Gdański Rocznik Kulturalny, 1994, nr 15

Gdański

Rocznik

Kulturalny

I .. . L._ .. ____ _ _

. . : l

Gdań

oczni

ultural

'

... - 15

Gdtuzsl?ie To~varzysltvo Przyjaciół Sztuki

Gcla11sh 1 !JfJ , J

Zes.pól redakcyjny: ,\1 i tostu wa B uko w~k11-Schic.:/,1n<111

,i.

.lClu:k Kolll<:a, Wzk lor Fe- pliizski, Tadeusz Roa<;>'Wicz, Andrzej Kr:::ysztof Waśkiewicz (redaktor nac:::elnyJ Wydano z funduszy Wydziału Kultury i Sztuki Urz~du Wojewódzkiego w Gdai1sku.

Projekt okładki \Vlculuslaw Kawecki Wybór fotografii: Adam JJawlak

Opracowanie redakcyjne, techniczne i korekta: Andr::ej K. Wa.~kiewicz

Poprzednie numery .,Gd„d1skicgo Hocznika Kulturalne,;u" Sc.i du nabycia· w Gdm1·

skim Towarzystwie Przyjaciół Szt~ki. Gda11sk, ul. ChJE:.hni~ka 2. tel. 31-25-35.

ISSN 0860-2492

F-53 DZIAŁ REGIONALNY (

Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Szluki U:HJ4

Wydanie I. N układ 300 egz. Ark. wyd. 31. Arkuszy druk. 2G

+

1.0 urk. druk. wkła­

dek ilustr. Papier drukowy sat. III kl. 70 gram.

Druk i oprawa tekstu: Sp ... E-graf'', ul. Kartuska 245.

SPIS TEEECI

Od redakcji

Andrzej Piskozub Umbilicus nwndi: Gdańsk, Giintera Grassa .

Maria Babnis Zycie lwlturalne w Gda11sku w czasach zaboru pruskieoo

( 17:13-191.9). Teatr i muzyka . 22

I~lżbicla Piotrowska Srcdowislw twórców i wytwórców książki w Gda1'1sku

w okresie Oświecenia 4~1

Iwo:1a Zachciał Ksiq:ka po/,ska w Wolnym 1Hieścic Gda1'isku ( 1920-1939) 52 Wiktor Peplil'lski Wyclawcy prasy pomorskiej w latach 19:!0--1939 jako edy-

torzy książek 72

Stanisław Ludwig Czołowi edytorzy morscy na Pomorzu w latach 1922-1991 8-1

Tadeusz Bolduan „Litery'' ( 106:;-1974) 93

Henryk Szabc1!a Zycie i filozofia Tadclls:::a Bilikiewicza 112 Józci Bachórz Krótkie opisanie tych rzeczy, których nie ma. oraz tych rzeczy,

które sq w wierszach, Teresy Ferenc . 126

Gertruda Skotnicka Dziecko ~ świat w lirykach dla dzieci Teresy Ferenc . 141 Krystyna Turo Komandor Bolesław Honwnowski i jego „Torpeda w. celu".

O polskiej autobiograficznej litcratm:.c wojenno-morskiej XX wicku 155

Jan Drzeżdżon Poeta i homunkulusy . 173

Leszek Szulc Hieronim .la rosz Derclowski -- zycie i twórr.to.~ć 187 ,J rJ!anta Treder-Michalska Zycie i twórczoY· Al.ojzcgo nnclzisza . 20\

Małgorzata Gajcwska·-Wictr7y11.sk:1 Leon l!ryke jako twórca epopei ,.Dobro-

oost i Miloslau;a," 222

T Lrnna Dyktyóslrn Szkic do port retu: ,\ H 110 Choclulwwsk.a. 238

Adam Pawlak MaksyP1źlia11 Kasprowicz . 252

Adam Pawlak Fo prestu być cztowiekicm . .Jerzy Zabłocki (1927-19~13) 258

Zofia Watrak ,Xachu" 263

,Jacek Kotli ca W Gd01islciej Dokwiaclczalncj Pracowni Graficznej ,.Oficyna"

/JO dwudziestu lalach od jej założenia 269

Tadeusz Rogowicz Zespól 1'vluzyki Dawnej ,.Cappella Gcdanensis" (1984-1[)90) 278 Tadeusz Rogowicz Gcla,'zska Grafika Holw l:J70--19:J2 . 293 Jadwiga Charzyi'lska .ś'wiat jcdncosobowych niniejs:::o.fri. Festiwal ,.Swiat we-

c/1,ug Themersonów" z perspektywy organizatora 304

Odeszli w pamir;ć. Oprac. Eugenia Kochanowska 312

Andrzej Bukowski Bernard ,'-:,uchta w świetle swoich listów 318 Bernard Sychta Listy do Andrzeja Bukowskieqo. 1.937-1982 325 Tadeusz Rogowicz Kronika życia kulturalnego Wybrzeża Gdańskiego 1990 403

OD REDAKC.JI

,,Gdański

Rocznik Kulturalny" jest wydawnictwem twórców kul- tury

i

sztuki, adresowanym do tych wszystkich, którym . bliskie

są

spra- wy

życia

kulturalnego i artystycznego. · -·

Z natury rzeczy interesu.1e nas po ró,vni

przeszłość

i

tcraźniejszo-~ć.

Widzimy je jako

składowe

procesu, którego poszczególne elementy i epi- zody staramy

się zapisywać

i

interpretować.

W obecnym tomie po raz pierwszy publikuj<:;my

duży

blok tekstów

poświęconych

literaturze kaszubskiej. Blok ten

przygotował

dla nas pro- zaik i badacz tej

twórczości, zmarły

niedawno Jan

Drzeżdżon.

Po raz pierwszy

też

publikujemy teksty listów,

korespondencję

Bernarda Sych- ty z Andrzejem Bukowskim; jakkolwiek

dotyczą

spraw

odległych, mt1ją

-

sądzimy

-

także

walor aktualny.

Podobnie jak poprzednie - i ten nie stanowi

zamkniętej całości,

kontynuujemy w nim wszystkie stale

działy

i nurty problemowe obecne

w poprzednich tomach.

Andrzej Piskoz'l..lb

UMBILICUS MUNDI: GDAŃSK GUNTERA GRASSA

'u{nbilicus 1ńundi - pępek świata, jego punkt środkowy.

^Q

^tym, że

tąki.m

jest dla Guntera Grassa miasto, w jakim

się 1927

roku

urodził

- nie ma

·,wątpliwości

czytelnik jego

powieści.

Temu

zresztą

zawdziqcza Grass swą niezwykłą popularność, okazywaną mu w Gdańsku, ilekroć z Niemiec tutaj przybywa. Ale tak samo ocenia to niemiecka krytyka li- teracka.

· Karl · Lothar Tank, 111emiccki biograf pisze,

iż

Gdaó.sk wrilz z przcd-

mie.ściem

Wrzeszczem to dla tego pisarza stolica, punkt centralny

świata;

miasta niemieckie, w jakich Grass po opuszczeniu

Gdańska przebywał

- Dlisseldorf, Ilamburg, Kolonia. Berlin - to tylko

przedmieścia

albo miasta satelickie owego centrum

gdańskiego, wokół

którego i

dziś

jesz-

cze.

'wszystl~o. się obraca.'

¹

Inny niemiecki autor. Ilans Georg Siegler w eseju Gunter Grass und

DanŻig

pisze,

że

krytycy niemieccy

są

pod wra-

żeniem

owej

„ironizującej

megalomanii··,

stawiającej

znak

równości między

Gda1'1skicm a resztq

świata:

,,Danzig /also die Welt" .

²

,,Wyznaniem wiary'' - grassowskim Credo -

nnZ\vać można

ów

słynny pas:5u::;

z Psich, lat:

Było sobie kiedyś miasto.

które obfJk przedmieść Orunia, Siedlce. Oliwa. Emaus. Pruszcz.. Swic;ty Woj- ciech. Młyniska i Nowy PDrt miało przedmieście o nazwie Wrzeszcz. Wrzeszcz był

tak duży i tak mały. że wszystko, co n.:1 tym świecie wyd;:irz.i siG lub mogłoby siG

wydarzyć, wyd;:irzyło się też lub mogło byłoby się wydarzyć we Wrzeszczu.a

Ale to

już było

gdzie indziej! Na

pięć

lat przed

przyjściem

Grassa na

świat,

James Joyce

opublikował

Ulissesa; nie

sformułował

podobne- go Credo, lecz

wprowadził

je w czyn: Dublin

był

tak

duży

i tak

mały, że

i tam

mogło byłoby się wydarzyć

wszystko. Na

przykład

Odyseja, sprowadzona do

jedności

miejsca, czasu i akcji.

Dzień 16

czerwca

1904

roku

przeszedł

do historii literatury

światowej.

W

ciągu

osiemnastu go-

1 K. L. Tank. Gunter Grass. Kopfe des XX . .Johrhnnderts. Bd. 38.. Berlin 1965. s. 12.

2 H. G. Siegler, Gunter Grass und Danzig. .,Nordost-Archiv. Zeitschrift filr Kulturgeschichte und Landeskunde''. Heft 89, 1988, s. 25.

3 G. Grass, Psie lata. Przeł. S. Błaut. Gdańsk 1990: s. 298.

( )

o

dzin

rozegrała

siq na terenie Du blina przetransponowana tam nowa wersja

wędrówki

Odyseusza -

każdemu

z osiemnastu kluczowych epi- zodów homerowskiej epopei

wyznaczył

Joyce

jedną

godzinc; w wqdró"v,:- kach Leopolda I3looma i Stefana Dedalusa po irlandzkiej stolicy.

Czy zatem Grass w Psich lClwch idzie tropem joyce'owskiego arcy- wzoru? Wrq_cz przeciwnie,

wybrał założenie

oryginalne, odwrotne do zrealizowanego w Ulissesie .Jamesa Joyce'a.

Pr:::estrzeń i

miejsce - to

tytuł książki

Yi-Fu Tuana, ameryka11skie- go geografa pochodzenia chi1'1skiego. niedawno uclosh~pnioncj w prze-

kładzie

polskim. Czytamy w niej:

.. Przestrzei'1" i .. miejsce" s,1 to słowa zwykle. określaj,lce prJwszcclll1c dn- rwiadczen:a. Żyjemy w przestrzeni... l\Tie.isce to bezpiecze11.stwo. przestrze11 to

wolność-: przywi4zc1ni jesteśmy drJ pierwszego i t~sknimy za drugą .. Olc1 definicji pojGcia „przestrze11." .. miejsce potrzebu~,1 siebie nawzajem. BC'zpieczeństwo

i stabilność miejscc1 zwrnca naszq uwn'i~ nu otwartość. wielkość i gwz·.~ przestrze- ni - i na odwrót.⁴

Joyce

unicestwił przestrzeń,

spro\vadzil

ją

do miejsca: Odyseja, zc1- rniast na

rozległych

przestrzeniach Sróclziemnomorza,

przeniosła

siG na miejsce - do Dublina. Grass przestrzeni nie unicestwia: jej „otwar-

to:;ć, ,viclkość

i groza., jest sceneriq Psich Lal. Wypc1dki przedsta \vwnc i omawiane w

książce

rozgrywaj<{ siG w Berchtcsgadcn i na ~Jolach bi- tewnych drugiej wojny

światowej,

w kvrnterach Fuhrera w Winnicy i

Kętrzynie,

a w

końcu

w podziemiach Kancdnrii Rzeszy, w

oblqżonym

Berlinie.

1\le

punkt obserwacyjny, z jakiego wszystkie one

są

dostrze- gane i

wartościowane

- to „miejsce", umbilicus mundi, Wrzeszcz.

Fuhrer jest tu dostrzegany i doceniany, odkąd ofiaro~ano mu Prin-

za, spłodzonego

przez IIarrasa, psa stolarza Liebcnaua z Wrzeszcza; tyl- ko dlatego stolarz Liebcnau, jego szwagier

i

inni pracownicy

wst~pują

kolejno do partii nazistowskiej.

Młody

Ilarry Lichenau z

września

HJ:19 roku zaparniq_tal,

że

o

mały włos byłby

wówczas

zobaczył

w Sopocie fiihrcra:

Ludność za kordonem Llopyluje sH;. czy widzieliśmy fi.ihrcra. Ojciec potrz;1sa

stolarską głową: - Nic. ludzie. fuhrera nic, ale widzieliśmy jcgn psa. czarny jest.

mówiq wam. jak czarny był nasz Ilarras.:;

W kilka lat

później, już

w niemieckim mundurze, llarry z

kuzynką

\Ve

wrzeszczańskim

kinie

ogląda poprzedzającą

film kronikG tygod-

niową:

Nowa muzyka. Inny kamerzysta: 8pokój. jesienne liście w slm1cu. popołudnie

wysypune żwirem ,;1!2jki; kwat~ra g!Ó\Vlla fi.ihrera. - H;.1ny. popatrz tylko. Bieg-

4 Yi-Fu Tuan. Przestrze1'i 13-16.

s G. Grass, op. cit., s. 246.

miejsce. Przeł. A Morawióska. W-wa 1987. s.

nie. słoi. merda ogorn~;:1. ~h~dzy 11:m a tyrn lol:likicm . .Jasne. ^że to on: nasz pies.

Pies naszego psa. znuczy ^~ii:;. wykapany: Pri11z. tr:> jest Prinz. którego n.1sz Harras ... ⁿ

Kapitalny jest opis zamachu no Ilitlcn1 z 20 lipca 19H roku - a zwlaszczn jego pointa:

Ibrry Liebenau ze ^służby pomnc11ic1.ej l0t'.lictwa - aby z wielkicgrJ ^świuta zamachowców. mc1p sztabowych ^{i ocalałej} postaci fuhrera ^powrócić na przedmieś­

cie \Vrzcszcz - dowiedział si<; z glc;~nrJ !n.-;tawionego radia o nieudJ.nyrn zamachu.

Wymieniono ^też nazwisko zamachriwca i jego wspólników. Harry ^rnartwił siq o psa Prinza. który ^był potomkiem psa Harrasa: b'> ^ż,1dcn komunikat spccjc1lny. ^Żćldna wzmianka ^w gazecie ani nawet s1.cptem wyp<JWicdz.ia11e ^hasło nie zdradz;.tlo. czy pies był jedną z ofiar. czy też Opatrzn,Jść nszcz(;dzila go podobnie jak jcgn pana.⁷

I tak dalej,

aż

do \Vojenncgo finaL1, kiedy Prinz

^uciekł

z Kancela- rii Rzeszy, co

^{stało si<; osią}

ko1·1cowcj fazy bitwy

berlińskiej.

Nieoczeki- '.v.:rnc rLichy woj~k niemieckich, dyktowane poszukiwanicrn psa

ⁱ

blo- kowc.micm mu drogi ucieczki,

wywoływały

równie nieoczekiwane kontr- posuni(?cia Armii Czerwonej:

lecz nikt, kto umie ^czytać. niech nie s<1dzi. ^że pies nie dotarł. Osrn-:!go maja

tysiąc dziewięćset czterdziestego pi~1teg,> roku. n czwartej czterdzieści piGĆ rano,

przepłynął Lab(: powyżej Mar;dcburg;t prawie nie ^{zauważony i} na zachr)(Jnim brze- gu rzeki zacz<1! ^szukać sobie nowego pana.s

Tym zdaniem

koóczą

siq dzieje wojny a zarazem

^środkowa

cze:.;sc Psich lat.

Część

ostatnia - ]'vlatemiady to

też

swoista Odyseja denacy- fikacyjna Waltera Materna po czterech strefach okupacyjnych Niemiec.

w towarzystwie Prinza, który siq teraz do niego

przyplątał, zamykając

symbolicznie kn1g fabularny

^książki.

Inaczej

niż

Odyseja Joyce'a, a po- dobnie jak pierwotna, homerowska, rozgrywa siq ona nie w „miejscu ., a w „przestrzeni". Gdai"1skie ,.miejsce", opuszczone przez

^dawną

spo-

łeczność było

jednak

wciąż żywe,

nie tylko w rozmowach ,.rozliczc:nio- wych ":

- To było. mój drogi. nic w trzydziestym szóstym. ^{ćllc w} trzyd;dcstyrn ósmym. clokladn:c clwudz~cstego kwietnia. b,, ty. uwierzysz czy nic. ^byleś \Vtccly w obst.nv~e. \V Jaśkowym Lesie. godzina dziesi<ita rano. Fuhrcrowska pogoda. ^Leś­

na scena .. ~ Od czasu do cwsu - pami~tasz? - z polany Gutenberga dochodzi ^\V()- lanie kukułki... Wy, z knmpanii S.\ Wrzeszcz-Północ. musicie pozostawać w tJ;oto-

wości za kapele\ Bulrnlta ^w dole po lewej. bo d'l was należy później zorga;1jzowa- nie odmarszu. Rany. jak to wyszło! .Jaśk,1wy

r

,as fantastycznie odpowiada echem:

wraca ono z polany Gutenberga. gdzie ^kukułka ani myśli przestać·. z Kopy Gro- chowej i Wzgórza Fryderyka ... ^Kukułka nic przeszkcdziła w niczym. FUhrcrowska pogoda. Go~cie z Rwszy byli pod \Vrażeniem. Ty też byleś przy tym. mój drogi.

Nic czaruj siG. W trzydziestym ósmym. Dwudzicstcg() kwietnia.~

1 ()

ff Tamże, s. 301.

1 Tamże, s. 316.

s Tam::e, s. 3 tO.

o Tamże, s. 37-1--375.

Psie lata

ukazały

siG w

l~;G::l

roku,

roku

budowy muru

berlińskiego.

Z tamtej,

zachodnioberlińskiej

perspektywy,

wspominając

o

ćwierćwie­

cze

wczesrner.;zą rzeczywisto~ć gdańską, utrwalał

Grass

symboliczną

mie:~dzy obu tymi miejscami symetriq:

Tullo, p..1du śnieg. Wówczas i dzisiaj padał i pada. Sypc.1ł, sypie. Prószył. pró- szy. Kłqbil siG, klc;bi sic;. Walił. wali. Miótł. miecie. Zacinał. zacina. D,11. dmie. M;.i- sy śniegu na Jaśkowy Las. na Grunewald. na alejq I-Iindcnburg..1. na Clay .'\lice:

na plac targowy we Wrzeszczu i na plac targowy w Schmargend,;rfic: nc1 Bałtyk

i na jezir1ra Haweli, na Oliwę. na Sp;rndau; 11..1 Gd;1ńsk-Siedlce. na Berlin-Lichter- felde, na Emaus i na Moabit. Nowy Port i Prenzlaucr Berg: na ZaspG i Brzeźno.

na Babclsbcrg i Steinstucken; na ceglany mur wokół Westerplatte i na szybko wz!liesiony mur miE;dzy obu Berlin,uni pada śnieg i leży, padał śnieg i leża1.¹0

Symetrycznie, po

11

miejsc w

Gdańsku 193B

i Berlinie

1963.

Czy to przypadek,

że

i w Dubli?iczykach Joyce'a jest scena padania

śniegu

na 11 irlandzkich obiektów? Wyklucza tu zbieg

okoliczności

Michael JiarscbeicJt, autor

niezwyklej k::;iqżl,i: (;untcr

Grass. ·wart - ZahL -- Gott. D2r „plwntustische Realisnws" in den llunclejahren,

znajdującej

si<~ w zbiorach

gdańskiej

Biblioteki PAN.

W swym obszernym studium

poświęca

I- Iarscheidt wiele uwagi sym- bolice liczb,

v,rystqpujących w

Psic11 ki.uch.

Crnss siE;gnąl

tu do

średnio­

wiecznej symboliki i mistyki liczb, do tekstów biblijnych i patrycystycz- nych. Sporo tu atmosfery,

kojarzącej się

z Irnieniem

róży

Umberto Eco, czy pófoiejszcgo jego

\Vu)wd.lu

Fouurnlta.

Z

tych rozlicznych

przykła­

dów,

zatrzymajmy

si<:;

przy jednym: symbolice

„zlej dziewiątki".

W średniowiecznej

symbolice

krzyż chrześcijański wyrażała

licz- ba

5,

wynikajqcn z czterech punktów kierunkowych , wyznaczanych przez jego ramiona

i piątego.

w

przecięciu

obu ramion

krzyża.

W ten sarn sposób

krzyż

zL.1many, Hackeuknutz,

symbolizowała

liczba 9,

gclyż dochodziły

tu cztery dalsze punkty, przy

końcu każdego

ze

złamanych

ramion tego

krzyża. W

tradycji

średniowiecznej miał treść pozytywną, sakrcdną,

jako

.,świqta

liczba potrójnej trójcy''

¹¹,

jako hitlerowska swa- styka staje siq

.,złą d?.iewiątką",

w postaci

tyluż kukieł

SA-mannów, zbudowanych przez Eddiego Amsela i tylu samo prawdziwych, zama- skowanych

członków

;;4 kompanii SA

Wrzeszcz-Północ,

którzy go ska- towali:

Ale w dalszym ciqgu. i to od poczc1tku. musi pogwizdy\vuć marsza: w śnic;;u

po kolana powstaje udeptana ścieżka. zanim w ogrcdzie stanie w szeregu dzicwiGL'

rosłych figur czekających na jego rozkazy. Juta obszyta such;:i brunatncl materi,\.

Pasek pcd brodą świiiskiego pc;cherza. Wypucowani skóq przybrani gotowi do c1k- cji. Spartanie na jednogarnkowym wikcie, dzicwiGciu przeciw Tebom. pod T ,u tyn i,).

10 Tamże, s. 195-19G9.

11 M. Harscheidt. Gi.i,nter Grass. Wart - Zahl - Gott. Der „phanta.stische

Realźsmlls" in den IIirnclcjahren. ,.Abłw!1dlungcn zur Kunst- Musik- und Litera- turwissc~schaft"'. Band 210. Douvier Vcrl.1g, Bonn 1!)76. s. 311.

11

w Lesie Teutoburskim. chicwi~ciu mc;żnych. wiernych. dzicwi~ciu Szwabów, dzie-

więć brunc1tnych łc.ibc;dzi, cstc1tni zaciąg. grnmc1dka straceńców. straż tylna. straż

przednia. dziewięć nlitcrow:mych nosów hurgunclzkich: oto nicdr1Ja Nibelun~ów w

zuśnieżnnyrn ogrodzie Eddiego Etzcla.¹z

Nie je.st przypadkiem~

że

ta sama liczbu powraca w „rozliczenio- wych" I\Ja t erniadach:

Dziewiqciu rycerzy. Jziew1~ciu pc1stcn.y i dziewiqć symfonii.

dziewięciu królów

klc;czało kiedyś w Kolnnii!1~

Syrn boliczny charakter owej feralnej liczby

podkreśla

Jej oczywiste

„naci,wanie": nie Siedmiu przcci w Tebom. nic Trzej Królowie itd., lecz zawsze

dziewiątka.

IIarscheidt wskazuje,

że

nawet owe

słynne

„Credo o Wrzeszczu'' wymienia tylko

dziewit~ć przedmieść gdnńskich,

z dwu-

•dz1estu sześciu, jakie wylicza Erich Kayscr - autorytet nauki niemiec- kiej - w swojej Dcw:iys Geschichte.

¹¹

Dla prezentacji

Gdańska

z okre- su jego nazistowskich „psich lat'' i to

także

nie

mogło być

przypadkiem w precyzyjnie konstruowanej

pO\vieści

Guntera Grassa.

Precyzja ta jest kolejnym ogniwem

lqczącym

.Joyce'a i Grassa. Kry- tyka literacka

zauważyła

w Ulissesie

obecność ,.żelaznej

konslrukcji"

¹⁵

w taki oto sposób

wypełnianej

w

szczegółach:

Pot.rzcbc1 oparcia siq na autentycznych dunych siqg,lła u Joyce'a do najdrob- niejszych szczegółów Ulissesa. W czusie pracy nad dziełem zwracał siq listownie do różnych osób w kraju doma6^ając si~ informacji i materiałów z najrozmaitszych i najosobliwszych dziedzin. Swoją główną podporq w tych sprawach. ciotkQ .Józc- finq Murray (która później ku jego oburzeniu nie chcialu powieści przcczyti.lć. czy

dnczytać do ko11ca). zamc:cwł prośbami o dubli1i.skie bilety tramwajowe. stare ga- zety z czerwca 180-ł roku. śpiewniki kościelne itd i nmvet chciał. by nicszcz~sna starszc1 pani osobiście st\vicrdzi!a. czy normalna osnba mr>że przeleźć przez n~ro- dzenie domu przy Eccles Street nr 7 (mieszkanie Bloomu), i by udała siQ clr1 odle- glcgq Sandyi11r>unt. nad brzeg dubli11sk.iej zatoki i dostarczyłu mu wizualnych d;\- nych dotycz;.1cych kościolu Star-of-the-Sca. n którym mo\va jest w XI I I ('pizod;,ic.

;\ Frank Budgen musiuł swego niciwsyc()JH.'.~rJ przy j~1ciela zc1opatrywać w teksty i nuty piosenek ~picwanych z poczqtkien, wicku w Dublinie (UUsses jest nimi na- szpikowarw). \V ksic1żki o masonerii. podrqczniki chiromuncj1. kutnlngi wydawanr~

przez sklepy z firankami i również w staq prasq.¹⁶

Jaml;S .Joyce solidnie

zapracował

na entuzjastyczny odbiór Ulissesa, nie

przemijający,

jak moda. lecz kontynuowany przez kolejne pokolenia czytelników tej

książki.

Entuzjazm tm

podzielają najtGższe

pióra

świa­

towej li tera tury:

12 G. Grass. op. cit., s. 202.

13 Tam::e, s. 483-484.

14 M. Harscheidt. op. cit., s. 320.

is E. Naganowski. Telemach w labiryncie świata O twórczości Jamesa Joycc'a Warszawa 1962. s. 314.

10 Tam::c, s. 80-81.

12

William Fo.ulkner wyr;.izil sit; w jcdt1yrn z wywiadów o Uli~sesie, że należy

siG nad nim „pochylić jak niewykształcony kaznodzieja baptystów pochyla sic~ nad Starym Testo.mentem: z wiarq.17

Podobna

sława

i podobny odbiór jego artystycznego przeknzu towu- rzyszq Gunterowi Cras::;owi

_odkąd

w btach 1959-196~~' w dwul2tnich odst~puch

ukazywnły

si~ poszczególne

cz<.;ści

cyklu, nazwanego

„gdm1ską trylogią":

Blaszany

bębenek,

Kot

i

rriysz, Psie lata. Krytyka literacka

uznała

pojawienie si<.~ Die Blcchtromrnel ( 13laszcrnego

bębenka)

zn mo- ment

przełomowy w

historii powojf.:nnej

powieści

ZL1chodnioniemiec- kiej.18

Znnim

twórczość

ta

została

polskiemu czytelnikowi udostt;puiona w

przekładzie, obrosła już legendą. Przyczyniło

siG do tego nakrqcenie w

197:1

filmu 13laszany bc:benclc z D:miclem Olbrychskim w jednej z

głównych

ról. Cenzuralne przeszkody w

wyświetlaniu

tego filmu w Polsce, perypetie

_wokół

wydanw polskiego

przekładu

13las2anego

bębe;i­

ka wobec

zastrzeżeil

cenzury do fragmentu,

opisującego zajęcie

Gdm'1- ska przez Armi~

Czerwoną

w Hl45 roku, w rezultacie

wcześniejsze

opu- blikowanie tej

książki

w „drugim obiegu'' przed jej oficjalnym wyda- niem - wszystko to

ekscytowało, budząc

zainteresowanie

twórczością

Grassa nawet u tych, których uwagq

przyciągn,1ł

dopiero ów podtekst polityczny.

Cenzurze PRL zawdzic;cza z<1tem S\VÓj

rozgłos

13las::any

bębenek.

W myśl

starej prawdy,

iż

owoc zakazany smakuje najlepiej. Kol

'i my..:;.:

z

całej

trylogii najmniej

niepokoił

tropicieli z ulicy Mysiej -

może

i dlatego rezonans czytelniczego odbioru polskiego

przekładu tej ksiqżki był

w porównaniu z I.3laszanyni

LJębenkiern

nieporównywalnie mniejszy.

Psie

lata ulrnzaly sic; w pol:-5kim przc_,kh1dzie dopiero w

1990

roku, a wit;c po zlikwidowaniu instytucji cenzorskiej w Polsce.

Nie

ma w tym przypadku,

gdyż książka

ta

mogłaby się

wówczas

ukazać

tylko z wy- kropkowaniem mil'jsc ideologicznie niewygodnych. Jak tych w .Mater- niaclach, gdzie

l,chodźca

z l\'1ikoszewa w

ujściu Wisły,

stary

młynarz

Matern przyb1wa do zachodnich Niemiec

ze

swym dwudziestofunto- wym workiem

żuławskiej mąki, nasłuchując,

co ukryte w mqce robaki

mówią

o

przyszłości.

Rady ich stawiajq na nogi zachodnionicmicckq go- spodarkc; i

służq

krajom rozwijaj[1cym siG:

huty w Indiach projektuj,) m,1czniki, które gdyby pozwolono im miesz.k~tć w l\li- koszewic, po prmvcj stronie ujścia Wisły, rcbily projekty dlo. Polskiej Rzeczy- pospolitej Ludowej. ale Polacy nie chcieli. żeby im pomagał wschodnioniemiecki m,₁cznik.¹⁹

Ni('

tylko zrcsztci Polacy:

11 'I'u rn.że, s. l (i I.

18

z.

świutlowski. ,,Cdariska tnJlc.uia" (;iintera Gragga, Wror.l:nv 1022, s. 3

10 C. Crass, op. cit., s. 39C.

1 ')

d

Zanim młynarz ze swym dwudziestufuntowym woreczkiem pszennej m,1ki.

który zresztą trzeba dripełnić kilkoma funtami odmiany Eppa. sp:-owadzonymi z trudem znad polskiego dziś ujścia Wisły. zanim wiGC młynarz lVfatern ze swymi c!e,brzc: odży\Vionymi m;-1cz.:1ikarn1 zdąży włc:iczyL: s:G w prace r„ad planowaniem kombinatu stalowego StaEnstadt w Oderbruch. budowq kumbinatu energetycznego Schwarze Pumpe, . wydobyciern uranu i \Volframu przez osławione Wismuth AG i wystaw:cniern bryg~d sccj;;1J;slycznych. funkcjonariusze w cywilu nbstawiajcl te- ren wokół mówic1cych m,1czników; bo gdyby WÓ\vczas panom Leuschnerowi i lVfo- wisowi - Ulbricht zdecydc)\vał się nawet na wysłanie Nuschkego - udało siQ par~

razy przerwać blokadq zastosowan,1 przez pewnego generała i jego ludzi. Niemiecka Republika Demokratyczna s1a:aby dziś inaczej. miałaby mnóstwo ziemniaków i n::idmbr spinaczy biurowych - a tak nic ma nic. nawet drutu kolczastego jej nit·

starcza.!!⁰

Nade wszystko jednak, czy

ostałby się

ów plastyczny obraz ko1'1ca drugiej wojny

światO\vej

w Europie, jeden z najwspanialszych, nieza- pomnianych obrazów z

całej

literatury

światowej,

kiedy to

uciekający

z Knncelarii Rzeszy pies Prinz symbolizuje powszcchnq postawq i kie- runek wyboru:

nics dezcrkr, któ~ y ma wiatr w plecy, bu v;iatr też chce d·)stać siG na zachód, jak wszyscy: d\vunasta armia. resztki dziewi,1tej armii. to. co zostało z grup Steinera i Holstego, zmqczone grupy wojsk Lohra, Schornera, Rendulica, na próżno grupy wojsk Prusy Wschoctn;e i Kurlandia z portów Lihawy i Windawy, załoga wyspy Rugia. to. co może sic: wyrwać z Helu i delty Wisły, czyli resztki drugiej armii:

tko ma nosa ten jedzie, płynie. wlecze siG: byle dalej od \Vschodniego nie przy ja- cie la, ku nieprzy jacielo\vi zachodniemu: a cywile, pieszo, konno, zabdowani n:i c?awne statki wycieczkowe. ku~tykaj,1 w s~unych 8karpdkach. topiq sic:. owi11i~ci papierowymi pieniędzmi, mc;cz,1 siq z niedostatkiem benzyny i nadmiarem bagażu,

patrzcie na mlyn:lrza z d\vudziestofun~owy!n woreczkiem mc:iki. n.i stolarza obLl- dowanego okuciami do drzwi i kostnyrn klejem. na krewnych i powinowatych. ak- tywistów i sympatyków, dzieci z lalkami i babcie z albumami f r)tografii. na wy- myślonych i prawdziwych, \Vszyscy, wszyscy, wszyscy widz~ wschodz,1ce slm\ce na Zach(idzie i biorą przykład z psa.²¹

Zbigniew

Światłowski

przytacza niepochlebne recenzje prasy nie- mieckiej,

bezpośrednio

po tym, gdy Pieskie luta (tak

tłumaczy

oryginal- ny

tytuł

Hunc.lejahre)

ulrnzały

siq.

w

HJG:3 roku. Jeden z recenzentów

pisał

w „Deu tsche 7.ei tung": ,,Pieskie luta

są

manierystyczne ... Dowcipy licz:..1 s~t: bardziej

aniżeli

prawda. Za efektowny

pomysł

gotów ,1est Gra·:;';

sprzedać

konstytucjq,

Kościół

i wieczne zbawienie". Inny recenzent pi-

sał

w „Der Spiegel .. : ,,Pieskie

lCL

ta sq [ ... ]

antologią błyskotliwie

opowie- dzianych krótkich history jck, poetyckich kadencji i satyrycznych sztu- czek ... ale nie

są

one

całością, jaką

obiecuje nazwa:

powicść".²²

Z

upływem

lai

początkowe

wymiary ocen poszczególnych

czqści

..

gdańskiej

trylogii"

ulegały

zmianie. Do

właściwych

proporcji sprowa- dzono

zacłl\vyty

z czasów ukazania

się

Blaszanego

bęberL~~a.

Nikt odpo-

\Viedzialny nie

poważyłby

si(~

dziś 1w,

podobne przytoczonym, opinie po--

2~ Tamże, s. 400.

2¹ Tumże, ·s. 339'-3l0.

9

' Z. Ś\vi::itlowski, 01>. cit., s. lG p::issim.

H

mniejszającc kształt

artysLyczny

J>sich lat.

Jak u ~Toyce'a DulJlHic:ycy i Porlret artysty z czas0w

niloclośc:i stanowiły

szczeble drabiny, której

najwyższym był

Ulisses, tak u Grassa Hlas::rrny

bębenek

oraz Kot

i

mysz

prowadzą

do zwie11czenia trylogii, któremu na imi<;:

J>sże

lat.a.

,,Wer den Dichter will vcrstchcn, I 1luss in Dichtcr's Lande gchen ., . Kto chce poetl~

zrozumieć,

musi sil; uchu.'~ do kraju poety: ten

słynny

wiersz Goethego szczególnie

zasługuje

na

przywołanie

przy ocenie od- biorn

twórczości

Grassa przez czytelników jego

„gdańskiej

trylogii".

Zamiast zatem

pytać,

jak czytelnik polski ustosunkowuje si~ do tego

dzieła,

skoncentrujmy uwag<.; na jego recepcji przez czytelnika tu, w Gdaó.sku, zaraz po zako11czcniu drugiej wojny

Ś\viatowcj osi::tdłcgo,

tLt··

taj

już

od

pół

wieku blisko zakorzenionego.

Osobisty mój stosunek do „gdaóskiej trylogii'' a Psich Lat przede wszystkim, wyznaczujq takie

właśnie

rcnlia.

Przyjechałem

tu z rodzi- cami we

wrześniu

1945 roku i do

schyłku

lat

pi<;ćdzicsiqtych

mieszka-

łc:m

we Wrzeszczu - w epicentrum grnssowskicgo

świata.

Lata czter- dzieste - do matury w 194:9 roku -

związały

mnie z wypalonym

śród­

mieściem Gdańska,

gdzie gotyckie mury i

wieże stanowiły główne

za- chowane architektoniczne

pozostałości

dawnej

świetności

miasta. Nic

istniało

gimnazjum realne Swiqtego Jana przy

Rzeźnickiej,

d~ którego

dojeżdżali kiedyś

Walter Matern i Eddie Amscl; natomiast Conradinurn, do którego ich

później

przeniesiono,

funkcjonowało

pod dawm1

nazwą.

ale jako

szkoła

zawodowa, nic

ogólnokształcąca.

Wielki chrzest poloni- zu jqcy nazwy gd::u1skie

pozosto.wił t(: nazwę, gdyż kojarzyła

siq z Con- radem-Korzeniowskim,

choć

naprawdt~

pochodziła

od burn1istrza

gdań­

skiego, Conradicgo.

Z Ja~kowcj Doliny

dojcżdżnłem

zatem do I Gimnazjum i Liceum w

Gcfańsku,

czyli na

„Wały

Piastowskie''. Te

kilkanaście

lat, spc;dzo- nych „na

Jaśkowej" były

dla mnie i moich

przyjaciół

najlepszymi lata- mi

młodości, przcdmałżer1ską czqścic:1

naszych

życiorysów.

Lata

pic;ćdzie­

sic1tc to c.:zusy niezapomnianego Klubu

Jaśkowej

Doliny, grupuj[1ccgo nie tylko

n1ieszkańców

tej ulicy, lecz i licznych jego sympatyków z dal- szych okolic \Vrzeszcza, zbicrajqcych siq w

położonej tuż

przy

Jaśko­

wym Lesie, na posesji me:stnicjqcego

już dziś

domu przy

Jaśkowcj

Dolinie 17 - ,,Letniej Rezydencji ... Sama

zaś

ta posesja - jak dowie-

dzieliśmy

si~ ze znalezionych poniemieckich papierów -

była

istotnie

letnią nadmorską

rczydencjq grnfów von Rode,

mających posiadłości

ziemskie pod

Ostródą.

Mój dom znajdovv'al sic: naprzeciw kina „Bajka", niedaleko rogu uli- cy Batorego, czyli dawnej Steffensa, o kilka zaledwie domów od willi, w której Eddie Amscl

konstruował

mechanicznych SA-mannów. Nasz

kościół

parafialny, a

równocześnie

akademicki, na ulicy l\t1ireckiego,

był

tym samym, z którym

splątała

siL; fabula Blaszanego

bębenka i

przygo-

dy O.sb1ra Matzcr:1tha .

Życic

towarzyskie

kierowało

nas za tory kole-

15

jowc, do północnej czt;~ci Wrzeszcza. Sporo z mieszkających tam kole-

żanek

i kolegów

kończyło

gimnazjum przy ul. Pestalozziego -

tą samą

,.szkoh~ Pestalozziego'', do j,1kiej

uczęszczali

Jenny, Tulla i IIarry. Ale ulice

dookoła miały

nowe nazwy:

jeżeli

bohaterowie

J>s'ich

lat mieszkali ,

„przy ulicy Elzy, która podobnie jak ulice IIerty i Luizy

łączyła

Labesa z

ulicą

Marii"

^{28 -}

to teraz trzeba to

było przełożyć:

,,przy ulicy

Graży­

ny, która podobnie jak ulice Wallenroda i Aldony

hiczyła

Lelewela

z ulicą

Wajdeloty" .

Tuż

za dworcem kolejowym, na

początku tejże

Wajdeloty

istniała największa

bodaj ,,mordownia" ówczesnego Wrzeszcza o nazwie - no- men omen - ,,Ludowa".

Jeśli zdecydowaliśmy się

do niej

wstąpić,

to tylko w liczniejszej,

wyłqcznie

m<::skiej grupie;

J>sie

lata dopiero uzu-

pełniły wiedzę

o tym miejscu, gdzie i przed laty

było groźnie:

tam

była

spelunka,

z

opisanymi w

książce

Grassa bójkami SA-mannów.

Za torami

też,

na ulicy Liebermana,

rychło

przemianowanej na

Waryńskiego zaczynał

bieg tramwaj. który w sezonie letnim

dowoził

„cały

Wrzeszcz'' na

plażę

w

Brzeźnie.

Teraz to

była

linia

,.piątki";

daw na

„piątka'' kursująca

z ówczesnej Poligonowej na

ł: .. ąkową,

na której Tulla PokrieJke

pracowała

jako konduktorka, po wojnie

zmieniła się

na

,.ósemkę''.

Dopiero Psie luta

przypomniały zacierającej się pamięci, że

molo w

Brzeźnie

- przy którym

utom.ił

Konrad Pokriefke -

było

dwukon- dygnacyjne. Przy nim jednak zawsze

było tłoczno. Szukaliśmy

zatem odludniejszych miej~c

w

wydmach w strom: Jelitkowa. W nadmorskim lasku

przebieraliśmy się

w

pozostałościach

okopów z resztkami

urządze11

artyleryjskich: tam

mi~ściła siq,

opisana w

/>sich

latach bateria nad-

brzeżna Brzeźno-Jelitkowo.

Najbliższym był

nam jt:dnak J

aśkowy

Las.

Znaliśmy dokładnie

wszystkie jego

zakątki

po obu stronach „naszej" ulicy. Dla nas, star- szych

było

to miejsce umawiania si<; z

dziewczętami,

dla

młodszego

ro-

dzeństwa

- te ren zabaw takich samych, jak saneczkowe wyprawy bo- haterów

/>sich

lat. Z dawnych nazw miejscowych

pozostał

tylko „Gu- tenbP.rg'' a raczej to co

pozostało

po

nieistniejącym już

tam jego pom- niku. Dopiero

J>sie

lata

tq anonimowość uzupełniły

nazwami

zupełnie

nam nieznanymi: Drogi Filozofów. Kopy Grochowej, Góry

Swiqtojań­

skiej, wzgórz Fryderyka, Zinglcrn i Albrechta. Tylko

Jaśkowa

Doli~a

stanowiła

w tym stanic rzeczy klamrq ,.mi~dzy dawnymi a nowymi la- 11

~·Nq p1ękn<-! ::i

zn:azem tra dyv y jn~!

i1ćlZ\\ą

I

tej

nas pozbawiono na lat kilka. gdy ulicy nadano

imię

Henryka Rutkowskiego. Do

najodważ­

niejszych wyczynów Klubu

Jaśkowej

Doliny

należało

wtedy zrywanie tabliczki ze

znicnmvidzoną nazwą

lub wyrwanie

całego

metalowego

słi1-

p:1 z

t:.1

n,tzwq, u-;tmvion cgo ·._,.

pobliżu

„T.ctnicJ nczydcncji".

Nil'Z~lpumni:mymi były

tt•

,,,L.tślww1~ Ltta". W C'icniu

sbli11iz1uu,

2a G. Cr;iss, qp. c"it., s. 209.

lG

grupa

młodych

ludzi

żyła

na maksymalnej emigrucji

wewnętrznej,

izo-

lująca się

od

państwa,

z jakim nie

chciała mieć

do czynienia, w oazie dzienników ze stacji zachodnich

i

muzyki z Radia Luxemburg. Dni gro- zy

i śmiechu

-

możnaby

je

nazwać tytułem

filmu sprzed lat.

Państwo narzucało

wzorce

różnych

Pawków Korczaginów z Jak

hartowała się

stal - a

reakcją

na to

był

nasz, coraz bardziej zahartowany anarchizm.

Dopiero

Październik

1956

miał trochę

to

odmienić:

totalitaryzm

zelżał,

w

ślad

za tym i nasza totalna negacja spraw publicznych

przerastać

po-

częła

... w

pół-negację.

I tutaj porównanie klimatów obu totalitaryzmów, tego, jaki

przeżywał i opisał

Grass

i

tego, jaki

był

naszym

udziałem, wywołuje

wiele refleksji.

Rozpadł się

ten nasz

świat

wraz z

małżeństwa.mi,

zawieranymi przez jego uczestników. Dla nowego pokolenia

brakowało już

miejsca we Wrzeszczu, trzeba

było szukać

go w nowych dzielnicach mieszkanio- wych

Gdańska.

Moja droga

prowadziła

ostatecznie do nowego osiedla,

powstałego

w opisanym w Psich latach miejscu „hauptbannfilhrera Uli Gopierta, który

niegdyś

wraz z jungbannfi.ihrerem Wendtem rok w rok

otwierał

popularny obóz namiotowy w Lasku

Żabiańskim

pod

Oliwą".!⁴

Oto dlaczego mój odbiór

„gdańskiej

trylogii" Grassa a Psich lat w

szczególności

prowadzi mnie do postawy,

jaką

Faulkner

zalecał

w sto- sunku do Ulissesa Joyce'a - aby

się

nad nim

„pochylić

jak

niewykształ­

cony kaznodzieja baptystów pochyla

się

nad Starym Testamentem". Bo jest to

gdański

Stary Testament, do którego od 1945 roku, naszymi

ży­

ciorysami dopisujemy Testament Nowy.

Osobisty stosunek

teraźniejszego gdańszczanina

do Psich lat uza- sadniony jest tym,

że

i ta

książka

jest niezwykle

osobistą.

Jej cezury wyznacza

życiorys

Guntera Grassa.

Główną, centralną

jej

część

otwiera rok 1927; poprzedza

ją

obszerna charakterystyka

wydarzeń

dnia 11 czer- wca tego roku, w którym

urodziła się

Tulla Pokriefke. 18 stycznia tego roku

wyznaczył

profesor Oswald Brunies

datą

narodzin adoptowanej przez niego Jenny. 7 maja 1927 roku

urodził się

narrator tej

części

Psich lat, Harry Liebenau ... a 16

października

1927 roku w tym samym co tamci rejonie Wrzeszcza - Gtinter Grass. Gdy

zaś

Harry Liebenau opowiada o sobie: ,,W

siedemnaście

lat

później ktoś wziął

mnie w dwa palce i

wsadził

jako

ładowniczego

do prawdziwego

czołgu"²⁵ -

przed- stawia

życiorys

Guntera Grassa, zmobilizowanego w 1944 roku.

Uderzające podobieństwo życiorysów

Joyce'a i Grassa na tle przed- miotów ich

twórczości

- Dublina i

Gdańska

- musi tu

również być

brane pod

uwagę.

James Joyce

opuścił

na

stałe Irlandię

w 1904 roku, w tym samym, w którym

umieścił akcję

Ulissesa. Przed

pierwszą

woj-

ną światową przybywał

tam kilkakrotnie na krótko, w interesach; do

niepodległej

Irlandii,

powstał~j

po tamtej wojnie, nie

zawitał

nigdy.

t~ Tamże, s. 373.

i6 Tamże, s. 115.

17

Dla G{intera Grass": ego

świat gdański zawalił się

w 1945 roku, wraz z

końcową fazą

drug ej wojny

światoHej; przyjeżdżać

tu zacznie dopie- ro po wielu lakch, do nowych, polskich

przyjaciół.

Joyce

liczył

32 lo.La

w

1914: roku, kiedy

op~blikował

Duulil'iczyków;

tyleż

lat

lic:-:ył

Gr:1: ;s w 1959 roku, gdy

ukazał się

Blaszany

bębenek.

W dwa lata

p6żniej,

gdy

każdy

z nich

miał

34 lata, Joyce

ogłosił

w 1916 roku Portret artysty z czasów

młodości,

a Grass w 1961 roku Kota i mysz. Dop~ero osi,atnie

człony

tych trylogii

powstały

w

różnych odstę~

pach czasu. Grassmvi potrzeba

było

tylko

następnych

dwóch lat, gdy

wydał

w HlG:3 roku Psie lata.

Sześciu

lat

potrzebował

Joyce, aby

wydać

w 1922 roku U.issesa.

Stwierdził, że

ut\.vór ten

powstawał

przez osiem lat - od 1914 roku i

że sp(:dził

rni.d nim 20

tysięcy

godzin. Daje to w tym cfrn.iolcciu

Fr:,:.ccic.:tną

200 godzin miesiqcznie, czyli odpowiednik za-

• trudnienia r.a

pełnym, ośmiogodzinnym

ctncie.

Ulisses

zamkn4ł „dubli:óską trylogię"

w rn lat po opuszczeniu Irlan- dii przez Joyce'a; l'sie lata

zamknęły „gdańską trylogię" w

18 lat po za- waleniu

się

dawnego gdai1skiego

świata, w

jakim

urodził się i wyrastał

Gunter Gra~s. Czy i jaki

wpływ

na

prezentację

miejsc, dla

każdego

z nich

będących „pępkiem świata" miało

to

długie

i

trwałe

od nich od- C:alenie? Egon Naganowski odpowiada na to w odniesieniu do Jamesa Joyce'a:

Paraboliczną wymow~ posiada w powieści przede wszystkim sarn Dublin, Mo- rze Sródziemne Joyce'owskiego Ulissesa. Taką ,.zbiornicą życia" jest Dublin w Ulissesie, choćby w X epizodzie, w którym ponad 50 postaci, reprezentujących róż­

ne warstwy społeczne i zawody, wędruje po mieście (Pływające Skały), przedsta- wionym, podobnie jak w Dubliiiczykach, techniką pedantycznego rejestrowania ulic, sklepów, warsztatóv-:. firm. restau!.'acji, imtytucji publicznych i zabytków, składa­

jących się na oblicze „kolektym1ej indywidualności" irlandzkiej stolicy. Z tej su- chej rejestracji, skrz:yżowoanej z zapisem najzwyklejszych i najbanialniejszych rozmów. gestów, (;druchów i myśli pół setki Judzi, em;rnuje atmosfera szarzyzny i jednostajności, odciająca monotonię Dublina i monotonię kamiennych pustyó.

współczesności w ogóle... Ale jednocześnie w X epizodzie i kilku poprzednich po- jawia się już miasto inne, impresjonistycznie zamglone i zwiewne albo futurystycz- nie miiawkowe, przesuw·ające się za szybą dorożki, któq Bloom z przyjaciółmi jedzie na cmentarz ... Niemal z każdym epizodem ten drugi, wystylizowany i zde- formowany Dublin bierze coraz bardziej górę nad pierwszym ... Tak to „dear dirty Dublin" - ,.kochany, brudny Dublin'' z VII epizodu - z którym Joyce czuł się do tego stopnia na zawsze zwic.1zany ,.gniewną miłością", że pragnął być jego Ca- nalettem, staje się w końcu miastem syntetycznym, miastem wszy:;tkich miast, cite supreme, utopią i zamaskowanym fantastyczn:1 groteską marzeniem A kiedy Bloom i Stefan wraca2ą do domu, ulice wypełnia ciemność i sen. sen. z którego powstanie trzeci, najdziwniejszy Dublin z Finnegans Wake.²⁸

Jest to obraz trójstopniowego przechodzeni:1 od realistycznego, wr~cz fotograficznego obrazu ukochanego miejs~a, ku jego coraz wi(tk-

26 E. Naganowski, op. cit., s. 94-96.

18

szcj idealizacji w mian~

upływu

lat. Czy ten sam proces wykazuje twór-

czość

Guntera Grassa?

U niego, przeciwnie,

świat młodych

lat, jaki

stał się

tylko

historią

od wiosny 19·15 roku,

zastygł

w statycznym

kształcie,

w jakim senty- ment twórcy do tego miejsca idzie w parze z trzymaniem

się

w ryzach realizmu, w prezento\vaniu jego obrazu w kolejnych

dziełach

- przy- najmniej z cyklu

„gd&ńskiej

trylogii". Realizm w prezentowaniu owego

,,świD.b

zag;nionego''

łączy się

z scntymentern,

ujavrniającym się

,v kon-

fraśc;e,

z jal:im w stos:..:nk:..1 do miejsca dawnego - Gdaf1ska przedsta- wiane jest miejsce nowe, w jakim

przyszło

Grassowi

osiąść

na zacho- dzie Niemiec, po drugiej wojnie

światowej.

Tym nowym miejscem j2.:;t Di..lsseldorf, ku któremu bohater Ma- terniad wc;druje poprzez

Zagł~b:e

Ruhry. Krajobraz

się

przesuwa: ,,Kon- tury ruin: to jest Recklinghausen, a

może już

Herne, z prawej Wanne, z le\vcj Eickcr'; a wkrótce: ,,Po lewej

Schalke-Północ

z kopalniami Wilhelrnina-Viktoria, po prawej \Vannc bez Eickcl..."

²⁷

I znowu trudno mi

uniknąć

osobistej refleksji: w

tymże

Wanne-Eickel

urodziła się

przed

pierwszą wojną ś,viatową

moja matka; ostatecznie ponad

połowę życia

spqdzila

w

Gdaósku, podczas gdy Grass,

gdańszczanin

z urodzenia -·

tam, na Zachodzie ...

JJLisseldorf: tuiaj

osiadł

Oskar :·viatzerath po opuszczeniu

Gdań.ska i

dopiero tutaj

zaczął rosnąć.

Czy ten przekaz z Blaszanego

bębenka rniał być aprobatą

porzucenia Wschodu i zyskania przez to nowych

moż­

liv:ości?

Ale zatazem

w

Psich latach,

jakżeż

negatywnie patrzy na to nowC! miejsce V/alter Matern:

Tego siedliska zarazy udav,:ało mu się dotychczas unikać. Zawsze tylko prze- jeżdżał. nigdy nie v.;ysiadał. Kolonia? Tak. Również Neuss z drutem do robótek.

Tydzieó. \V Bcnrath. Zagłębie Ruhry, cd Dortmundu do Duisburga, Raz dwa dni w Kai.:;crswe:rth. Chqtnie wspcmin:1 się Akv:izgrc!n. Przenocować w Bi.iderich, ale nigdy w tym burdelu na kółkach. Spędzić Boże Narodzenie w Sauerlandzie, ale nie u fikaczy. Krefeld, Di.ircn, Gladbach, okolica między Viersen a DLilken, wszystko

dość marne, a~c :cszcz2 marn:ejsza ta gangrena z C>prawnymi w o:ów wypukłymi

szybkami. ta obraza nie istniejącego Eoga, ten musztardowy kleks zaschnięty miG- d,y Dusscl a Renem, to bijące na ileś t.:i.m pic;ter zwietrzałe przefermentowane piwsko. ten poroniony płód. pozostałość po tym, jak Jan Wellem obskoczył Lorelei.

Miasto artystów teraz, miasto wystaw, miasto ogrodów. Biedermeierowska Wieża

Babel. Dolnore11ska czapa smogu i dolnorei1ska stolica. Patronackie miasto Gdaó- ska.23

Takie

wrażenie utrwaliło

w Grassie miasto, w jakim

spędził

pierw- szy okres powojenny, do 1953 roku. A na tym tle wspomnienie

gdań­

skiej IIcimat: ,,l\'fotern

wyrósł

nad

Wisłą. Każda Wisła

jest we wspom- nicninch szersza od

każdego

Renu".

²⁹

1:1 G. Grass, op. c,t., s. 350 -351.

23 'fctrTL~C, S. 409.

2J 'I'u.1fl.ie, s. 35·1.

19

Ta gdaóska Heimat jest szersza od

stołecznego

dla niej

Gdańska.

To

gdańskie

przedpole

między Złotą Karczmą

a Bysewem, na jakim przesiaduje kaszubska babka Oskara Matzeratha. To

Żuławy

po obu stronach

głównego ujścia Wisły,

z

zamieszkującymi

je rodzinami Ma- • ternów i Amselów. To siedem wsi rdzennej Kosznajderii: Silno, Piasto- szyn, Ciechocin, Granowo, Lichnowy,

Sławęcin

i Ostrowite

^{30 skąd}

wy- wodzi

się

rodzina Pokriefków. O tej szerszej Heimat

^pamięta

Gunter Grass,

wspominając

swoich kaszubskich krewniaków,

zamieszkujących

w okolicach Kartuz.

³¹

Nie tylko

Gdańskowi, całej

owej

nadwiśla11skiej

Heimat

poświęcił

Grass

powiełć

Die Butt. Wielka

bałtycka

ryba i pokolenia kobiet

^róż­

nych etnicznie

społeczności,

które u

ujścia Wisły

od

tysiącleci rybę tę oprawiały

i

przyrządzały

- stanowi w

twórczości

Grassa ten etap, któ- remu u Joyce'a odpowiada Finnegans Wake. Die Butt

ukazała się

w 1977 roku, w 14 lat po Psich latach; Finnegans Wake w 1939 roku, w 17 lat po Ulissesie.

O tym ostatnim z

dzieł

Joyce'a,

także dotąd nieprzełożonym

na

ję­

Z)'

k polski, pisze N aganowski:

,,Finnegans Wake, szczyt budowli, gigantyczny w samych założeniach ... ostat- nie dzieło Joyce'a rządzi się całkowicie logiką nocy i sennego marzenia, oczywiś­

cie znów poddanego, jak zobaczymy, ścisłym rygorom artystycznym".⁸²

Ścisłym

r Jgorem artystycznym

podporządkowana

jest

także

Die Butt. Podzielona na

„dziewięć miesięcy"

- jak Grass nazywa jej kolej- ne

rozdziały

-

symbolizujące

proces stawania

się matką,

przedstawia w niej w chronologicznym

porządku

kobiety tej ziemi. Pierwszy „mie-

siąc" poświęcony

jest mitycznym kobietom przedhistorycznym, jak Aua, pramatka z III

tysiąclecia

p.n.e., Wigga z III wieku n.e. i

żyjąca

w cza- sach pomorskiej wyprawy misyjnej

św.

Wojciecha - Mestwina. Drugi

miesiąc

przed::;tawia

zmarłą

w opinii

świętości Dorotę

z

Mątów

(1346- 1394); trzeci -

żyjącą

w czasach burmistrza Ferbera

ⁱ

opata J eschke

Małgorzatę

Rusch (1498-1585); czwarty -

spaloną

jako

czarownicę Agnięszkę

Kurbiella (1619-1689),

współczesną

Marcinowi Opitzowi i malarzowi Mollerowi;

piąty

-

Amandę

Woykes (1734-1806) z cza- sów wprowadzenia upraw ziemniaków u

ujścia Wisły;

szósty -

Zofię

Rotzol (1784-1849) na tle czasów

napoleńskich

w

Gdańsku;

siódmy -

Lenę

Stubbe (1848-1942),

zamordowaną

w Stutthofie

socjaldemokratkę;

ósmy - doktor

Sybillę

Miehlau,

lesbijkę, osiadłą

w Berlinie Zachod- nim; wreszcie

dziewiąty

-

Marię Kuczerrę, kucharkę

ze Stoczni

Gdań·­

skiej, której

mąż,

Jan Ludkowski

zginął

w wypadkach grudniowych w

Gdańsku,

w 1970 roku.

ao Tamże, s. 116.

11 H. G. Siegler, op. cit., s. 21.

u E. Naganowski, op. cit., s. 137.

20

James Joyce

zmarł

w wieku 59 lat, w dwa lata pó wydaniu Finne- gans Wake, w 1941 roku. Gunter Grass w takim samym wieku

wydał

w 19B6 roku

kolejną „gdańską" powieść

Die Rattin. Jest to katastro- ficzna wizja

przyszłości. Ludność Gdańska

ginie w

następstwie

zrzucenia tu bomby neutronowej,

niszczącej życie

organiczne, lecz

pozostawiają­

cej

nietkniętymi

obiekty nieorganiczne. Miasto

Gdańsk

wychodzi zatem z tej katastrofy bez szwanku.

,,Pępek świata"

okazuje

się

Wiecznym Miastem, którego

ludność się

wymienia, ono jednak trwa,

kontynuując dziejową rolę

i tradycje. Trudno o

lepszą symbolikę

dla obrazu na-

stępstw

drugiej wojny

światowej

w rodzinnym

mieście

Guntera Grassa.

Maria Babnis

ŻYCIE KULTURALNE W GDAŃSKU W CZASACH ZABORU PRUSKIEGO (i793-1919)

TEATR I. r-.-1:UZYKA

Postanowieniem traktatu rozbiorov;ego z 1793 roku

Gdańsk został włączony

w obn;b mcnarchii pruskiej, tym samym

został

zmieniony je- go status polityczny. Dawne

potężne

emporium handlowe

cieszące

si<~

praktycznie

nieograniczoną swobodą

sprowadzone

zostało

do roli mia- sta prowincjonalnego.

Była

to tylko jedna ze zmian,

jaką przyniósł Gdańskowi schyłek

XVIII stulecia. Niemniej istotne

były

zmiany gospo- darcze i

społeczne,

których przyczyn

należy szukać

w u

biegłym

stule- ci u.

Zapoczątkowany

w drFgiej

połowie

XVII wieku upadek gospodar- czy miasta,

przybrał

na sile w XVIII stuleciu. Wojna

północna,

a na-

stępnie zaangażowanie się

Gda11ska po stronie

Stanisława

Leszczy1'iskie- go,

przyniosły

miastu ogromne straty materialne. Kryzys

pogłębiał

spa- dek obrotu

zbożem

polskim. W drugiej

połowie

XVIII wicku

uciążliwym sąsiadem okazał się

król pruski, Fryderyk II, który

niszcząc

handel mia- sta

chciał zmusić Gdańsk

do dobrowolnego

połączenia się

z Prusami.

Niepomyślna

sytuacja gospodarcza, w jakiej

znalazł się Gdańsk,

rzuto-

wała

nie tylko na

położenie ludności

miejskiej, ale

miała

dalej

idące

konsekwencje. Bogate

niegdyś

miasto, w którym

kwitła

nauka i sztuka,

przyciągało

artystów

i

uczonych z cakj Europy. Z XVI i XVII wicku

pochodzą

najwspanialsze

dzieła

sztuki gda11skiej.

Sława

Gimnazjum Akademickiego si~ga w XVII stuleciu poza granice Reczypospolitcj.

Kształcą się

w nim uczniowie z krajów skandynawskich, niemieckich, Czech„

Węgirr

i innych. Równoczefoie gda11szczanie

wysyłają

swych sy- nów na studia zagraniczne. Swobodny

przepływ

\Vartojci kulturowych

między Gdańskiem

a

Europą Zachodnią sprawiał, że

kultura gdai1.ska tego okresu

była

w

całym

tego

słowa

znaczeniu

kulturą europejską.

Nie- korzystne zmiany, jakie

zaszły

w

Gdańsku

w

ciągu

XVIII wieku, wy-

warły wpływ

na

życie

kulturalne miasta, które w

ciągu

stulecia

uległo

zmianom, a jego

intensywność

pod koniec wieku

wyraźnie osłabła.

Nie brak wpra.vvdzic

w

osiemnastowiecznym Gda11.sku wybitnych uczonych na poziomie europejskim, ale ich

działalność

przypada na

pierwszą

po-

łowę

wspomnianego stulecia. Regres

obserwować można

w sztuce

gdań­

skiej; mamy tu tylko jedno

znaczące

nazwisko - Daniela

Mikołaja

Cho- dowieckiego.

Całkowity

zastój panuje w architekturze miejskiej.

22

; HóvJnoleg·l~ .. z zahamowaniem rozwoju ni~których dawniej kwitną­

cych dziedzin kultury

można zauważyć

w XVIII wicku poszerzenie sfer zycia kulturalnego, na co

niewątpliwy wpływ miał

nowy

prąd umysło­

wy, jakim

było Oświecenie.

W

1720

roku

założono

w

Gdańsku

Towa- rzystwo Literackie (SocietHs Literaria), na którego

działalności zaważył

filozof niemiecki Chrystian WolH. W 17 4:3 roku

powstało

Towarzystwo Przyrodnicze (Societas phys

¹

ciac eYp2r:rncntulis, od 1753 roku - Die Naturforschende Gesellschaft).

Skupiało

ono znakomitych uczonych gdailskich pod kierownictwem Dawida Kade i Jakuba Kleina. Towarzy- stwo to

stało

siq

ośrodkiem

intensywnych

badań

w zakresie nauk przy- rodniczych.

W tym czasie

gdańszczanie

utrzymywali

ożywione

kontakty z Ja- nem Chrystianem Gottschedem z Lipska,

zn.łożycielem

Towarzystwa Niemieckiego (Deutsche Gcsellscha[i,), którego celem

było

doskonalcn ie jc;zyka niemieckiego. Pod

wpływem

tych kontaktów w 1752 roku po-

wstała

w

Gdańsku

pcdobna organizacja o nazwie Niemieckie Towarzy-

~;two Nauk w GdJ11.sku (Die D2ut..,che Ge:-a=:ilschaft der WissenschaftE'n in Danzi.g).

Członkowie

tej organizacji interesowali siq jqzykiem nie- mieckim i próbowali swych sil na polu literackim w tym

języku.

Za- danie doskonalenia jqzyka niemieckiego

postawiła

sobie

także

inna or- eanizacja

powstała

w Gdaósku w 1755 roku, a mianowicie Nierriieckie Towarzystwo dla Podniesienia Dobrego Smaku (Die Deutsche Gesell-

~chaft zur I32forderung des gutcn Geschmnckts). "

Powstawanie tych organizac_ji

było związane

z typowym dla wieku

Oświecenia

zainteresowaniem jqzykami nnrodowymi, ale

także.

ze

zwięk­

szonicm

siG wpływów

niemieckiego kn;gu kulturowego w

Gdańsku.

Wy- nikiem tych procesów

był

wzrost produkcji

książki niemieckojęzycznej,

,v tym tlurnaczeil literatury polskiej. Warto tu

dodać, że książka

cieszy-

ła [:;i~

w XVIII wicku nie

słabnącym

powodzeniem

wśród gdańszczan;

liczne ksiGgozbiory prywatne,

s.iGgającc

niejednokrotnie wielu

tysięcy

tomów,

zasiliły w

XIX wieku ksiqgozbiór Biblioteki Miejskiej.

,Jak

już

wspomniano, zaj(~cic Gdar1slrn przez Prusy

przyniosło

sze- reg zmian w

życiu

miasta i mieszkaiiców.

Najważniejszą zmianą było

zlikwido?vanic autonomii i \Vprowadzenie admnistracji pruskiej.

Pocią­

g.rit,lo to za

sobą

zmiany w strukturze

ludności.

Do miasta przybywali urzc;dnicy pruscy, of icerowic

i żołn

i erze garnizonu vv.caz z rodz inami.

Przyv.;ozil

i

od1rnenn2 wzorce kulturowe, nav. yki

1

przyz,.vyczajenia.

Róvmocześnie nastqpowały

w

Gcańsku

przemiany w

życiu społecznym, hf;dące

wynikiem ogólniejszych procesów

zachodzących

wówczas w Eu- ropie pod

wpływcn.1

l1ascl

oświeceniowych

i rewolucji francuskiej. Uwi-

doczniły

siq one, mó\:viqc najogólniej, w szerszym

dostępie

do

oświaty

i wiqkszej

aktywności,

której wyrazem

było

m.in. tworzenie instytucji

użyteczności

publicznej,

różnego

rodzaju organizacji i towarzystw.

Zrnicniona sytuacj~, w j~kiej rnaLlzl si~

Gdańsk

po aneksji, wyma-

23

gała

od jego

mieszkańców

nie tylko pogodzenia

się

z losem (jak wiado- mo

gdańszczanie

nie chcieli

poddać się

Prusakom), ale

^także

dostosowa- nia

się

do nowych warunków. Tym

można tłumaczyć pewną apatię mieszkańców

w tym okresie.

^Nastąpił

okres wyciszenia potrzeb kultu- ralnych, który

trwał

lat ponad

dwadzieścia,

na co

wpłynęła

tau-de nie-

stabilność

polityczna, spowodowana utworzeniem w 1807 roku Wolnego Miasta. Wprawdzie przywrócono wówczas dawny status polityczny

Gdańska,

ale

równocześnie nałożono nań ciężary

wojenne, nie

sprzyjają­

ce rozwojowi gospodarczemu i

społecznemu.

Wolne Miasto

istniało

lat zaledwie

sześć

i nie

przyniosło Gdańskowi żadnych korzyści,

a jedynie

ruinę gospodarczą.

Instytucją kulturalną,

która

przetrwała

w

Gdańsku

ten okres

był

teatr. Znakomicie

się rozwijający

w

przeszłości,

o którym w

połowie

XVIII wieku anonimowy krytyk

pisał, że

jest bez

wątpienia

najlepszym teatrem w Niemczech, nie tylko ze

^względu

na

„zręczność"

personelu, ale

także

na sztuki i dekoracje (cyt. wg: O. Rub, s. 18), sta-

rał się dostosować

do zmienionych warunków i gustów nowej publicz-

ności.

8 maja 1793 roku z okazji wcielenia

^Gdańska

do Prus wystawio- ne

zostało

widowisko

zatytułowane Święto radości

(Das Fest der Freu- de). Dawny europejski repertuar stopniowo

był zastępowany

niemiec- kim.

Królował

Mozart. W 1795 roku wystawiono Zaczarowany flet (Die Zauberflotte), w 1796 roku Don Juana, w 1798 roku - Wesele Figara (Figaros Hochzeit). W 1799 roku

odbyła się

premiera dramatu Frydery- ka Schillera Fiesco.

Ale i tu

dały znać

o sobie

trudności.

W 1797 roku

zespół

teatralny Schuchów

opuścił Gdańsk, udając się

do Królewca. Z

wyjaśnienia

dy- rekcji

dotyczącego

tej decyzji z dnia 29 czerwca 1797 roku wynika,

^że

przyczyną

opuszczenia miasta

^był

z jednej strony nie

gwarantujący bezpieczeństwa

budynek teatralny (drewniana buda na peryferiach

Gdańska,

w okolicach dzisiejszego Podwala Przedmiejskiego), a z dru- giej - zbyt

małe

zyski w stosunku do

wkładu

pracy (Rub, s. 53). Jako warunek powrotu dyrekcja teatru

^postawiła

wybudowanie nowego gma- chu.

Należy

tu

wyjaśnić, że

teatr Schuchów

obsługiwał Gdańsk

i Kró- lewiec. Na

szczęście

dla Gdaó.ska, 27

października

1797 roku

spalił się

gmach teatru w Królewcu, tak

że już

w listopadzie tego roku

artyści

powrócili do miasta.

W czasie, gdy teatr Schuchów

^przebywał

w Królewcu, do

Gdańska zawitał zespół

Tomasza Truskolaskiego z Warszawy.

^Grał

on w czasie Jarmarku

Dominikańskiego, odnosząc

sukces artystyczny i finansowy.

Repertuar teatru

obejmował francusko-włoskie

wodewiile o tematyce

ludowej. I tak 21 sierpnia wystawiono

Miłostki rzemieślnicze

Karola

Goldoniego, w

przekładzie

Wojciecha

Bogusławskiego,

22 sierpnia -

Dwóch strzelców

i mleczarkę

Ludwika Anseaume, z

^muzyką

Aegidiusza

Duni, w

przekładzie

Jana Baudouina, Dwa bilety Jana P. Floriana

24