O E R L IK O N -Z tĴR IC H M A R T O 1927
MONATAL ORGANO POR
LA
L I N G U O I N T E R N A C I O N A
REDAKTERO-EDITERO:
A L B E R T N O E T Z L I
S U IS A ID O -K O N T O R O O E R L IK O N - Z Ŭ R IC H
Abonpreco:
En Sulala Fr. 4 .— po yaro + En altra landl Fr. 6 .— (Sulsa valoro)
K O N T E N A J O :
.Pro quo linguo neutra por interkompreno internaciona p. 65- Chapitro pri Chiniana trauro p. 66 - Pri anatomio e fiziologio p. 68 - La vejetarista hundi-urbo p. 71 - Koqueyo kom habiteyo p. 72 - Alibio 74 - La tilio p. 76 - Vivoreformi: Pro quo me ne esas veje- tarano p. 77 - Social-ekonomial problemi: Lukto kontre povreso im- pozita p. 78 - Socio, ekonomio, etiko, raciono p. 79 - Komerco: La primitiva formi di la komerco p. 81 - Tekniko: La radio-telefona- do London New Yorfc p. 84 - La divinal vergo p, 85 - Linguala questioni: Lingual remarki p. 86 - La puissance patemelle p. 87 - L ’una 1’altra p. 88 - ttPazilogiott p. 88 - Skrihuro ne skripturo p.
88 - Mondlinguo e poezio p. 89 - Mondlingual movado p. 90 - Sui- sa Ido Federuro p. 94 - Ridanta mondo p. 95 - Mikra anunci p. 96
Ido - S e r v a d o .
Por ke la linguo internaciona Ido facez servi a ti qui lemis ol, ne esas necesa ke centamili de homi savez ol. Suficas se en multa landi existas Idisti di qui on konocas 1’ adresi. Ni donas en omna numero di nia revuo listo di «Ido-Informeri» qui obligas su respon- dar ad omna questioni de Idisti en altra landi. Advere li facas lo nur, se on skribas a li per internaciona respondokarto, o se on ad- juntas internaciona respondo-kupono por recevar respondo qua po- stulas letro. (Vice respondo-kupono on darfas sendar Suisa postmar- ko de 30 cti.) Por ke nia listo esez sempre tote exakta, on esas pregata koifiunikar a ni sen tardigo adreso-chanji eventuala.
L i s t o d i l I do - I n f o r m e r i .
A nglia: T. J. Schearmann, Sulby av. 6, Tue Brook, L i v e t p o o l
„ J . W. Baxter, Limes Grove 57 , L o n d o n , S. K. 13.
Austria: J . Baller, Laurenzgasse 13/28, W i e n , V.
iielgia: V. Gouix,rue Vandermeersch 62, S c h a e r b e c k -B r u x e lle s . Bulgaria: Th. Kaneff, chambro di Komerco, S o f i a .
Chekoslovakia: Karel Neumeister, P r a h a V I - 59
Dania: Hilmer Hante, Oelenschlaegergade 23, V. K o b e n h a v n .
(Durigo sur pagino 3 dil kovrilo.)
M A R T O 1927 N U M E R O 3
I D O
X I . Y A R O
X
Pro quo linguo neutra por interkompreno internaciona.
Da Fred. K R A FFT . Ridgefield. U. S. A .
Eventis kurte pos la deskovro dil Nova-Mondo du eventi gran- dega: L ’invento dil imprim-arto e la skismo inter la Kristanaro, la Reformado. La du efektigis chanji enorma qui sentesas til nuntem- pe. La vorto imprimita generaligis la eduko e co intensigis la kom- bato inter la deskonkordinti. Ne nur 1’aventuremi serchis nova vivo en la nov-utopio trans-atlantika, pri qua on audis naraci miraklo- za. la persekutiti, laviktim idil fanatikeso religiala dildu lateri fu- gis adibe por trovar resteyo, e por adorar Deo segun lia fldi ris- pektiva. Regretinde 1’enemikesi transportesis ed akutigesis da la monarkii Europala, qui interluktis por obtenar posedo dil tereho vasta. Ta lukto duris dum plura yarcenti, til ke la Hispani pulse- sis dal Angli a la suda parto dil misfero westala. Tale la kontinen- ti westala dividesis segun linei religiala e linguala — la Nordo, protestanta ed Angla; la Sudo, katolika e Romana. Gradope la maxim multa kolonii Amerikana norde e sude liberigis su de lia patro-guvernerii, ma la lingui rispektiva restis, same la kulturi.
Quankam 1’ekmigreso ad Usa de Europa kontinental esis mul- te plu granda kam de Britania, tamen la linguo Angla divenis la linguo dominacanta, pro ke lua literaturo enduktis ne-eviteble Angla pensado, komerco-metodi, mori e kustumi; kurte Angla kulturo. Ta fakto historial pruvas sen-dube, ke probar establisar la Angla kom
mondo-linguo augmentus 1’avantajo dil nacioni Angle-parolanta e vekus la jaluzeso e 1’antagonismi dil altra nacioni dil tefo. Adve- re nul homo inteligenta esas tante naiva opiuionar, ke la Angla di- venos la mondo-linguo malgre ica obstakli.
Pluse, la linguo Angla esas un di la maxim desfacila por ler-
nar, pro lua multega ne-regulesi gramatikal, lua pronunci ed orto-
grafio kaosatra. Nulu povas konjektar quante desfacila to esas, qua
ne studiis ol. Exemple, jurnalo importanta en New York editas di-
6 6
1 D O
1927ale de pos plu kam tri yari rubriko “ La justa vorto“ por docar a la lekteri Angla la justa uzo di lia propra linguo. Libro publikige- sas. en Usa kun la titulo “Quale Espelar e Pronuncar 25000 Vorti miŝespelita d mispronuncita freque.“ Nu, se 1’indijeni misuzas lia linguo camiere, quale on povas postular, ke stranjeri lernez ol, o dezirar ke la Angla divenez linguo internaciona? To esus plu ma- la kam desracionala.
Forsan on > questionas pro quo 1’enmigranti lernis parolar la Angla, se tala esas. To esas pro ke li lernis quale infanto lernas linguo — papagayatre — e ne per libro. Ti ek Nord-Europa lemas ol plu rapide kam ti ek Sud- od Est-Europa pro lingual proxiineso.
Ultre to esas en New York 71 jurnali diala, iuter qui 30 editesas en lingui stranjera.
Objecioni plu o min granda povas montresar kontre altra lin- gui ocidental, ma omnu konocas maxim bone sua propra lando e linguo kun lia relati. Pro to me nur skribas pri la Angla, ma irgu qua asuipas la tasko propozar irga linguo nacionala trovos, ke res- tas nur lfadopto di linguo neutra ed internaciona, parlaborita raci- onoze, quale nia Ido.
Chapitro pri Chiniana trauro.
Trad. da J. LATTMANN (Suisia).
•X .
Che nula pagani la fam iliala vivo atingis tam grand im porto kam che la. C hiniani. Fam ilial am o esas por li la m axim grauda v ertu o : to esas ex p resata anke en la C hiniana ritui traurala.
Exemple la lego obligas la filii di m ortinto dum tri yari trau^ I / rar pri ita. Dum ta tem po li devas a b ste n a r om na joyo, li darfas asiŝtar nek m ariajala nek aJtra festo, e devas p o rtar hlanka vestaji ek kanabo, blanka rubando cirkum la kapo, e p^alia sandali. La tra u ra n to ne ornas sua h a ra ro e m anjas nur poko. Stata] oficisti di alta rango re tretas de sua laboro dum un yaro e tra u ra n ta im periestro celas su en sua palaco. Re^
cente ca lego m odifikesis tale ke de ca tri yari single n u r
ok m onati esas traur^obligala. L a tra u ra la koloro dil Chiniani
esaŝ blanka, advere la porto di ica r.estriktesas plue al richi,
qui en la kazo ev en ta n ta esas blanke vestizita del k rpo til
la pedi. Sam e la « la m e n tistin i» qui akom panas la funerala pro*
192'? i i> 6
cesio n o ; elci mem celas s u a vizaji p er b la n k a tuki. Cetere, on k u stu m esas en Chinia, okazione la fu n eral procesioni, o ste a ta r m axim m ulta kolori posible. Oftege on vidas red a od o rizita sarki, p a rte kovrita da p u rp u ra veluro. Sem blas ke erste recen*
te ap aris ibe la m oro flo rizar la sarki. £»a sark i di richi e sa s vehigata o p o rtata su r /kam ilo kun baldakino. S en co za m oro an cien a, ankore n u n p ra k tik a ta *en la Cielal Imperdo, esas po=
z a r su r la sarko irga objekto re la tin ta la profesiono, orico, o sociala rango dil m ortinto, q u ale che ni soldato h o n o rizesas per expozo di lua sabro, chako o kasko, edc. Mem su r la sarko di la 'm axim b asa laboristo ni v id as 1‘utensilo di lua olim a mes»
tiero, exem ple shovelo, edc. Segun 1‘opiniono trovebla che mul=
ta populi, ke la m o rtin ti en l‘a ltra m ondo povus h a v a r sim ila bezoni quale su r la tero, la C hiniani p o rtas dop la sarko, til la tom bo, vazi kun d iv ersa rizo=dishi e porkokarno. M em orante la
C hiniana proverbo q u a dicas, ke ta qu a ne sorgas pri sua mor*
tinta gepatri, ne m eritas la nom o filio, on p o rlas dop li an k e m anjili (splinti), tasi, teokruchi, p ip i; m em b ru la n ta lan tem o e b asto n o d o n esas al m o rtin ti po r la g ran d a voyajo. S tra n ja ipo*
ro p ru v as ke olim on p ortis dop la sarko anke la «kim oni» e shui, ev en tu ale an k e la kam ili dil m ortinto, m em la serv istaro sequis ol. Catem pe on dope*portas n u r p a p e ra im aji pri ca kozi Pos la enterigo d il-k a d a v ro , ca im aji b ru lesas su r la tom bo kun
la n aiv a kredo, ke la fum uro a c e n sa n te tran sfo rm eso s a reala kam ili, edc., itere d isponebla dal m ortinto. Certe, la revoluci*
ono de 1912 en la im perio di la m ezo esk artis m ulta a rk a ik a m ori ed idei, m a tam en m u lta kozi p erm an is, Lale ke an k e la
« m o d e rn a » C hiniani ne esas to te lib e ra de la naiveso. R ic h a c h vitani, exem ple generalo Cheng *T su * Ling 4gis p o rtar a sua tom bo ligna statu o di su a p referata konkubino, por ke lu ne im dijez el en l‘a ltra m ondo. Nulo su rp rizas plu m u lte la novico en C hinia kam la bruisego vere p ag an ala okazione la fu n e ra la ce*
rem onii. « La repozevon di m o rtin to silencado dom inacez skri*
bis un de nia poeti. Ma c erte lu versifabus altre, se lu n u r un*
foye tro v esab u s en la m orteyo di rich a C hinianol Me m encionas uur, ke en T ien * T sin , ed anke en a ltra regioni dil Cieial Impe*
rio, on opinionis p o v a n p e r la u ta lam entado igar la anm o di mor=
tanto re sta r plu longe en sua. korpo. Ni ya s-avas p er O vid e
Properz, ke an k a l‘a n tiq u a R om ani tale opinionis. R epugniva
6 8
I D 0
162?kozo esas la u lu la tra lam en tad o ye la m orto di richa C hiniano.
Specale e n g ajita e bone sa la riita lam en tistin i, lielpata da mur^
m u ran ta e cim b alfrap an ta sacerd o ti cirk o n d as 1a m ortolito di lu. Or, mem plu « so le n a » esas la fu n e ra la procesiono! Mem la sim pla personi sorgas ke lia kari sep u ltesas ne sen fore au d eb la tim balofrapi e p e n e tra n ta flutopleado. Ma Ia h ered an ta filii di richi esas plu sorgem a. P lu ra « o rk e stri» en g ajita ak o m p an as b ru iseg an te la procesiono qua a b u n d a s de flu k tu an ta stan d ard i kun sen ten ci segun K o n ^ fu ^ ts e .
Pri anatomio e fiziologio.
Diskurso da S-ro H. D. AKERM AN.
Koram la London Ido Club, 5esma nov., 1926.
Estim&ta siori. Cavespere me volas facar ciencala diskurso pri Vanatomio e la fiziologio di la homala korpo. Certe vi savas ke anatomio esas la studio pri strukturo e mekanismo di la kor- po, e fiziologio, la studio pri la funciono di la korpo. To esas temo qua mustas interesar vi omna, nam vi omna havas homala korpi.
On geperale komencas ye la skeleto. La skeleto konsistas ek osti qui esas artikizita o fixigita kune segun definita ordino. Cir- kume 200 osti esas necesa por facar un skeleto. Me dicas cirkume, pro ke kelka osti esas tam mikra ke Vanatomiisti ne savas precize quo esas e quo ne esas osto.
Kelka animali portas sua skeleti extere, exemple la krabo, ma la homi preferas portar ol interne. Se ulu dubas, ka lu havas osti, lu marchez tra chambro en la tenebro. Kande lu frapis sua tibio kontre stulo od altra moblo lu ne plus dubos pri ta punto.
La skeleto esas tre utila. Se ni ne havus ol, ni esus vermi. Or, la homo nule similesas vermo. Se me dicas, exemple: „Ta Esperan- tisto esas vermo,tt on mustas ne komprenar to literale; to esas me-
taforo.
La skeleto esas la framo sur qua la restajo di la korpo esas
konstruktita. Inter multa osti esas artiki, qui permisas la movado
kande la osti esas tirata da la muskuli. Ma existas altra tre impor-
tanta funciono quan la osti facas, nome li protektas la delikata e
dotnajebla organi di la korpo. La kranio protektas la cerebro, la
osti di la pektoro — precipue la kosti — protektas la kordio, la
1927
I D O
6 9pulmoni, edc. Pri la kosti, kelka personi ankore kredas ke la ho- mini havas un kosto plus kam la hornuli. To esas eroro; homuli e homini havas egale 24 kosti.
La kranio esas sat forta por rezistar 1’ordinara frapi e shoki quan ol kustumale recevas. La kranii di kelka homi esas plu di- ka kam ti di altra homi. Me supozas ke la omno-sorganta naturo donis dika kranii a ta personi qui havas la maxiin granda chanco esar batata sur la kapo. Esas neutila batar ta personi. Omno quon on povas facar esas dicar: „Sioro, vu havas dika kranio. “
La kranio esas ronda e kava, e kontenas la cerebro. Per la cerebro ni pensas. Oinna hdmi havas cerebri ma ne otnni. uzas li.
La cerebro di homulo pezas plu multe kam la cerebro di homino.
Ma to tote ne signifikas ke la homini esas* min habila kam la hb- muli. La hornini funcionigas sua mikra cerebri plu rapide kam la homuli, e tamaniere sempre ganas avantajo ye la homuli.
De la cerebro iras en omna direcioni multa fili quin ni nom- as nervi. La nervi portas ulspeca impulsi qui multe similesas tele- grafala mesaji. Esas du speci di nervi; un, qua portas mesaji de la cerebro ad ula parto di la korpo, ed altra qua portas mesaji de parto di la korpo a la cerebro. Exemple, supozez ke me brulas mea
tfingro per kandelo. Mesajo esas quik sendata de la fingro a la ce- rebro: „Fingro brulata da kandelo; tre doloras; sendez instrucioni.“
La cerebro judikas pri la afero e sendas respondo a la muskulo qua direktas la fingro koncernata: „Retrotirez fingro de kandelo.“
La kordio: To esas muskuloza organo qua pumpas la sango tra
la korpo. Kontre populara kredo, la kordio nule esas 1’organo dil
amoro. Homo kun febla kordio povas amorar tre ardoroze, ed in-
verse. La kordio jacas kelke ye la sinistra flanko di la korpo. To
esas la kauzo pro quo ni skribas per la dextra manuo. En antiqua
tempi, kande la homi kombatis, li portis per un manuo espado od
altra armo, e p>er 1’altra manuo shildo por protektar su. Pos kel-
ka tempo li remarkis ke homo vundita ye la dextra flanko kelka-
foye vivas, dum ke homo vundita ye la sinistra flanko sempre mor-
tas. Pro to li portis sempre la shildo per la sinistra manuo por
protektar plu bone ta flanko e komprenende 1’espado en 1’altra
manuo, to esas, la dextra. Tale la dextra manuo divenis plu habi-
la, e kande la homi plu tarde kambiis l’espado po la plumo, es-
is tote naturala ke ica esez tenata per la dextra manuo. Nun ni
kambiis la plumo po la skribmashino, do ni probable perdos ta spe-
70 I D O 1927 cala habileso di la dextra manuo/TaroTante pri la manuo me me-
morigas ke ni havas nur du manui, dum ke la simio havas quar.
To esas grand avantajo por la simio, ed esus tre utila por la ho- mi se li havus manui vice pedi. Exemple, por la homi qui mustas stacar en omnibuso on havus basa horizontala stangi quin li tenus ferme per 1’infra manui, e li ne bezonus tenar la supra stango per Pordinara manui, qui esus tale libera por tenar jurnalo, edc. Ega- le kande homi saltus adsur movanta omnibuso, quante bona esus se li povus kaptar la bordo di la planko per quar manui, vice glitar per nia nuna absurda pedi.
To quon me dicas ne esas absurdajo. La homi nur recente per- dis la povo tenar kozi per sua pedi. Omni savas ke nove-naskinta infanto plu multe similesas nia ancestri kam ni adulti. Me plurfo- ye facis la yena experimento. Me tushis per la fingro la plando di la pedo di tre yuna infanto, e me remarkis ke la pedo movis qua- ze por tenar mea fingro. Altrafoye me dicis ad infanto kelke plu olda, ke lu tenez krayono inter la unesma e la duesma fingri di la pedo, e ke lu trasez cirklo sur papero quan me pozabis sur la sulo. L ’infanti facis to. Komprenende me facis ta experimenti kan- de la matro ne regardis.
Ma me mustas retrovenar a mea temo. La sango fluas de la kordio tra tubi nomata arterii, pose tra multa tre mikra tubi, e fi- ne tra la veini retro a la kordio. Kande la kordio pumpas la san- go ni dicas ke ol pulsas. La kordio pulsas ordinare 72 foyi en un minuto, ma kande on esas ecitita ol pulsas plu rapide. Mea propra kordio nultempe superesas la normala rapideso di 72.
Ante?, kande homo havis tro multa sango, exemple pos drink- ir tro multa vino, lu iris a la barbisto, qua sangotiris lu. Cadie to ne esas necesa, pro ke ni preske omna razas ni ipsa, e tamaniere ni perdas sat multa sango omnamatine.
La sango portas ad omna parti di la korpo nutrajo ed oxige- po, e kolektas la neutila produktaji. O1 esas reda, pro ke to esas la justa koloro dil sango. On dicas ke la sango di nobeli esas blua, ma to ne esas vera; ol aspektas quale la sango di ordinara homi quale vi e me.
Tre remarkinda qualeso di la sango di sana homo esas ke ol
havas sempre la sama temperaturo, tam en varma jorno di some-
ro kam en kolda nokto di vintro. O1 esas, segun la sistemo centi-
grada, 37 gradi, segun la sistemo Fahrenheit 98 1/2 gradi. On dic-
1927
71as ke 1’Italiani esas tre varmsanga; nule, li esas sempre 37 grada.
Vi remarkos ke la nombro segun la sistemo Fahrenheit esas- pres- ke 100, e la kauzo esas sat interesiva. Kande on uneŝme konstruk- tis la termometro Fahrenheit on uzis, por flxigar zero, inixajo di nivo e salo, e por fixigar 100 gradi, la temperaturo di la hofnala korpo. __ Sendube ta dil inventero. On trovis pose ke ta lasta tem- peraturo esis kelke plu alta kam la normala temperaturo di la saŭgo, tamen on ne chanjis la termometro. On nur povas supozar ke 1 in- ventero esis lejere malada de influenzo.
Fine, me varme rekomendas a vi ica studio pri la korpo. Ne esez quale ita patrino qua skribis a la chefinstruktisto di la skolo ube sua filiino studiis 1’anatomio, inter altra temi. E1 skribis: „Sio- ro, me deziras ke mea flliino ne plus havez lecioni pri sua inter- najo; to ne esas polita temo.“
I D O _________
La Vejetarista Hundi-urbo.
Trad. da Max JA C O B . (Berlin). )
Kelkafoye la homi ja facis la maxim stranja stroki volante se- quar etikala principi; ma semblas, ke lo maxim stranja en ta do- meno facesis da Hindua milioniero nomita Arjun Lalshat: 'Lu kom- pris tota Hindua vilajo por transformar ol a hundi-urbo, ma lu to*- te ne havis la intenco, quale on forsan povus kredar, krear per to azilo por hundi sen posedanti, od altra hundo-paradizo! Ho no, lŭ hundi qui deziras juar la civitaneso di ca urbo, mustas asketesar en maniero certe neagreabla por li; li mustas vivar tote vejetariste!
Arjun Lalshat apartenas al komuneso dil «Sep Jain», qui ha- vas kom maxim santa e severa principo: «Tu ne devas ocidar!»
Ma a Lalshat ne suficas konvertar pri to sua kun-homi; lu rezolvis anke realigar ol che la animali e do komencis per la hundi. Por supresar la ocidema instinti di la hundi dil vilajo, lu nur donigaŝ a li rizo, sekalot lakto e butro. La yuni mustas manjar rostita rizo e butro kun sukro til la evo de 3 monati.
Nu, por ke la hundi ne tentesez hike ed ibe ruptar la severa
dieto per propre chasita «karnajo >, omna trui di musi e rati en la
la vilajo ed olua cirkumajo stopesis, tale ke ica kompatinda aŭima-
li mustas serchar altra refujeyo por ne pozar en risko la hundala
moralo. Arjun Lalshat esperas en ula tempo obtenar raso de hun-
7 2
I D O
1927di, qui esos tante vejetarista, ke li ne plus pensos pri manjar karno.
Ni esperez ke lua esforci esos balde sucesoza: nam lore esos supozenda, ke lu anke probos agar same che altra animali, nam esas agreabia penso imaginar, ke fine ne plus existos “ sovaja" ani- mali, (ecepte forsan la homo), e ke domptisti di leoni, konjuranti di serpenti edc. esos nur ankore superflua nocioni de ttolimtt. Esas
regretinda, ke ni ne plus vidos ca stando ideala.
Koqueyo kom habiteyo.
Da J. B A L L E R . (Wien).
On povas kelkafoye audar diskuti pri koloniigar, e pri konstruk- turi en la kolonio. Ye tala okaziono on anke diskutas pri koqueyo kom habiteyo sequantamaniere:
Kom utila e bela spaco ta habito-koqueyo konvenas plu bone kam ordinara koqueyi di nia grandega lokaco-domi. Esas ya kono- cata, en qua mikra obskura e leda koqueyi ofte nia povra homini pasas la duimo di lia vivo. Ta koqueyi esas ofte loki, qui ne rare recevas lia jorno-lumo ek obskura koridoro o tenebroza korto. Of- te oli esas nul altro kam streta paseyo, qua duktas aden la cham- bro od en la kabineto. Tala koqueyi ne esas apta kom resteyo.
Por ica skopo nur existas la chambro, en qua la homi manjas, la- boras e dormas. Samtempe ta chambro anke devas servar, se es- as necesa, kom maladeyo. Esas facile komprenebla, ke cakaze ma- la situeso sanesala komencas.
To omno esas evitebla per la habito-koqueyo, ma kad omna homi o mem nur rnulta homi savas generale, quo to esas?
O1 ne esas inventuro di nia tempo. Lu esas existinta ja semp- re kom bela granda koqueyo. On povis trovar ol en anciena domi ankore ante kinadek yari en Wien. Ma kande la anciena domi ri- konstruktesis, anke la granda koqueyi desaparis, pro ke on volis explotar la spaco e tale la kompatinda homini recevis la mikra, obs- % kura e leda koqueyi. Catempe on povas vidar la originalo o pro- totipo dil habito-koqueyo en anciena domi dil provincala urbi od anke en bela domi sur la ruro.
En Germania on memoras ed agnoskas depos kelka tempo la
oportuneso dil habito-koqueyo. On konstruktis e konstruktas ol su-
cesoze en kolonio-konstrukturi. Ica koqueyo ofras agreabla habit-
1 9 2 7 1 Ŭ 6 73
eyo ed ecitas certe la senso por la restemeso domala per lua he- matra herdo e komoda manjo-plasi. Che ni la habito-koqueyo pro- jetesis dal arkitekti por mikra lojeyi, ma la proprieteri repulsis tala projeti. Li demandis sempre nur lojeyi, qui konsistas ek cham- bro e koqueyo od ek chambro, kabineto e koqueyo pro ke li povis lokacar tre facile tala lojeyi.
Ma pro quo mikra habiteyo ne devus konsistar ek lojo-loko e higienala dormo-chambro? Habiteyo ek chambro, kabineto e ko- queyo ne ofras la sama avantaji, qui esas en lojeyo ek dormo-cham- bro e habito-koqueyo.
Nu, quale aspektas tala koqueyo? Lua aspekto esas preske ta di ordinara lojo-chambro. „Yes“ , on replikas, „ma la herdo e la ko- queyala vaporo, to esas desagreabla kozi.“ — „Certe, ma existas ya bela herdi kun muluri e vapor-chapi. lci facesas artificoze per sim- pla moyeni. On memorez la ruranala chambri ofte vidita od anke la imaji kun dekoruri di tala loki. Ni povas vidar en tala chambro la herdo kun muluri. Olci povas servar kom etajero por pladi, kru-
chi e pladegi. ?
La vapor-chapo povas havar orniva efiko. Lua ventilado efikas la purigo de omna exhalado o fumuro. Ultre to povas e devas es- ar herdo-nichi en la habito-koqueyo. En l’una nicho esas retraktita konstrukturi kom armori, altra nicho esas loko por lavado-netigilo.
Certe kelka artala gusto esas necesa ye tala konstrukturi.
Altra importanta objekto dil moblaro di la habito-koqueyo es- as la manjo-tablo. Olu povas stacar en angulo cirkondata da benki o kofri kom sidili. Lu anke povas esar apud la herdo, eventuale apud la fenestro. Super la benki an la muri fixigesez planki por vazi, edc.
En angulo la horlojo e kelka imaji ne darfas mankar. Per oli la habito-koqueyo divenas agreabla e hemala. La fenestrala nicho servez kom loko por laboro, elevata per grado kun mikra tablo, stuli e pendul-lampo o lustro. Anke skribtablo e tabularo por lib- ri povas stacar hike. La fenestrala muluro divenez ornita per flo- ri. Ultre to kelka altra mobli trovos bona .plasi an la libera muro.
Tala habito-koqueyo esas la asembleyo dil tota familio, ube la
patro repozas, fumas e lektas, ube la matro parfinas lua omnadia
labori, ube la infanti lernas od amuzas su, ube on salutas konoca-
ti ube varma temperaturo esas dnm la vintro. To esas la habito-
koqueyo.
74 I D 0 1927
La duesma loko en la mikra habiteyo esas la dormochambro.
Apud la vera habito-koqueyo la chambro restas higienala loko, quo esas tre grava ye maladeso di ula membro di la familio. — Se la homi agnoskos la neceseso dil habito-koqueyo, ica certe konstruk- tesos en la nova domi.
V i nun saveskis la avantaji dil habito-koqueyo e me forsan di- vinas via pensi, se me expresas li per la sequanta vorti: „Me vo- lus anke havar habito-koqueyo. “ — Ma omna objekti, omna kozi havas du lateri: averso e reverso. Vi savas la fakto, ke la homini ofte devas restar dum lia duima vivotempo en obskura koqueyi sen jomolumo e sen bona aero. Ta loko do devus esar plu komfortoza e plu agreabla. Esus krueleso, se ni volus koaktar la tota familio restar en la koqueyo, ed esas nesalubra lojar en koqŭeyo, ed es- as nepura koquar en lojeyo. Vaporo, lavado e rinsado, la odori dil manjaji, polvo dil karboni e gasala odoro ne esas eskartebla mem ye granda netigado. Oli certe ne esas salubra.
Ultre to en koqueyo esas evitenda la fumuro dil fumanta ho- mo, la neevitebla sordidigadi per 1’infanti, la exhalaji di plura ho- mi e forsan dil hundo o kato.
E quala esus la movkapableso dil membri di la familio? La spaco dil koqueyo esas tro mikra por la tota familio.
Certe ne esas aspirenda, ke la mastrino esez en la koqueyo dum la duimo di sua vivo. E to anke ne esas necesa, nam moder- na koqueyo kun mikra gaso-koquilo e kun diversa mashini funcio- nas quale laboratorio. Per tala instaluro on sparas multo de spaco e de tempo. La mastrino liberigesas per to de sklavatra laboro.
La aranjuro di tala koqueyo ne esas plu chera kam omna mu- luri, vaporchapi ed etajeri kun pladi e kruchi.
La kulturhomi ne forte prizas la habito-koqueyo.
Alibio.
Trad. da J. J. E G L I. (Suisia)
En unestna-ranga hotelo en Z. decensis frumatine eleganta sio-
ro, qua enskribis su en la listo dil stranjeri kom: Hugo Zand, ren-
tiero ek K. Pos lavir su e chanjir sua vesti, il dejunis en la resto-
rerio e parlektis hastoze la jurnalo matinala. Lua regardo fixigesis
da noto, grase imprimita: Ca predimezo komencos en la salonego
1 9 2 7
t D 6
75dil tribunalo dil jurinti la deliberi kontre la celiba seruristo Albin Kinz ek W. pro grava rupto-furto. Ta krimino suatempe tre ecitis la urbani, pro ke la butiko di orajisto totale spoliesis per penetro tra la plafono dil unesma etajo.
La stranjero rezolvis asistar la debato ed il vehis per automo- bilo al tribunal edifico. 11 sucesis recevar ankore stacoplaso en la unesma rango dil tro plenigita askoltospaco. La deliberi jus komen- cabis e la prezidanto questionis l’akuzito, pala yunulo: „Ka vu kon- fesas l’ago di qua vu akuzesas?“
Quiete e decidite l’akuzito respondis: „No, nam me povis tote ne exekutar la rupto-furto, pro ke me esis lor l’ago ne en Z . , ma en Y . “ La krimininto povis pruvar nulmaniere sua alibio e pro to on duris la traktado. Interesite la stranjero sequis la procedo, dum ke 1’akuzito regardis indiferente 1’askoltanti. Subite il tresayis, brus- ka redeso acensis lua vizajo e per ecitita voco il klamis: „Yen tes- to, qua povas pruvar, ke me eŝis tadie en Y . “
Kompleta kalmeso regnis en la salono. La stranjero emoceskis.
II citesis ad la tablo judiciala, lua personala dokumenti examenes- _ >
is. Pose la prezidanto questionis lu, kad il konocas 1’akuzito. Gn- ergioze ed indignite la stranjero negis ca questiono. Lore l’akuzito pregis, kad il darfas parolar kun la testo, por vekigar lua memo- ro. La tribunalo satisfacis la prego ed inter la testo e 1’akuzito la sequanta interparolado eventis:
Akuzito: „Sioro testo, ka vu povas memorar, ka vu esis en Y . ye ta merkurdio?" Pos kurta meditado la stranjero respondis: „Yes, ton me memoras, pro ke ni havis kunsido dil surveyo-konsilistaro.“
Akuzito: „Vu arivis per la treno matinala, cirkume ye 9 kl. e por-
rtis pezoza kofro.“ Testo: „To esas posibla." Akuzito: „Vu serchis portisto e pro ke me esis senlabora, me ofris me a vu por portar la kofro al automobilo. “ Testo: „Me povas memorar donir mea kofro a portisto. Ka vu esis ta, me ne savas. “ Akuzito: „Me imploras vu, examenar vua memoro. Por portar vua kofro, me trusis la kamizo ye la dextra maniko e vu remarkis ulo an mea supra brakio e vu questionis me pri la signifiko di ca stranjajo. “ Testo (pos kelka medito): „La yunulo, qua lore portis mea kofro, havis ye la supra brakio stranja tatuajo reprezentanta du krucumigita hufoferi. Me questionis lu, quon to signifikas ed il respondis, ke il esis olim for- jisto ed il aplikigis ca tatuajo kom signo di lua korporaciono. “
Pala ye la tota vizajo 1’akuzito nudigis sua brakio e sur olca
76
I . D 0
1927on videskis du krucumigita tatuita hufoferi. — Granda silenco reg- nis en la salono. La testo jurigesis e la deliberi finis per absolvo dil akuzito. — — —
Kelka monati plu tarde 1’akuzito Kinz riarestesis ye rupto-fur- to en altra urbo kun sua komplico — la descharjo-testo dum la de- bato en Z.
La tilio.
T rad. da M ax GUNZENHAEUSER. (G erm an ia.)
Quale la O rientano selektis la Palm o kom arb o ro di su a po*
pulo, la Indiano la figiero, la P ersian o la cipreso, Greko la oliviero, la. slavo la birko, tale la tilio regardesis de sem p rek o m arboro dil G erm an a populo. L a F ra n c a skriptisto A lphonse
r
K arr deskriptis en su a rom ano « Silb la tilii» Germama travivajo en la m elankolioza, sen tim en tala m aniero, quale ol rep u tesas okazione kom p artik u larajo specifike G erm ana. Advere on ka- rakterizis anke la querko kom G erm an arboro, ma lu va esas difuzita tra la to ta m isfero e p ro sp e ra s an k e en N ordam erika, dum ke la tilio rep u tesas depos la tem po di K lopslock kom sim boio exkluzive G erm ana.
La G erm an ali «veneracis en la bru isad o dil querko la volado dil dei, ma la tilio esis p o r li 1‘arb o ro dil kom unajo. Singla vi^
lajo h av is su a vilajal tilio, en la om bro di qua la kom ono kun*
venis por serio za deliberado e gaya kuneso. Moro e kustum o, tradiciono e ldteraturo pruvas, ;ke la tilio e s is l a G e r m a n a a r b o r o . E n la N ibelungd folio tiliala esis de fu n esta rolo ye la m orto di Siegfried, ed u b e la am or k an tisti nom as am oral placo, ol certe esas « sub la tilii en la erikeyo, ube esis nia d u a lekto», quale k an tas W alter von der Vogelvveide. A nke m ulta populal k an so n i re la ta s l a t i l i o , exem ple e n : «Es steh t eine Lin^
de in jenem Tal, ist oben b reit u n d unten s c h m a l» ... (S lacas tilio en valo ita, su p re larj ed in fre streta) — kansono qua en sim ila form o tro v esas anke en bas4jrerm ana dialekto. L a anti*
qua m iti posedeskis la tilio, sub qua n a n i vivas m isterioze ed heroi d o rm esk as so rcite; am orozi re n k o n tra s su sub tilii e 1«?
m axim em ocigiva ceni hike eventas. Ib e 1‘uceli k an tas lia dolca
kansoni, e l‘adiado realesk as sub om broza tilii. «A m B rutm en
1927 I D O 77
vor dem Tore, d a steh t ein L in d e n b a u m .. . (Che la fontono avan la pordego, ibe stacas tilio=arboro), tale ni k an tas ank o re cadie.
S u r la. m erkati dil u rb i esis la tilio*, e lu kreskis av an la domi dil u rb an i sam e kam a v a n olci dil vilajani. La tilio esis la sak=
ra. arboro, sub q ua la G erm anala « th in g » (kom onala judicier=
aro) decidis pri vivo o m orto. « D onita sub Ia tilio » dicesas en plura di ca verdikti. Anke la m ezepokala «fem e» (sekreta tri=
bunalo) kunsidis sub ca « thing »=arboro, quale ni saveskas per la famoza- «fem » = tilio su r la red a sulo en D ortm und.
Multa tilii p lan tacita pos vinko o lib erig an ta ago memori«
gas ankc cadie la an cien a kustum o v en eracar la tiiio kom ar«
boro di la libereso e vinko. Pro to n e esas asto n an ta, ke lati=
liofolio trovesas su r m ulta an cien a blazoni e sigiili. Leipzig esas la anciena urbo di la tilii, nam L ipa esas la S iava norno por tilio. Anke L ŭbeck darfis longe, se anke erore, gioriizar su per la sam a nomo. Ne n u r W alter von der Vogelweide trovas, ke la printem po esas m axim bela, kande la tilii florifas, m a an«
ke U hland prizas la tilio kom arb o ro dil am oro e printem po.
Mem la tom bo di Till Eulenspiegel en Molln o m esis ja frua®
tem pe p er p lan tacita tilio, e tilioparo su p erv u ltizas anke la tom«
bo d i Klopstock en O ttensen. E rste en plu m oderna tem po on anke rem arkigis la querko v eteresp ru v a e tuberoza, m a la joyo pri la naturo, pri omno quon kontenas l a popul«kom unajo kom tala, de >la kom enco esis a so c iita kun la tilio.
V I V O - R E F O R M I .
PRO QUO MB NE B SA S VEJBTARANO. Da G. N IELD . (Marseille) Pro la interesto dil animali ipsa quin ni manjas. Pro ke esas tote indiferenta por la animalo se, ulfoye mortinta, ol manjesez o ne; quo importas por ol, to esas ke ol havez vivo felica e morto
sen sufro.
Ni konsiderez exemple la bovi. Bn rejimo vejetarana, kun gran-
da konsumo de lakto, oportas ke la bovini, por laktifar, genitez
kontinue. Ma certe on ne povas lasar vivar til morto naturala om-
na naskanta bovyuni, e la vejetarani esos koaktata mortigar- li, tot-
yuna. Kad ne esas preferinda por la bovyuni ipsa ke li esez edu-
kata por la buchisto? Kad ni povus donar tante multa sorgi e fle-
7 8 I D O 1927
gi a nia buchala animali se li ne esus buchenda?
Animalo kustumale ne manjata esas la kato. Kompatinda kati!
Quantin me renkontras en mea vilajo skeletatre magra, maladi. Se on manjus li, on certe nutrus li bone e flegus li.
Restas la questiono dil mortigo. Morto naturala esas lenta, ne agreabla. Kad ne esas preferinda por la animali artificala morto instantala sen sufro?
Me ne esas vejetarano pro 1’interesto homala. La naturo vi- dez nia dentaro — facis la homo omnivora. Kelka karno tre vari- igas e tre plubonigas la menui. Esus absurdajo lasar bonega kar- ni putreskar, kande per racionala uzado li prokuras nutrivi e man- jo-plezuri, sen noci. Advere, ulafoye esas plu bona por ula indivi- dui ne manjar karno, ma tre ofte karno-nutrado ja salvis povra in- fanti debila, ftiziiki, edc?
Mea-opinione, la eroro dil vejetarani esas — quale tre ofte ev- entas en omna faki — konsiderar nur un parto dil vereso objekta- la, konstruktar terorii sur nura sentimenti, ne havar logikal mezuro por to quo devas o ne devas facesar.
S O C IA L -E K O N O M IA L P R O B LE M I.
Adreso dil specal redakteio: J. Z ŭ l l i g , Oberstr. 129, St. Gallen.
Lukto kontre povreso impozita. Da Marcel PESCH (Geneve, BIT) On voluntez meditar lo yena:
1) P r o d u k t o . — La produkturo konsistas ek prima materio, plus laboro (helpita o nehelpita da kapitalo).
Quante plu granda esas la quanto de laboro, tante plu multa esas la produkturi. Do, esas avantajoza disponar tam multa kam, posible, homolaboro (bonegeso di la enmigro di stranjera laboristi) e mashini (bonegeso di la maxim produktiva mashini).
2) R e p ^ r t i s o . — Du kazi: 1) Kande la produktinto esas sola (en nekonocita regiono, exemple): — la produkturo esas integre por la produktinto (laborinto, kelkafoye kapitaliero, cakaze UN perso- no). — 2) kande la produktinto esas membro di nia socio-sistemo:
— la produkturo esas: a) parte por la laboro (laborinto recevas ol
kom salario-quanto; kapitalo, kom interesto) — b) parte por la sulo-
proprietero (kom sulo-rento) qua extorsas ta parto (per la proprieto-
lego) sub la formo di vendo di la prima materii ne-kreita da lu.
Ka ne esas deduktebla de to, ke la parto obtenita da la labo- r o n e p o v o s k r e s k a r (malgre la laborspariva inventuri, cien- co-organizita laborado, edc.) ante ke la sulo-rento esabos supresita?
Ka ne esas anke evidenta, ke la lukto mustas eventar ne inter la- borinto e kapitaliero (qui ulkaze esas UN persono, ex. che la koo- peral produkto-societi), ma inter la federita t laborinto-kapitaliero kontre la sulo-rentiero ?
(L’autoro di ca artiklo respondizos omna letri pri ta temo.)
SOCIO, BKONOMIO, ETIKO, RACIONO. Da J. Z O L L IG . Reflektar generale pri ulo, co esas mezurar ol, lua bona e lua mala lateri, per la mezurili dil etiko e dil raciono.
Ye irga sundio ni tale reflektas pri la stando dil socio, lua til- nuna developo e la questiono, kad e quale plu-bonigi esas ankore dezirinda.
Ni ya savas, centi de homi e libri ja okupis su pri tala reflek- ti e postuli, depos la Hinduala antiqueso til la Hebreala legi, plu tarde la Kristanala doktrini, pose ti da Nietzsche, Karl Marx, Proud- home, S. Gesell e mult altri.
Sempre chanjis la formi dil socio, ma sempre itere la etiko ha- vis forta motivi prenar la parolo por postular plu-bonigi.
La etiko esas la sempre revolucionema instigo, ol “mustis“ ma- nifestar su tempope en diversa loki, sub diversa formi por avanci- gar la developado.
Sur adres-karto reeevita okazione kongreso de Ido-amiko (R.
Harding, London) me lektis tala kurta “ Historio dil homal esperi“ :
“ Kristo salvos la mondo“ (Faliinta)
plu tarde: “ Demokratio salvos la mondo“ (Faliinta)
plu tarde: “La granda milito salvos la mondo“ (Faliinta)
plu tarde: “Sovietismo e komunismo salvos la mondo“ (Faliinta) plu tarde: “ Fashismo salvos la mondo“ (Faliinta)
nuna sugesto:
“ Amo, unike e sole, posedas la povo salvar la mondo. “
“ Salvar la mondo.“ Probable anke R. H. intencis dicar per'to ad-duktar plu kontentigiva stando dil homala socio, plu bona rela- ti en la homaro.
1927___________________________ I D O___________________ 79
80 I D O 1927 Kad ne ureligio“ esas la remedio por to? Se ol esus, lore la salveso esus efektigita.
La vorto “amott havas plu kam un senco; on povas amar la singla homo o singla homi, ma se on volas amar multa, o propre dicita ttomni homitt la homaro, on mustas seutar tre yuste e ne- egoiste, e ta senton on nomizas ttetikott.
Certe, ttaino ed etiko“ esis la impulsi en la chefa religii, ma tam balde kam la adherintaro divenis grandnombra, lore la ttreli- gio organizesistt, ol divenis organizuro kun la (terala) tendenco aquirar influo, povo, havaji, e lore ol sempre plu multe perdis sua vera impulsi. Remarkinda, tala esis la marcho di omna mentala movadi. Dum la duro di la lukto por agnosko li esas pasable bo- na, ma kun la generala adopto altra impulsi divenas efikanta, la
ttmovadott perdas multo di sua originala valoro.
O n d o z e marchas la evoluciono dil homaro.
Kande profunda stando esas tre evidenta, la etiko pozas nove la fingro sur la defekti e postulas rifreshigo.
Tale ni vidas nuntempe, ke la agenti dil religio komencas kom- prenar, ke la pieso mustas manifestar ttetikott en la diala, la soci- ala ed en la inter-naciona vivo, o ke, sen to, ol perdos omna in- fluo, mem la existo. Nun, pos ke la raciono dil Europala populi for-balayis la imperiala suvereni, ta predikisti trovas la kurajo pa- rolar por la internaciona paco e la posibligo dil sociala paco. Ni vidos, kad Ii savos liberigar su ipse ek la entravi dil kapitalpovi.
Lore li mustos ne nur predikar al indijanti ttkontentesott, ma li mus- tos helpar studiar ed enduktar la racionoza moyeni por c e s i g a r o m n a n e - y u s t a e x p 1 o t o di la l a b o r a n t i , o m n a r e v e - n u i s e n l a b o r o .
K O M E R G O .
Adreso dil specal redaktero:
J. K r e i s, Burgweg 3, Z ŭ r i c h 8
N. D. L. R. Ni interruptas la serio dil komercal letri por ke
ni povez aparigar tre interesiv e bonega tradukuro da nia Idisto
J. Lattmann. Ni rekomendas ca artiklo pri la developo dil komer-
co al atencoza studiado di omna lekteri. La komercal korespondo
durigesos en la proxima numero.
1927 I D O 81
La primitiva for di la komerco.
Trad. da Julius LATTMANN. (Suisia)
E sas certe .interesiva explorar la nasko di la komerco inter la populi. Tale ni konoceskos la desfacilaji vinkenda da ti qui okupis su olim pri la inicio di irga relati kom ercala, e saintera*
pe ni povos « m ezu rar» la k u ltu rala grado exem ple di la habi*
tanti di nordal E uropa eri la epoko di la petro. E sas ciencale pruvita da! exploristo O. M ontelius, ke silexa utensili facita en Shonen, Suedia, ekterigesis ein rregioni d istan ta til SOOkilometri.
Ne erste en la lasta yarcenti an te Kristo, m a ja en 1‘epoko di la bronzo e di la petro laboruri tote sam a esis difuzita en nor- dala O erm ania, Dania, Suedia e Norvegia. On supozas ke ca difuzo eventis komerce. Sucina ornivi portesis, ja en la 3. yar=
milo a n te Kristo, de Shonen a m ulte distanta Vastergotland.
Plu interesiva esas la konstato di la kom ercorelati inter S kam dinavia ed altra landi. Pri ula trovaji' di qui la orjgino esis konstatebla, l‘origino4oko e la trovo*loko registragesis su r ma=
po, o talam an iere o n povis sknsiar la komeroovOyi su r qui ja depos 2000 yari a. Kr. la landi di la nordo relatis kun ti d ila sudo.
E n l‘antiqueso la kom ercisti m ustis generale ipse voyajar kun sua vari. Ma, segun voyajo*deskripto dal komerco=voyajisto Ansgar, pasajo de G erm ania a Suedia esis danjeroza pro pirati ankore en la 9. yarcento pos Kr. Plu danjeroza esis voyaji tra la forestoza landi, ube ursi, volfi, edc. vivis u ltre — raptisti ho.=
m ala. Pro to, por sekurigar su, on voyajis karavane, e mem ta=
le on m inacesis da raptisti. Pro ke certe l‘epoki ante=Krista es*
is m em plu sovaja, on supozas ke anke lore kom ercovoyaji ev*
en tis <en formo di • armiizita karavani'. Sarae certa esas ke ja lo re eventis anke u la «merkati». Dum longega tempo om nakom erco esis n u r kam biala, ed erste kande m etali aparis, la vari povis esar pagata, t. e. kom prata.
Komprenende- tala komerco*relati inter populi tre distanta e diversalingua fondesis ne de un dio al altra, ma naskis pok=
ope, mem yarcentope. L a prim itivo ya reputas om na stran jero
kom enemiko quan lu evitas ren k o n trar o quan lu kaptas, se
lu a h av ajo esas posedinda. L a bezono o deziro relatar kun
8 2 I D O 1927
stra n je ri esis do g ran d a progreso sociala. Ni citas liike la des^
kripto dal H olandano D apper pri quale la unesm a E uropani iiri^
ciis kamb-io^komerco kun la indijeni di Senegam bia ve 1677.
N avigante la riveri e ren k o n tran te vilaji e negri, irga kurajozo acensis la rivo e proxim eskis li kun kam bio^objekti. Koram la arm izita sovaji du pozis la kozi al sulo e retretis a la batelo. Lo=
re la negri advenis- por sp ek tar la koz-i e pozis anke irga arti*
kli ap u d e e retretis a la vilajo. Nun la blanko riv en is e prenis la donaji di la negri, t. e. se on e3is k o n ten ta p ri lia ofrajo..
A ltrakaze on v artis tiL ke la sovaji d ep o zab is artikli di qualeso o q u an teso k o n ten tig an ta. L ore la du parti queris la objekti k a m b iita .
Segun H erodotos ja la C arthagani uzis ica kambio^mani^
ero kom ercante kun la negri di w estal Afrika. Sim ile kornerce^
sas iankore n u n in te r Blanki ed in su lan i di la Pacifiko. V olante d eb itar exem ple 1‘in tern aji de kokosi, la sovajo sem pre armiz*
ita portas li, u la q u a n te seriigita su r kordi, al p roxim a faktorio dil blanki. Ici lasas lu, a v a n a p u n tita fusili, selek tar inter 1‘artU kli recevebla po lo adportita. — Ye m ult expedicioni en str.an^
je ra lamdi la paco k u n raborijeini povis m a n te n e sa r nu r perk am ^ bkvkom erco.
L a rivoJhabitanti di nova G uinea esas en p erm an an ta ene>
?nikeso kontre la h ab itan ti dil in te rn a lando. Ma ex istas ŭla pkv=
ci qui esas « tab u » , t. e. neutra, ub e 1‘in su lan i k unvenas por pa*
cem e kom ercar. A nalogajon rap o rtas la Afrika^voyajero L an d er qu a kom unesm a Blanko navigis Niger til la boko. Anke ibe esis ulaloke m erkato ube l ‘enem ika genti kunvenis kom ercante. ML sionero Dr. Spieth s k rib is pri la m erkato en Peki -T o g o : «Mar*
die e venerdie eventas m erkato. Dum e esas speco di arm istico, e qua tam en kaptas ulu caokazione, ta esas p erju ran to , e kom tala lu m u stas p ag ar am endo en form o di du kapri, un m utono ed ula nom bro de konki.» Cetere mem en G erm ania, en H olstein, tala m erkato^placo ex istab is en v a sta erikeyo. Ad ibe la habit^
an ti di la to ta cirkum ajo venis kun sua produkturi, e quankam ye 1442 la urbo Heide fondesis cirkum ita placo, on dicas anko*
re n u n : «Me iras al erikeyo» vice « al merkato.» Seĝun Klemm anke la In d ian i havis tala m erkateyo n eu tra proxim M ississippi, e la C hiliani en la Andi.
Fri la kom ercala trom po dicis ja Iesu : «L a kom ercisto ha=
1027 I D O 8 3
va? falsa balanco ed a m a s la trompo.» L aztrom pem eso di Iam ar*
ch an d isti qua ya m ulte nocas la kom eroisti, igis la h o n e sta ko*
m ercisti di civilizita nacioni fondar gildo di kom ercisti a b so lu te fidinda. Ma a ca h o n esta gildo on povas opozar la fakto, ke che populi m axim p rim itiv a ex istas la m ax im a honesteso , t. e.
en lan d i ube E u ro p an i ne ja agis o to te ne konocesas. A dvere to esas ne bon atesto por ni filii di la k u ltu ro ! E n la Voruba*
lan d o exem ple negrini ven d as zkoquita inyam i e paplo de fabi.
Ca artikli estalesas irgaloke, , ed ap u d e stacas la kaso, t. e. ku*
kurbito=shelo aden qua la pagilo devas pozesar. Ma la vendisto k o n fid an te om no al publiko, laboras hem e. On povus m encionar p lu sa exem pli.
In te re siv a esas anke 1 a >chapitro pri la m ezuri e pago=moye=
ni. K om ercante n u r kam bie, on bezonis nek m ezurili nek pon=
derili. E rste k an d e b ru ti, .produkturi ed utensili en ula quanto divenis la kom ercala kriterio, on bezonis kava e longesala me=
zurili. Q uante g ran d a rOlon la bruto pleis kom komerco=valoro esas videbla ek la fakto ke la L atin a vorto « p ecu n ia » Vpekunio) d eriv esas de « p ecu s» (bruto). Pro ke om nu h av as brakii por
ex ten sar e pedi por paze m ezurar, la mezur=unaji di longeso fondesis preske om naloke segun korpal extensi, oxem ple ulno,
m anuam pleso e pedo. B alanci k o n stru k tesis e rste kande on su*
cesis k o stru k ta r m etali.
A nke la in d ijen i di a ltra m ondoparti havis kom erco=ielati.
D icesas pri la kom ercisti di a n tiq u a M exikia ke li facis g ran d a voyaji. Kom insdgno di la profesiono li portis nigra bastoni, e dum la voyaji lia fam ilii penitencis hemie, e mem li ipsa peni*
tenci3 nokte per skarifiko. E rste a n te ktelka yardeki interna Af*
rik a a p e rte sis por E uropani, e tam en ja l‘a n tiq u a populi di la M editeraneo havis p asab le b o n a konoci pri ca aovaja regioni.
To p ru v as ke ja lore g ran d a kom erco*voyaji ed en trap rezi even*
tis. A serlesas ke la regiono de S ofala en sud*estal Afrika esas la olima oro=lando pri qua la Biblo ra p o rta s e de qua cirkum e 1000 y a ri a. Kr., ,la serv isti di H iram q u eris am asegi d e oro.
Pluse, en la tero di w estal Afrika, til L unda, on trovis v itra per*
li tre prizata d a .la negri. Or, to esas ta le nom ita Aggri*perli ev alu ata single a la valoro di la duopla oro*pezo e — fab rik ata en la vitriferii di T heben en a n tiq u a E giptia! Q uale 1‘Amerik*
an a p ro d u k tu ri m aizo, m aniako, tabako, kakao, pistachi, edc.
84
I D O1927 difuzesis, depos la kom enco dil 18. yarcento, de kontinento a kontinento, tale ja en l‘antiqueso la hani, mangi, edc. difuz*
esis de India, e to certe ev en tis kom ercel En plu granda vilaji A frikana mem ex istas m erkatestri qui devas sorgar por paco ed ordino. Precipue en Afrika, ube la danjeri esas m axim granda, la kom ercisti vovajas karavane, ed a loki asto n iv e fore. Ko^
m ercisto esan ta cadie en Lagos, kom ercos proximaya.re forsan en K hartum en Sudan. L ‘E u ro p an a faktorii konfidas kredite a tala kom ercisti vari v a lo ra n ta til 15.000 pound4. [ca varin li debitas v o y ajan te che la negri, ube li anke h av as agenti. Ca kom erco havas su a bazo su r am p la kredito-sistem o ib e genera^
le uzata. La pagom oyeni konsistis dum longa tem po — e k e L kaloke ankore n u n — ek oro=polvo, fera, kupra e latu n a fili e ringi, vitroperli, sklavi, ivoro, gumo, edc., e la negro qua por=
tis m axim m ulta kupro edc. esis respektata kom richego. Ma ja n u n , e balde om naloke, la fnnesta pekunio, 1‘idol-o di la k u k
turo, repulsos anke la fetishi di la nigra populi, quale ol ja repulsis, t. e. m asakris la enorm a vildaro di la la n d i.
T E K N I K O .
Adreso dil specal redaktero:
E. B u c k, Zollikerstr. 149, Z ii r i c h .
L A R A D IO -T E L E F O N A D O L O N D O N -N E W Y O R K .
Da Heinz JA K O B . (Berlin).
Ye la 8. januaro apertesis la radio-telefonado inter London e
New York, qua sucesis ecelante. On mustis plulongigar la duro dil
parolado ye la unesma dio dum plura hori, por povar exekutar la
multa konversi demandita. Entote on parolis dum 9 hori. La nom-
bro dil konversi esis quaradek. Labanki di New York haveskis per
ca telefonilo aferala relati ye valoro de sis milion dollar. Kelka
mikra defekti ye la funcionado dil aparati quik eskartesis. Entote
la kompreno inter New York e London esis tre bona. On donis a
la „Associated Press“ la unesma radio-telefonana raporti di la jur-
nalaro kun raporti pri la voyajo dil princo di Wales dum la venon-
ta somero a Kanada ed Amerika. La editisto di „New York World“,
sioro Pulitzar, konversis kun la chef-redaktero dil Londonana jur-
1927
1 D 0
8 5nalo „Daily Express“ . La intereso dil publiko ye la unesma probi esis plu granda, kam on antee expektabis.
L A D IV IN A L -V E R G O . Da E. B U CK .
La divinal-vergo esas ja konocata depos longa tempo. En la mez-epoko ol uzesis ofte por trovar aquo, salo ed erco. Ma en la pasinta yarcento venis epoko, dum qua on dubis pri lua uzebleso.
On povas tre bone komprenar to, kande on observas l’agado di verg-iranto. II tenas horizontale en lua manui forkoza rameto e parmarchas lente l’agro. Subite la rameto flexas su ad supre od ad sube. La viro asertas nun, ke aquo trovesas en la profundeso. On exkavas la sulo ed en kelka metri de profnndeso trovesas vere la serchat aquo. Ma qua esas l’expliko pri ca stranja fenoineno?
On serchis ol dum multa yari, ma til cadie ne existas tre pre- ciza expliko. Malgre to, la divinal-vergo pruvis lua uzebleso en la praktiko. To eventis duin la milito kande on mustis havar aquo.
La divinal vergo trovis ol e to suficis. )
Pose, Suisa geologo, prof. Albert Heim komencis okupar su it- ere kun ica problemo. La rezultajo di ilua exploradi esis, ke exis- tas personi qui esas kapabla trovar aquo per la divinal-vergo. An- ke altra importanta viri povis konstatar lo sama. Lia supozo esas la ŝequanta:
Preske omna substanci trovanta su cirkuin ni, eksendas ne- videbla radii. On nomas ica aparo, la „radio-aktivesott di la sub- stanci. O1 esas nur perceptebla per tre sentiva instrumenti. Ma es- as posibla, ke ica radii povas perceptesar da hoini qui posedas tre sentiva nervo-systeino. En ta kazo la divinal vergo facas la sama servo quale anteno en la radio-telegrafado. L ’ecito di la nervi ef- ektigas 1’inklino dil vergo.
Ke ica posibleso povas existar, ton montras a ni altra organo, la orelo. On observis, ke ol povas perceptar tre febla vibromovi dil aero, til nur 0,000 000 006 2 milimetri.
Malgre ke on ne esas tote certa pri l*esenco dil divinal-vergo,
ol tamen uzesas ja multaloke. To esas en la tekniko, precipue por
trovar aquo por la . lokoinotivi dil fervoyi, kande on inustas vehar
tra longa dezertovoyi od altra aquo-povra regioni. Anke. en la ru-
rala ekonomio por l’aquizado di rurala domeni e se on volas kon-
struktar nova fonteni. La divinal vergo havas anke importo por
86
1 t> 01627 l’exploto di mineyi. Lua helpo uzesas hike por trovar celita te- ro-trezori.
Per ica exempli on povas bone vidar, ke la divinal-vergo ne plus esas fantastika kozo, pri qua multa homi kapsukusis, e on darfas expektar ke lua enigmati balde solvesos komplete.
L I N G U A L A Q U E S T I O N I .
Adreso dil specal redaktero:
L. de B e a u f r on t, Moresmoutiers, M o n t d i d i e r , (Somme) France.
L I N G U A L R E M A R K I .
La tradukuro «Sucesez» da E. Wiesentanner (p. 33 di «IDO», februaro 1927), sugestas la remarkigi sequanta:
2. lineo, i r u p t a s . vice «eruptas,» nam la vento ne esas vol- kano o morbo eruptala (quale «skarlatino»)
3. lineo, r u p t a r vice «rompar», qua esas Esp-ala, ne Idala.
7. lineo, o m n i vice «la tota mondo», nam certe la «mondo»
ne povas blotisar.
8. lineo, ta m p o t e n t a k a m m e , vice «tante potenta qua- le me»; nam § 28 di «Gramatiko kompleta» docas, ke la kompara- tivo di egaleso devas esar indikata per: t a m . . . k a m E x .: ta m bona, tam forta, tam potenta k a m . . .
11. lineo, r i d e t i s a d o l u , vice «ridetis bonveno.» Nam r i- d a r e r i d e t a r esas ne-transitiva; li do ne povas havar direta komplemento.
13. lineo, dolce p u l s e s i s , vice «impulsesis» qua expresas al- tra ideo.
15. lineo: 1’u n i k a vice «unika»
La tradukinto pardonez mea severeso amikala, postulata da mea rolo e se la lasta alineo venas de ilu, me pregas, ke il acep- tez mea sincera gratuli. Yes: la mala moyeni ne boneskas per la skopo (o pro la skopo, ma) la homo maleskas u z a n t e (ne «uzan- ta» mala moyeni.
Uzez la formo a n t a (l’adĵektival formo), se la participo
esas plu juste epiteto: o m n a h o m i v i v a n t a . Uzez la formo
a n t e , (la formo adverbala) se la participo indikas plu reale la
maniero: v i v a n t e en la debocho, yuno deshonorizas e mortigas
su lente. Videz Gram. detaloza §137
1927 1 Ŭ 0
