. win-win strategy).

JednÈ z kluczowych inicjatyw programu jest umocnienie relacji gospodarczych w zakresie wymiany handlowej i inwestycji zagranicznych w duchu wzajemnych korzyĂci, poprzez propagowanie otwartego, przejrzy- stego rynku i równych szans zarówno dla inwestorów chiñskich w Unii Europejskiej oraz przedsiÚbiorców europejskich wbChi- nach. Szczególne znaczenie ma wzmoc-

(5)

nienie perspektyw poprawy warunków dla rozwoju firm z sektora maïych i Ărednich przedsiÚbiorstw. W ramach „Strategicz- nego programu wspóïpracy Chin i Unii Europejskiej do roku 2020” przewidziano negocjacje zapisów i podpisanie „Poro- zumienia inwestycyjnego pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ a Chinami” (ang. EU–China Investment Agreement) oraz „Strategicznych ram wspóïpracy celnej w latach 2014–2017”

(ang. Strategic Framework for EU–China Customs Cooperation for 2014–2017). Poro- zumienie inwestycyjne obejmuje zagadnie- nia dotyczÈce uïatwienia dostÚpu do ryn- ków w zakresie przepïywu towarów, usïug ibkapitaïu poprzez postÚpujÈcÈ liberalizacjÚ prawa handlowego i eliminacjÚ restrykcyj- nych zapisów dotyczÈcych inwestycji zagranicznych. Ponadto porozumienie ma zastÈ- piÊ indywidualne umowy bilateralne pañstw czïonkowskich UE podpisywane z partne- rem chiñskim na rzecz jednego, wszech- stronnego porozumienia obejmujÈcego caïÈ WspólnotÚ EuropejskÈ (EU–China 2020 Strategic Agenda for Cooperation).

Kolejnym istotnym zaïoĝeniem programu wspóïpracy jest zwiÚkszenie wymiany poglÈdów na temat polityki wbzakresie zamówieñ publicznych w ramach

„Porozumienia w sprawie zamówieñ rzÈ- dowych” (ang. Agreement on Government Procurement) w celu przyspieszenia ukoñ- czenia procesu akcesji Chin do ¥wiatowej Organizacji Handlu. Ponadto, w ramach programu promowane jest wzmocnienie kooperacji pomiÚdzy kluczowymi insty- tucjami finansowymi: Chiñskim i Euro- pejskim Bankiem Inwestycyjnym, Euro- pejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju, ab takĝe pomiÚdzy Ludowym Bankiem Chin i Europejskim Bankiem Centralnym wbramach „Dwustronnej Umowy Wymiany Waluty” (ang. Chinese Yuan/Euro Bilateral Currency Swap Agreement). Innymi istot- nymi kwestiami zawartymi w programie sÈ m.in.: Ăcisïa wspóïpraca w zakresie prawa ochrony wïasnoĂci intelektualnej, ujednoli- cenie systemów przepïywu informacji (ang.

Europe-China Standardisation Information Platform), ochrona wyrobów regionalnych, zwiÚkszenie dostÚpu do instrumentów finansowych dla maïych i Ărednich przedsiÚ- biorstw (EU–China 2020 Strategic Agenda for Cooperation).

3. Charakterystyka wymiany handlowej Unii Europejskiej i Chin

Chiñska Republika Ludowa jest drugÈ najwiÚkszÈ gospodarkÈ Ăwiata oraz naj- wiÚkszym graczem w zakresie obrotów handlu zagranicznego. Wzrost gospo- darczy Chin osiÈgnÈï w 2013 roku 7,7%.

Szacuje siÚ, ĝe w ciÈgu najbliĝszych kilku lat ponad 90% Ăwiatowego wzrostu ekonomicznego bÚdzie generowane poza EuropÈ, z czego jedna trzecia w Chinach.

¥rodowisko miÚdzynarodowe przewiduje, ĝe w przeciÈgu 10blat Chiny stanÈ siÚ naj- wiÚkszÈ gospodarkÈ Ăwiata o ogromnym potencjale, posiadajÈcÈ w 2015 roku ponad 1,39 miliarda konsumentów. Kaĝdego roku 20 milionów chiñskich gospodarstw domo- wych przekracza próg dochodu 13 500 dola- rów, co umoĝliwia awans do Ăredniej klasy spoïecznej pod wzglÚdem ekonomicznym (ang. middle class families). Pomimo zwal- niajÈcego poziomu wzrostu konsumpcji na rzecz intensyfikacji inwestycji, dziÚki zwiÚkszonym moĝliwoĂciom nabywczym chiñskie gospodarstwa domowe stanowiÈ atrakcyjny segment odbiorców dla importowanych, europejskich dóbr konsumpcyjnych w szczególnoĂci z rynku luksusowych samochodów osobowych (European Com- mision, 2014).

WspóïczeĂnie wymiana handlowa pomiÚ- dzy UniÈ EuropejskÈ a ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ osiÈga codziennie wartoĂÊ ponad miliarda euro. DwadzieĂcia lat temu relacje handlowe pomiÚdzy UE a Chinami nie istniaïy. Aktualnie wspóïpraca pomiÚdzy Chinami i UE stanowi drugÈ najwiÚkszÈ platformÚ kooperacji gospodarczej na Ăwiecie. W ciÈgu dwudziestu lat gospodarki Chin ibUE zintensyfikowaïy procesy integracyjne, osiÈgajÈc w 2013 roku poziom wymiany handlowej wynoszÈcy ponad 428bmiliardów euro. Wedïug danych Komi- sji Europejskiej najwiÚkszym potencjaïem rozwoju charakteryzuje siÚ sfera wymiany usïug, która w 2012 roku osiÈgnÚïa war- toĂÊ zaledwie 49,9 miliarda euro (European Commision, 2014). Zestawienie wielko- Ăci obrotów handlowych pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ a ChiñskÈ RepublikÈ Ludo- wÈ w latach 2004–2013 przedstawia rysunek 1.

(6)

Chiny sÈ najszybciej rosnÈcym rynkiem dla europejskich produktów eksportowych.

Pomimo zwalniajÈcego tempa wzrostu chiñskiego PKB w perspektywie dïugookre- sowej strategiczna pozycja chiñskiego rynku dla przedsiÚbiorców z Unii Europejskiej bÚdzie siÚ umacniaÊ. Wedïug wstÚpnych szacunków Komisji Europejskiej wb2013br.

eksport Unii Europejskiej do Chin wzrósï ob2,9% (rysunek 2) i osiÈgnÈï wartoĂÊ okoïo 148,1 miliarda euro. Wb2009br. Chiny osiÈ- gnÚïy status najwiÚkszego eksportera na Ăwiecie, a w 2013 r. odnotowaïy najwyĝszÈ na Ăwiecie wartoĂÊ obrotu handlu zagranicznego, wynoszÈcÈ ponad 4bbiliony dola- rów amerykañskich. W latach 2008–2013 europejski eksport do Chin wzrósï dwu- krotnie, przyczyniajÈc siÚ do trendu rów- nowaĝÈcego wymianÚ handlowÈ pomiÚdzy partnerami. Chiny sÈ najwiÚkszym dostawcÈ towarów wbUE o wartoĂci importu równej okoïo 279,9 miliarda euro. Unia Europej- ska oraz Chiny dÈĝÈ do zrównowaĝenia bilansu obrotów handlowych. Wb 2013b r.

wzglÚdem roku 2012 import zb Chin spadï o 4% wb ujÚciu rocznym, o 11,7b mld euro (rysunek 2). Ujemny bilans handlowy UE wzglÚdem Chin wygenerowaïy prze- pïywy dóbr i usïug gïównie z sektora tele- komunikacyjnego, obuwia ib tekstyliów oraz przemysïu metalurgicznego (ĝelaza i stali) (European Commision, 2014).

Wzrost eksportu europejskich towarów do Chin spowodowany byï liberalizacjÈ prawa handlowego wskutek przystÈpienia Chin w 2001 r. do ¥wiatowej Organizacji Handlu. Uïatwienie dostÚpu do rynku, niskie koszty pracy, brak skïadek emery- talnych i ubezpieczeñ spoïecznych, a takĝe niskie podatki przyczyniïy siÚ do ekspansji europejskich korporacji transnarodowych w Pañstwie ¥rodka. Wzrost importu z Chin wywoïany byï korzystnym dla chiñskich eks- porterów kursem walutowym juana wbsto- sunku do euro, a takĝe rozszerzeniem Unii Europejskiej w 2004 i 2007 roku o pañstwa z regionu Europy ¥rodkowo-Wschodniej, co doprowadziïo do powiÚkszenia rynku

Rysunek 1. Poziom wymiany handlowej Unii Europejskiej z ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ w latach 2004–2013 [w mld EUR]

-200 -100 100 200 300 400 500

0

Wartość importu (mld EUR)

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Handel zagraniczny (mld EUR) 129

48 177 160

52 212

64 195

326

233 214 259

82 248

72

-161 78

428 396

-80

430 434

283

144 290

294 280

136

-146 148

-169 -157

-132 -108 -131

113

-132 -170

304 296

Wartość eksportu (mld EUR) Bilans handlowy (mld EUR)

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: European Commision Directorate General for Trade, China – Trade Statistics, 2013, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113366.pdf (07.04.2014).

(7)

Rysunek 2. Dynamika wymiany handlowej Unii Europejskiej z ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ w latach 2004–2013 (w %)

50

40

21,1 24,6 23,0

21,6 19,3 16,7

7,2

12,5 6,6

9,2 5,0

37,6

20,4 31,9

5,5

-1,3 -4,0

-13,6

4,0 2004

Dynamika importu r/r (w %) Dynamika eksportu r/r (w %)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

2,9 30

20

10

0

-10

-20

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: European Commision Directorate General for Trade, China – Trade Statistics 2013, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113366.pdf (07.04.2014).

Rysunek 3. Prognoza wartoĂci bilansu handlowego Unii Europejskiej wzglÚdem Chin w ujÚciu kwar- talnym do I poïowy 2015 roku (w mld EUR)

2012Q1 2012Q3 2013Q1 2013Q3 2014Q1 2014Q3 2015Q1

0

-10

-20

-30

-40

-34 -34

-41 -37

-34 -28

-36

-46 -36

-41 -42 -39

-53

-44 -50

-60

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: European Union Framework Contract Commission 2011 (2013). EU-China Economic Observatory, s. 31, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2014/january/

tradoc_152055.pdf (08.04.2014).

(8)

potencjalnych konsumentów w UE obokoïo 20%. W 2005 r., wskutek wygaĂniÚcia „Po- rozumienia Wielowïóknowego” (ang. Multi Fibre Agreement) z 1974 r. chiñski eksport odzieĝy i tekstyliów uzyskaï uïatwiony dostÚp do unijnego rynku (PuĂlecki, 2012).

Redukcja deficytu bilansu handlowego Unii Europejskiej z Chinami jest jednym z gïównych zaïoĝeñ wspóïczesnej polityki wspóïpracy gospodarczej zarówno Chin oraz pañstw czïonkowskich UE. Niwelo- wanie ujemnego bilansu handlowego UE ma zostaÊ osiÈgniÚte poprzez utrzymy- wanie importu na staïym poziomie oraz intensyfikacjÚ eksportu towarów i usïug na dynamicznie rozwijajÈcy rynek chiñski (rysunekb3). Dla porównania, wspóïczeĂnie pañstwa Unii Europejskiej wciÈĝ ekspor- tujÈ ponad 2,5 razy wiÚcej usïug do Szwaj- carii (82,9 mld euro) niĝ do Chin (29,8bmld euro), a caïkowity poziom eksportu towa- rów i usïug do Szwajcarii (216,3bmld euro) jest o 42,6 miliarda euro wiÚkszy niĝ poziom eksportu do Chin (173,7 mld euro) (Euro- pean Commision, 2014).

4. Przepïyw BezpoĂrednich Inwestycji Zagranicznych pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ a Chinami

Wedïug badañ Eurostatu chiñskie Bez- poĂrednie Inwestycje Zagraniczne (BIZ) wb Unii Europejskiej stanowiïy w 2012 r.

zaledwie 2,6% caïkowitego napïywu inwestycji do pañstw czïonkowskich UE. Chiñ- skie przedsiÚbiorstwa zainwestowaïy w UE w 2012 r. 7,6 miliarda euro. Dla porów- nania, udziaï caïkowitego przepïywu BIZ zb Unii Europejskiej utrzymuje siÚ na sta- bilnym poziomie 20% wartoĂci caïkowitego napïywu inwestycji do Chin. Unia Europej- ska znajduje siÚ grupie piÚciu najwiÚkszych dostawców BIZ w Chinach obok Tajwanu, Hong Kongu, Stanów Zjednoczonych Ame- ryki i Japonii. Europejskie przedsiÚbior- stwa zainwestowaïy w Chinach w 2012 r.

15,5 miliarda euro. W sektorze finansowym na koniec 2012 r. banki chiñskie posiadaïy udziaï w rynku wynoszÈcy zaledwie 1,82%.

Europejskie firmy dziaïajÈce w sektorze usïug podkreĂlajÈ, ĝe wejĂcie na rynek chiñski utrudnione jest przez biurokracjÚ oraz dïugie i skomplikowane procedury.

Ponadto, chiñski rzÈd dÈĝy do utrzymania wyïÈcznoĂci dla firm krajowych w sektorze

bankowym, w branĝy budowlanej i teleko- munikacji. (European Commision, 2014).

Istotnym problemem uniemoĝliwiajÈ- cym poznanie chiñskiego rynku jest zakaz zatrudniania chiñskich prawników w zagranicznych kancelariach prawnych oraz moĝ- liwoĂÊ uzyskiwania kwalifikacji z zakresu prawa chiñskiego przez prawników spoza Chin. Zagraniczne firmy majÈ ograni- czony dostÚp do przetargów publicznych ze wzglÚdu na brak transparentnoĂci, nie- sprawiedliwe rozstrzyganie przetargów oraz niezadowalajÈce procedury odwoïawcze.

Zagraniczne firmy próbujÈce wejĂÊ na chiñ- ski rynek muszÈ siÚ zmierzyÊ z szeregiem barier handlowych. Chiñskie prawodaw- stwo oparte jest na specyficznych standar- dach, które bardzo czÚsto sÈ niezrozumiaïe dla inwestorów zagranicznych. Inne zagad- nienia, które niepokojÈ miÚdzynarodowe Ărodowisko biznesowe w Chinach, to brak równych szans dla cudzoziemców, kwestie dotacji i finansowania inwestycji, problematyka transparentnoĂci i przewidywalnoĂci kierunków dziaïalnoĂci rzÈdu chiñskiego wb kwestii tworzenia przepisów prawa.

Wedïug badañ Europejskiej Izby Handlo- wej 45% europejskich firm prosperujÈcych na rynku chiñskim odnotowaïo utracone moĝliwoĂci rozwoju dziaïalnoĂci oraz zmie- rzyïo siÚ z barierami wejĂcia na rynek zwiÈ- zanymi z krajowymi regulacjami (European Commision, 2014).

Charakter chiñskich BIZ na rynku europejskim uwarunkowany jest przede wszyst- kim chÚciÈ zdobycia dostÚpu do nowoczesnych technologii poprzez fuzje i przejÚcia europejskich przedsiÚbiorstw (ang. Mergers

& Acquisitions, M&A). Szczególnie atrak- cyjnym sektorem dla inwestorów chiñskich jest przemysï wysokiej i Ăredniej techniki, energetyka, transport czy rynek nierucho- moĂci. Z kolei najwiÚcej chiñskich przedsiÚ- biorstw produkcyjnych prosperuje wbbranĝy maszyn i urzÈdzeñ elektrycznych, elektro- nice czy branĝy tekstylnej (rysunek 4).

Ponadto chiñskie przedsiÚbiorstwa poprzez transakcje M&A unikajÈ barier handlowych ograniczajÈcych eksport chiñskich towarów i usïug do Unii Europejskiej. Wskutek kryzysu finansowego, który osïabiï kurs euro oraz naraziï wiele europejskich firm na problemy finansowe, fuzje ibprzejÚcia na rynku europejskim staïy siÚ bardzo atrakcyjnÈ formÈ inwestowania dla chiñskich podmio- tów. NajwiÚksze przejÚcie przez chiñski

(9)

Sinopec firmy Addax Petroleum z siedzibÈ w Szwajcarii byïo transakcjÈ o wartoĂci 7,2 miliarda dolarów (Gradziuk i Szczudlik-Ta-

tar, 2012). Zestawienie najwaĝniejszych kontraktów fuzji i przejÚÊ chiñskich przed- siÚbiorstw w Europie przedstawia tabela 1.

Rysunek 4. Sektory dziaïalnoĂci chiñskich firm produkcyjnych w 2013 roku w Europie

0 20 40 60 80 100 120

Elektronika 54

17

43

40

37

33

13

58

24

106 Przemysł spożywczy

Przetwórstwo drzewne i papier Maszyny i urządzenia elektryczne Przemysł chemiczny Metalurgia

Materiały konstrukcyjne Produkcja pozostałych wyrobów

Tekstylia, odzież i obuwie Transport

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Antwerp Management School (2013).

Ekspansja chiñskich przedsiÚbiorstw na rynek europejski rozpoczÚïa siÚ na prze- ïomie XX i XXI wieku, okoïo roku 2000.

¥rednia wieku chiñskich firm w Europie wynosi 8 lat, a zaledwie ¼ z nich przetrwaïa na rynku dïuĝej niĝ 10 lat. Gïównymi moty- wami skïaniajÈcymi chiñskie przedsiÚbior- stwa prywatne do wejĂcia na rynek europejski sÈ moĝliwoĂci przejÚÊ lokalnych firm oraz pozyskanie nowych technologii ibknow-how w zakresie wytwarzania i sprze- daĝy towarów. PrzedsiÚbiorstwa pañstwowe zainteresowane sÈ gïównie inwestycjami wb branĝe wraĝliwe UE: przemysï stoczniowy, stalowy, górnictwo wÚgla, przemysï samochodowy, przemysï wïókien sztucz- nych oraz przemysï tekstylny i odzieĝowy.

DominujÈcÈ grupÈ chiñskich podmiotów gospodarczych w Europie sÈ maïe i Ărednie prywatne firmy oraz rodzinne biznesy loko- wane w Europie ¥rodkowo-Wschodniej.

Ze wzglÚdu na przewagi kosztowe chiñ- scy przedsiÚbiorcy upatrujÈ szans na miÚ- dzynarodowÈ ekspansjÚ rynkowÈ. Europa postrzegana jest przez nich jako chïonny ibzasobny rynek, na którym majÈ szansÚ na sprzedaĝ importowanych chiñskich towa- rów oraz dystrybucjÚ róĝnorodnych dóbr

konsumpcyjnych. Najmniej atrakcyjnymi czÚĂciami Europy sÈ region skandynaw- ski oraz pañstwa leĝÈce w poïudniowej czÚĂci kontynentu. Udziaï chiñskich firm wbpodziale na regiony w Europie przedstawia siÚ nastÚpujÈco (Apoteker, Barthelemy i Lunven, 2013):

• Europa ¥rodkowo-Wschodnia (55%),

• Europa Zachodnia (29%),

• Europa Poïudniowa (12%),

• Europa Póïnocna (4%).

Prywatne firmy dziaïajÈce w sektorze przemysïowym oraz przedsiÚbiorstwa pañstwowe inwestujÈ gïównie w Europie Zachodniej poprzez transakcje fuzji i prze- jÚÊ europejskich firm, a takĝe wejĂcie na europejskie gieïdy, skÈd czerpiÈ dodatkowy kapitaï na rozwój. Dla duĝych firm prywat- nych i pañstwowych miÚdzynarodowa ekspansja rynkowa jest naturalnym elementem rozwoju. Zazwyczaj sÈ to podmioty obbar- dzo silnej pozycji na rynku chiñskim, które poprzez dywersyfikacjÚ geograficznÈ swojej dziaïalnoĂci poszukujÈ nowych rozwiÈzañ biznesowych majÈcych na celu wzmocnienie ich pozycji na rynku krajowym. Ponadto, ze wzglÚdu na atrakcyjnoĂÊ inwestycyjnÈ oraz znacznie niĝsze koszty prowadzenia

(10)

68Studia i Materiaïy 1/2015 (18)

Tabela 1. Zestawienie najwiÚkszych chiñskich BIZ w Europie

Sektor Nazwa i rodzaj inwestycji

Sektor energetyczny

• przejÚcie przez Sinopec firmy Addax Petroleum (Szwajcaria)

• przejÚcie przez Sinochem firmy Emerald Energy (Wielka Brytania)

• przejÚcie przez China National Offshore Oil Corporation firmy Awilco Offshore (Norwegia)

• zakup przez China National Petroleum Corporation udziaïów w INEOS (Francja)

• zakup przez State Administration of Foreign Exchange 1,6% udziaïów w Total (Francja) oraz 1% udziaïów w BP (Wielka Brytania)

Sektor transportowy

• przejÚcie od Forda przez chiñski koncern Zhejiang Geely Holding Group udziaïów w Volvo Car

• przejÚcie przez Great Wall Motors Litex Motors (Buïgaria)

• przejÚcie przez China International Marine Containers firmy Burg Industries (Holandia)

• zakup przez Zhejiang Youngman Lotus I Pang Da Auto udziaïów w Spyker Cars (Holandia)

• umowa COSCO Holdings na dzierĝawÚ portu w Pireusie (w planach sÈ inwestycje w porcie w Neapolu) Sektor nieruchomoĂci

• inwestycje w branĝy budowlanej Sany Heavy Industries (Niemcy)

• inwestycje w branĝy budowlanej Zoomlion (Wïochy)

• inwestycje w branĝy turystycznej HNA (Hiszpania)

• inwestycje w branĝy turystycznej BCEGI (Grecja)

Sektor finansowy

• zakup przez CIC udziaïów w Apax Finance (Wielka Brytania)

• zakup przez Ping An udziaïów w Fortis (Belgia)

• zakup przez China Development Bank udziaïów w Barclays (Wielka Brytania)

• zakup przez China International Trust and Investment Corporation udziaïów w Cheuvrruex i CLSA (wczeĂniej w Credit Agricole) (Francja)

Sektor nowoczesnych technologii • zakup przez China Unicom udziaïów w Telefonice (Hiszpania)

• przejÚcie przez Lenovo firmy Medion (Niemcy)

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Gradziuk i Szczudlik-Tatar (2012, s. 12), www.gochina.gov.pl (30.04.2014).

(11)

dziaïalnoĂci chiñskie korporacje coraz czÚ- Ăciej lokujÈ swoje inwestycje w regionie Europy ¥rodkowo-Wschodniej (Apoteker, Barthelemy i Lunven, 2013). Zestawienie

rozmieszczenia geograficznego chiñskich przedsiÚbiorstw w Europie przedstawia rysunek 5.

Rysunek 5. Rozmieszczenie geograficzne chiñskich podmiotów gospodarczych w Europie w zaleĝ- noĂci od rodzaju firmy

Europa Zachodnia Europa Południowa

Europa Północna Europa Wschodnia

Przedsiębiorstwa państwowe Prywatne ﬁrmy Biznesy rodzinne i jednoosobowe działalności

gospodarcze 0

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

%

11,6 21,9

62,1

62,7 21,8

21,6

7,5 4,4

11,6

14,1 59,3 1,4

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Antwerp Management School, Euro–China Investment Report 2013/2014, http://www.antwerpmanagementschool.be/en/faculty-research/research-projects/

euro-china-investment-report-2013-2014 (20.04.2014).

Inwestycje chiñskich podmiotów w Euro- pie Zachodniej oraz ¥rodkowo-Wschodniej charakteryzujÈ siÚ odmiennymi cechami (tabela 2). Wskutek kryzysu ekonomiczno- finansowego oraz pogorszenia otoczenia biznesowego w Europie Zachodniej chiñscy inwestorzy zainteresowali siÚ wschodzÈcymi gospodarkami Europy, w szczególnoĂci rynkiem polskim, gdzie napïywa coraz wiÚcej inwestycji kapitaïochïonnych.

5. Zakoñczenie

Wskutek internacjonalizacji chiñskiej gospodarki oraz aktywnego uczestnictwa w procesach globalizacji Pañstwo ¥rodka uzyskaïo pozycjÚ jednego z najwiÚkszych mocarstw gospodarczych na Ăwiecie. DziÚki zagranicznej polityce ekonomicznej ukierunkowanej na wejĂcie w posiadanie unikal- nych surowców naturalnych oraz dÈĝeniu do pozyskania nowoczesnych technologii

Chiny umacniajÈ swojÈ pozycjÚ na arenie miÚdzynarodowej. Ponadto, dziÚki stymulo- waniu innowacyjnoĂci w kraju, zachÚcaniu przedsiÚbiorstw do ekspansji zagranicznej oraz ogromnym zasobom kapitaïowym lokowanym w strategiczne projekty w róĝ- nych czÚĂciach Ăwiata Pañstwo ¥rodka jesz- cze w I poïowie XXI wieku ma szansÚ na uzyskanie statusu najwiÚkszego mocarstwa ekonomicznego i politycznego na Ăwiecie.

Przeprowadzone analizy wykazaïy, ĝe w kwestii obrotów handlowych Chiny sÈ jednym z najwaĝniejszych partnerów dla Unii Europejskiej. Aktualnie, wspóïpraca pomiÚdzy Chinami i UniÈ EuropejskÈ stanowi drugÈ najwiÚkszÈ platformÚ kooperacji gospodarczej na Ăwiecie. Dla Polski wspóïpraca inwestycyjna stwarza moĝli- woĂci dostÚpu do rynku chiñskiego, który charakteryzuje siÚ duĝym potencjaïem rozwoju. Dla strony chiñskiej wspóïpraca z UniÈ EuropejskÈ umoĝliwia chiñskim

(12)

70Studia i Materiaïy 1/2015 (18)

Tabela 2. Porównanie charakterystyk chiñskich przedsiÚbiorstw prowadzonych w krajach Europy Zachodniej oraz krajach Europy ¥rodkowo-Wschodniej

Europa Zachodnia Europa

¥rodkowo-Wschodnia Typ firmy Gïównie przedsiÚbiorstwa pañstwowe lub prywatne firmy

dziaïajÈce w przemyĂle Jednoosobowe dziaïalnoĂci gospodarcze lub

przedsiÚbiorstwa rodzinne Lokalizacja Skoncentrowane w regionalnych oĂrodkach gospodarczych,

klastrach i strefach ekonomicznych Aglomerowane w stolicach pañstw

Gïówne sektory Produkcja i dystrybucja dóbr przemysïowych hig-tech Pracochïonna produkcja niskiej techniki, sprzedaĝ hurtowa i detaliczna dóbr konsumpcyjnych (zwïaszcza tekstyliów)

Rozmiar firmy Duĝe i Ărednie przedsiÚbiorstwa Mikro i maïe przedsiÚbiorstwa

Forma wejĂcia Inwestycje typu greenfield oraz przejÚcia istniejÈcych firm Inwestycje typu greenfield

Ewolucja firm

• Wieloletnie przedsiÚbiorstwa pañstwowe sektora handlowego i ĝeglugowego,

• Projekty inwestycje duĝych grup kapitaïowych (gïównie sektor przemysïowy),

• Przejmowane biznesy rodzin europejskich przez pañstwowe i prywatne firmy chiñskie.

• Firmy zaïoĝone gïównie okoïo roku 2000 przez przedsiÚbiorców – imigrantów z zagranicy,

• RosnÈca liczba przemysïowych grup kapitaïowych rozpoczynajÈcych produkcjÚ dóbr konsumpcyjnych.

Kooperacja Gïównie z lokalnymi firmami Gïównie z chiñskimi firmami krajowymi i

zagranicznymi

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Apoteker i in. (2013, s. 15–17).

(13)

podmiotom gospodarczym wejĂcie na naj- wiÚkszy rynek na Ăwiecie, a takĝe dostÚp do nowych technologii oraz wyksztaïconej i wykwalikowanej siïy roboczej. DziÚki poszerzeniu Unii Europejskiej o nowych czïonków z Europy ¥rodkowo-Wschodniej znacznemu obniĝeniu ulegïy koszty pracy.

Ponadto, do wspólnego obszaru celnego wïÈczono dynamiczne europejskie gospodarki charakteryzujÈce siÚ rosnÈcym popy- tem wewnÚtrznym. Z perspektywy Wspól- noty Europejskiej dla poprawy wzajemnych relacji gospodarczych istotne sÈ zmniej- szenie nierównowagi w zakresie wymiany handlowej oraz stymulacja europejskiego eksportu do Azji. Unijna oferta ekspor- towa ma szansÚ odnieĂÊ sukces w Chinach wb branĝy dóbr luksusowych oraz motory- zacji. Istotnym przedsiÚwziÚciem na przy- szïoĂÊ jest poprawa warunków dla inwe- storów zagranicznych w Chinach, dziÚki którym europejskie przedsiÚbiorstwa bÚdÈ miaïy moĝliwoĂÊ rozwijania dziaïalnoĂci.

Bibliografia

Antwerp Management School (2013). Euro–China Investment Report 2013/2014. Pozyskano z: www.

ccilc.pt (20.04.2014).

Apoteker T., Barthelemy S. I Lunven S. (2013).

EU – China FDI in the 21^st century: Who is ready for a ‘win – win’ strategy?, Conference on EU and the Emerging Powers, European Parliament. Pozys- kano z: www.usaintlouis.be (11.04.2014).

European Commision (2014). Facts and figures on EU – China trade, March 2014. Pozyskano z: http://

ec.europa.eu (07.04.2014).

European Commision Directorate General for Trade, China – Trade Statistics 2013. Pozyskano z:

http://ec.europa.eu (07.04.2014).

EU–China 2020 Strategic Agenda for Cooperation.

Pozyskano z: http://eeas.europa.eu/ (15.04.2014).

European Union Framework Contract Commission 2011 (2013). EU–China Economic Observatory.

Pozyskano z: http://trade.ec.europa.eu (08.04.2014).

Góralczyk, B. (2013). Przebudzenie smoka. Powrót China na scenÚ globalnÈ. Warszawa: Wydawnictwo Rambler.

Gradziuk, A. i Szczudlik-Tatar, J. (2012). Per- spektywy rozwoju wspóïpracy gospodarczej Polski zb ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ, Raport Polskiego Instytutu Spraw MiÚdzynarodowych. Pozyskano z:

www.gochina.gov.pl (30.04.2014).

Gradzka, D. i Kania, A. (2010). Wspóïpraca Chin ibUE: Specyfika wzajemnych stosunków handlowych.

Centrum Studiów Polska–Azja. Pozyskano z: www.

polska-azja.pl (09.04.2014).

Pieczonka, A. (2012). Chiñskie „Go Global”. Dyle- maty i wyzwania dla Chiñskiego Smoka, Szanghaj.

Pozyskano z: www.gochina.gov.pl (02.02.2014).

PuĂlecki, Z.W. (2012). Relacje Unii Europejskiej z ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ wobec wyzwañ gospodarki globalnej 2012. Wyzwania gospodarki globalnej. Prace i Materiaïy Instytutu Handlu Zagra- nicznego Uniwersytetu Gdañskiego, 31/1, Gdañsk:

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego.

Zhang J. (2011). The EU – China relationship arriv- ing at a bottleneck – A look at the ongoing negotia- tion of the PCA. College d’Europe, Department of EU international relations and diplomacy Studies.

Pozyskano z: www.coleurope.eu (01.10.2014).