•
Gdański
Rocznik
Kulturalny_
__ - ___ ański o znik
ultur l y
Gdańskie
Towarzystwo
PrzyjaciółSztuki
Gdańsk
1997
17
. '·
Zespół redakcyjny: Jacek Kotlica, Wiktor Pepli,iski, Tadeusz Rogcnvicz, Andrzej Krzyszcof Wafkiewicz (redaktor naczelny)
Wydano z funduszy Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku Projekt okładki: Władysław Kawecki
Opracowanie redakcyjne, techniczne i korekta: A11drzej K. Wafkiewicz Na okładce: Stanisław llorno-Popławski Portret Iladasy, brąz, 1934, 45 cm
Poprzednie numery „Gdańskiego Rocznika Kulturalnego" są do nabycia w Gdańskim Towarzy- stwie Przyjaciół Sztuki, Gdańsk, ul. Chlcbnicka 2, tel. 31-59-63
ISSN 0860-2492
, F.-5
~ H , ~
00 8 { 1ł ?>'a H os-e) + sit AGi.1-
~rvi„ A < 092..J.)
~~.~
- - - , d/Bl•
F-53 DZIAt UGIONALNY
Gdańskie Towarzystwo Przyjadół Sztuki 1997 Wydanie I. Nakład 300 egz.
Skład i druk: Z.U.P. ,,ASTRA"
80-76 I Gdańsk, ul. Reduta Żbik
y
~ ~ -.5\4. '5' I')_ b'1-r
SPIS TREŚCI
Od redakcji ... 7 Maria Babnis
Życie kulturalne Gdatiska w czasach zaboru pruskiego (1793-1919)
Książka (1) ... 8 Andrzej Chodubski
Gdańska mozaika mniejszości narodowych ... 24 Wiktor Pepliński
Przeobrażenia systemu prasy gdańskiej w latach 1989-1996
(informacyjnej i społeczno-politycznej) ... 39 Edmund Kotarski
Środowisko autorskie w Gdańsku w XV-XVI I w ... 60 Zofia Zarębianka
ZnakienL morza, albo żeglarz nieskończonego w macierzystym porcie
O poezji Zbigniewa Jankowskiego ... 70 Kazimierz Nowosielski
Morze Jankowskiego. Uwagi, encyklopedyczne ... 76 Alina Kietrys
Czy teatr Iwo Galla był „świqtyniq sztuki"?
Trzy sezony w Teatrze „ lV'ybrzeże" ... 79
,,,r
Joanna Chojka
Teatr miejski w Gdyni - ku współczesności. Sezony Krzysztofa Wójcickiego ... 93 Wojsław Brydak
Babie lato. O teatrze Danuty Baduszkowej ... 106 Jacek Kotlica
N a pastwę morza i płomieni.
O życiu i twórczości Franciszka Szwocha (1883-1949) ... 119 Aneks: dokunientacja ... 129 Adam Pawlak
Horno-Popławskiego rozmowa z kamieniem ... !·:··· 132 Zofia Watrak
Sztuka młodych: ekspresja i postmodernizm ... 141 Joanna Raczyńska
Odeszli w pamięć (1991-1996) ... 153 Aneta Szyłak
Kronika życia kulturalnego Wybrzeża Gdańskiego 1994-1995 ... 167
.
OD REDAKCJI
Mały jubileusz: obecny tom „Gdańskiego Rocznika Kulturalnego" jest dziesiątym,
którzy - w niezmienionym kształcie - ukazuje się od momentu wznowienia w 1984 r.
naszego wydawnictwa. Po raz pierwszy tak zatytułowane wydawnictwo ukazało się w r.
1964. Pierwsze pięć tomów ukazywało się systematycznie, co rok, potem nastąpiła przer- wa i w latach 1973, 1975 wydano dwa tomy „Rocznika Kulturalnego Ziemi Gdańskiej".
Nam także nie zawsze udawało się utrzymać nominalną - roczną - częstotliwość.
Zgodnie z obietnicą poczynioną w tomie poprzednim - przywracamy dział Odeszli w pamięć. Sądzimy bowiem - jak pisaliśmy w pierwszym tomie wznowionego wydaw- nictwa - iż jest to nasz obowiązek wobec tych, którzy odeszli. Nawet jeśli - w czasie, jaki mieliśmy do dyspozycji, noty mogliśmy opracować jedynie szkicowo i niepełnie.
,,Gdański Rocznik Kulturalny" jest wydawnictwem twórców kultury i sztuki, ad- resowanym do tych wszystkich, którym bliskie są sprawy życia kulturalnego i artysty- cznego.
Maria Babnis
ŻYCIE KULTURALNE GDAŃSKA W CZASACH ZABORU PRUSKIEGO (1793-1919)
Książka
(1)
Jednym z głównych przejawów życia kulturalnego jest zapotrzebowanie na książkę*. Wynika to z samej istoty książki j;ko dobra kultury o szczególnych walorach.
Walory te, to zdolność obiektywizowania się i rozprzestrzeniania. Książka bowiem w momencie oddania jej do rąk czytelnika zaczyna żyć własnym życiem, niezależnie od intencji jej twórców. Następujący wówczas proces obiektywizowania się tekstów piśmien-
• niczych umożliwia przejmowanie ich przez różne grupy społeczne. Będąc przedmiotem
społecznego obiegu komunikacyjnego, może poprzez swoje treści oddziaływać na szero- kie kręgi odbiorców. Dzięki zdolnościom obiektywizowania się i rozprzestrzeniania
książka przekracza granice zbiorowości, w której powstała, do której była adresowana i jest przyswajana przez inne grupy. Działając na świadomość i wnosząc do niej nowe
treści, książka pełni funkcję kulturotwórczą; wartości kultury duchowej, takie jak język,
sztuka, wiedza, moralność, ideologia, religia, znajdują w niej swoje odbicie. Należy tu
dodać, że nie tylko treść książki jest dobrem kulturalnym, ale często także jej forma,
będąca wyrazem określonego smaku artystycznego.
Wspominany już wcześniej rozwój życia społecznego w XIX stuleciu, wyrażający się m.in. w szerszym dostępie do oświaty, zwiększył zapotrzebowanie na książkę.
Równocześnie dzięki nowym technikom drukarskim wzrosła jej podaż, rozszerzył się
repertuar wydawniczy, obejmując coraz to nowe obszary tematyczne, sposobem opraco- wania dostosowane do różnego poziomu intelektualnego odbiorców. Obok książki lu- ksusowej, pojawia się książka tania, przeznaczona dla przeciętnego odbiorcy, książka
o obniżonym poziomie edytorskim a często i nie wyszukanych treściach. Nie oznacza to jej degradacji jako dobra kulturalnego, wręcz przeciwnie - trafia ona „pod strzechy",
docierając do tych grup społecznych, które dotąd kontaktu z książką nie miały.
W Gdańsku, gdzie tradycje piśmiennicze tj. książki rękopiśmiennej, sięgają niemal jego po~zątków, książka odgrywała szczególnie ważną rolę przez wszystkie stulecia. Wy-
* Trzecia część większego opracowania, poprzednie drukowaliśmy w 15. i 16. t. GRK; część następną zamieścimy w t. 18.
razem tego jest rozwój drukarstwa, handlu książką i bibliofilstwa, pojawiające się niemal równocześnie z książką, a także powstanie książnicy miejskiej pod koniec XVI wieku.
Dr u k ars two . Pierwsza książka drukowana ukazała się w Gdańsku w 1498 roku za sprawą wędrownego drukarza Konrada Baumgana. Był to podręcznik Ars minor Ae- liusa Donata do nauki języka łacińskiego. Datę tę uznać należy za początek gdańskiego drukarstwa. Natomiast pierwsza stała drukarnia powstała tu na przełomie lat 1537-1538 z inicjatywy Rady Miejskiej. Jej założycielem był działający w Marburgu i Hamburgu Franciszek Rhode, specjalnie w tym celu zaproszony do Gdańska, który otrzymał status drukarza miejskiego. Pozostająca przez 81 lat w rękach rodziny Rhodów drukarnia
wytłoczyła około 500 książek obejmujących podręczniki szkolne, książki kupieckie, re- formacyjne teksty religijne, prace z zakresu prawa morskiego i prawa chełmińskiego, zarządzenia Rady Miejskiej, prace dotyczące organizacji szkolnictwa, pedagogiki, medy- cyny, astronomii, literaturę piękną, okolicznościową, prognostyki i kalendarze o łącznym
nakładzie 120-150 tysięcy egzemplarzy. Zasługą drukarni Rhodów była dbałość o wysoki poziom typograficzny wydawanych książek, wzorowanych na niderlandzkiej sztuce typo- graficznej. Wypracowane przez wspomnianą drukarnię normy estetyki druku stały się
obowiązujące w Gdańsku, szczególnie wysoki kunszt artystyczny osiągając w XVII stu- leciu.
Monopolizacja drukarstwa, charakterystyczna dla jego początków, stała się przesz-
kodą w zaspokajaniu zapotrzebowania na książkę w czasach renesansu. Zniesienie de- kretem królewskim z 1539 roku przywilejów drukarskich spowodowało powstawanie konkurencyjnych ośrodków typograficznych. W Gdańsku proces ten rozpoczął się
w XVII wieku, w wyniku napięć i konfliktów wewnętrznych, przede wszystkim o cha- rakterze religijnym. Zwiększający wpływ w mieście kalwiniści zaprosili do Gdańska dru- karza Wilhelma Guillemota, który przybył tu z Niderlandów w 1603 roku. Działalność drukarską rozpoczął w 1605 roku drukując rozprawy i podręczniki szkolne autorów
związanych z kalwinizmem. Ponadto, a raczej przede wszystkim, wydawał książki dla
środowisk kalwińskich i braci czeskich w Polsce. Po jego rychłej śmierci w 160'5 roku
drukarnię przejął Andrzej Hiinefeld, który poślubiwszy wdowę po Guillemoncie, srał
się właścicielem drukarni. W ciągu 44 lat swojej działalności Htinefeld wydał ponad 200
książek, w tym słynną Biblię gdaiiską (1632) z pięknym frontispisem holenderskiego mie- dziorytnika Corneliusa Claessena Duysenda. Podobnie jak Rhode dbał o wysoki poziom typograficzny drukowanych książek, starannie dobierając czcionkę, ozdob~iki, a także
zamieszczając ryciny frontispisowe, zamawiane niejednokrotnie u mistrzów holender- skich. Wprowadził na rynek gdański książki małoformatowe tzw. elzewiry, biorąc przykład z niderlandzkich drukarzy Elzevierów.
W 1619 roku drukarnię Rhodów przejął Jerzy Rhete, kontynuując działalność swo- jego poprzednika, tzn. drukując na potrzeby miejskiej i szkolne. W 1630 roku otrzymał
tytuł „typografa miasta i Gimnazjum". Łączna liczba druków, jakie wyszły z oficyny Rhetów, wynosiła około 1650 tytułów, w tym około 1300 druków okolicznościowych.
W 1695 roku drukarnię Rhetów kupił Jan Zachariasz Stalle, który także otrzymał tytuł typografa miasta i Gimnazjum. Zachował on tradycję wysokiego poziomu wydawanych książek, ozdabiając je często bogatą szatą graficzną. Drukarnia stosunkowo krótko po- została w ręku Stollów, gdyż już w 1724 roku przeszła w ręce Tomasza Jana Schreibera - tradycyjnie już - typografa miejskiego i szkolnego. Zmiana charakteru piśmien-
nictwa w XVIII wieku, związana z nowym prądem umysłowym, jakim było oświecenie, miała niewątpliwie wpływ na repertuar wydawniczy drukarni. Schreiber drukował prze- de wszystkim prace naukowe na wysokim poziomie edytorskim.
W 1780 roku oficyna miejska i akademicka kolejny już raz zmieniała właściciela.
Drukarnię nabył bowiem berlińczyk Daniel Ludwik Wedel (1730-1822), działający od 1761 roku w Gdańsku jako księgarz i nakładca. Nakładem Wedela ukazały się m.in.
Pacta conventa Augusti III (1763) i drugie wydanie Ius publicum Regni Poloni (1765-1766).
Po wykupieniu drukarni rozpoczął uwieńczone powodzeniem starania o uzyskanie ty- tułu typografa miejskiego. Status miejskiego drukarza narzucał profil repertuaru produ- kcji wydawniczej, w której przeważały druki przeznaczone dla lokalnej społeczności, a więc urzędowe obwieszczenia, druki gimnazjalne, literatura religijna, druki okolicznoś
ciowe itp. Publikacje niemieckojęzyczne tłoczył Wedel czcionką gotycką, polskie i łacińskie (te ostatnie przeważnie proweniencji gimnazjalnej) - czcionką łacińską. War- to dodać, że jednym z pierwszych druków, jakie wyszły spod pras drukarni Wedela był trzytomowy Zbiór nowy dogmatycznych i moralnych pieśni gdariskich Jana Gotfryda Guzo- wiusza (Gdańsk 1781-1783), lektora języka polskiego w Gimnazjum Akademickim i pol- skiego kaznodziei w kościele św. Anny. Po· przejściu Gdańska pod panowanie pruskie drukarnia Wedela otrzymała przywilej królewski, nadający jej status drukarni dworskiej (Hofbuchdruckerei). Z urzędu więc drukowała patenty i rozporządzenia królewskie (warto wspomnieć, że także w języku polskim) oraz obwieszczenia władz. Poza tym, nadal z tej oficyny wychodziły publikacje Gimnazjum Akademickiego, druki okolicz-
nościowe i druki religijne.
„Opozycyjna" w stosunku do drukarni miejskiej druga drukarnia gdańska po
śmierci Hunefelda odgrywała znacznie mniejszą rolę, często zmieniając właścicieli.
W momencie wprowadzania pruskiej władzy w mieście znajdowała się w rękach Jana Emanuela Fryderyka Miillera. Z oficyny Miillera wychodziły druki okolicznościowe, re- ligijne oraz różnego rodzaju katalogi, w tym katalog książek na targi lipskie.
Piśmiennictwo ukazujące się w Gdańsku w pierwszych latach zaboru pruskiego
służyło celom doraźnym i miało przede wszystkim charakter informacyjny, takie bo- wiem funkcje pełniły rozporządzenia i obwieszczenia władz, a także literatura okolicz-
nościowa, miernej wartości artystycznej, wyrażająca natomiast wiernopoddańcze uczucia autorów. Były to m.in. utwory napisane z okazji złożenia przez Gdańsk hołdu królowi pruskiemu. Również literatura religijna, ukazująca się w tym czasie, służyła wyłącznie
praktykom religijnym. Były to zbiory modlitw, pieśni kościelnych i kazań. Brakowało
natomiast publikacji, które by zaspokajały potrzeby intelektualne mieszka1iców Gdańska.
Utworzenie Wolnego Miasta w 1807 roku na krótko przywróciło stan prawny mia- sta, które powróciło do swych insygniów i prerogatyw, nie zmieniło jednak negatywnych zjawisk w zakresie piśmiennictwa. Wprawdzie oficyna Wedela powróciła do swej pier- wotnej nazwy drukarni miejskiej, tłoczyła jednak przede wszystkim rozporządzenia i ob- wieszczenia władz miejskich, służące polityce francuskiej. W Bibliotece Gdańskiej PAN zachowMo się kilkaset tych druków ( obwieszczeń, rozporządzeń i ordynacji). W latach 1807-1814 z oficyny Wedela wychodziły ponadto druki okolicznościowe: mowy pogrze- bowe, gratulacyjne itp., dzienniki z czasów oblężenia miasta przez Francuzów (Tagebuch der Belagerung von Danzig m den Monaten Marz, April und May, Danzig 1807) i opis
wydarzeń 1813 roku (Danzigs Schreckens-Jahr oder Beitriige zur Geschichte des Jahres 1813,
Danzig 1814). Warro zwrócić uwagę na przeznaczony dla Gdańska Wyciąg z kodeksu Napoleona [. . .} (Auszung aus dem Gesetz-Buche Napoleons. Zurn Gebrauch der Civilstandbe- arnten im Danziger Freystaate [ ... ], Danzig 1808). Ogółem w Bibliotece Gdańskiej znajduje się, poza wspomnianymi już rozporządzeniami 12 druków pochodzących z drukarni Wedela.
Nie odbiegał od repertuaru wydawniczego Wedela zakres tematyczny druków tłoczonych w oficynie Miillera. Tu również ukazywały się druki okolicznościowe, m.in.
mowy wygłaszane podczas uroczystości pogrzebowych, życzenia z okazji srebrnych go- dów, czy jubileuszu sprawowania urzędu. Z zachowanych do dziś około 20. druków, trudno wybrać coś interesującego.
Powrót Gdańska w granice państwa pruskiego po upadku Napoleona, obok wielu niekorzystnych skutków, przyniósł miastu stabilizację, która spowodowała m.in. wzrost produkcji piśmienniczej w pierwszej połowie XIX wieku. Wychodziła ona początkowo
z dwóch wspomnianych oficyn typograficznych Karola Henryka Edwarda Miillera (syna Jana Emanuela Fryderyka) oraz drukarni Wedela, która ponownie przyjęła nazwę We- delsche Hofbuchdruckerei. Pojawiły się wówczas prace, wspomnienia, relacje z czasów
napoleońskich, stanowiące dziś niezwykle interesujący materiał historyczny. Były to m.in. wydane w oficynie Miillera Historia siedmioletnich cierpień GdaiLSka od 1807 do 1814 Abrahama Ferdynanda Blecha (Geschzchte der siebenjaehrigen Leiden Danzigs von 1807 bis 1814, Tl. 1-2, Danzig 1815) oraz polemika tegoż aurora z G. Hufelandem, amorem
wspomnień z tego okresu wydanych w Królewcu (A.F. Blech, Schreiben an den Rent G.
Huje/and [ ... ], Danzig 1816). Obie drukarnie nadal wydawały pisma okolicznościowe,
statuty organizacji i instytucji, różne okazjonalne drobiazgi. Ciągle jednak brakowało w omawianych drukarniach prac poważniejszych. Dopiero w latach dwudziestych XIX wieku ukazało się kilka prac gdańskiego historyka Gottfryda Loschina (l 790--0k. 1868) - mających dziś charakter dokumentalny - dotyczących dziejów Gdańska.
W oficynie Wedela ukazała się w 1822 roku dwutomowa Historia Gdaftska od naj- dawmefszych do najnowszych czasów tegoż autora (Geschiclue Danzigs von der aeltesten bis zur neuesten Zeit), wielokrotnie potem wznawiana. Była to ostatnia pozycja, jaka wyszła
z oficyny sędziwego drukarza. Po jego śmierci drukarnię objął wnuk Krzysztof Ludwik Delmanzo, ale do końca niemal stulecia funkcjonowała ona jako Wedelsche Hofbuch- druckerei. W 1840 roku Delmanzo zmarł, a drukarnia przeszła na wdowę Antoninę Elizę Weronikę, która ponownie wyszła za mąż za kupca gdańskiego Maksa An taniego Juliusza Ryszarda Miillera. W księdze adresowej z 1854 roku oficyna figuruje jako „A.
Miiller vormals Wedelsche Hofbuchdruckerei". Natomiast według księgi pamiątkowej wydanej z okazji 400-lecia drukarni jest podane, że wymienioną nazwę wpisano do re- jestru firm gdańskich 7 maja 1862 roku. Po śmierci Antoniny Miiller w tym samym roku oficynę przejęli córka z pierwszego małżeństwa Augusta - Malwina Eliza i mąż zmarłej. Spadkobiercy 27 lutego 1863 roku utworzyli spółkę. Spółka zarządzana przez kolejnych dysponentów właścicieli przetrwała do roku 1879. 23 listopada 1897 roku, (po 117 latach) Wedelsche Hofbuchdruckerei przeszła w obce ręce. Kupił ją Gustaw Fuchs, założyciel i wydawca „Danziger Neueste Nachrichten". Kolejne zmiany właścicieli dru- karni nie wpływały na zmianę jej nazwy. Najczęściej na książkach figurowała nazwa „A.
Miiller", a niekiedy powracano do tradycyjnej nazwy „Wedelsche Hofbuchdruckerei".
Ta najstarsza gdańska drukarnia, która przetrwała ponad 400 lat, przez cały niemal wiek XIX miała jednostronnie ukierunkowany profil, uwarunkowany jej charakterem
najpierw drukarni miejskiej, a potem królewskiej. Większość druków tworzyły pisma okolicznościowe, broszury, druki ulotne, materiały informacyjne, jak na przykład spis miejscowości znajdujących się w rejencji gdańskiej (Vberszcht der Bestandtlteile und Ver- zeicltniss aller Ortschafien des Danziger Regierungsbezirkes, Danzig 1820), regulamin resursy Humanitas (Gesetze der neuen Ressource Hurnanitas zu Danzig [ ... ] 1823 [ ... ]), katalogi biblioteczne (w tym Verzeiclmiss der Bartltolornaeischen Kirchen-Bibliothek, Danzig 1833), statuty stowarzyszeń (np. Statut des Burger-Sclti.itzen-Corps zu Danzzg [ ... ], Danzig 1849).
Nieznacznie wzrosła liczba opracowań historycznych wydanych przez drukarnię Wedela.
Poza opracowaniami Loschina, obejmującymi oprócz wspomnianej już historii Gdańska, także drobne przyczynki do dziejów miasta, w tym historię drukarstwa gdańskiego, wy-
dał Wedel pracę Teodora Hirscha na temat reformacji w Gdańsku (Der Prediger Pan- cratzus. Ein Beitrag zur Reformationsgeschichte Danzigs, Danzig 1842) i tegoż historię
gimnazjum gdańskiego (Gescltichte des Academischen Gymnasiums in Danzig, Danzig 1837), opracowanie dziejów opactwa cystersów w Oliwie (Geschichte und Beschreibung der Ciste- rzienser-Abtei Oliva, Danzig 1847). Z omawianej drukarni wychodziły też satyryczno- humorystyczne utwory Wilhelma Schumachera, w tym dotyczące teatru gdańskiego
i aktorów (Theatralischer Guckkasten mit 3 Jagdgemaelden [ ... ], Danzig 1829), a także in-
teresująca publikacja o pomocy udzielonej przez Gdańsk królowi Stanisławowi Lesz-
czyńskiemu w 1734 roku (Die Rettung des Konigs, oder der Danzzger Jum im Jaltre 1734.
Ein ltistorischer Versuch, Danzig 1834).
Warto przy tej pozycji zatrzymać się nieco dłużej. Ukazała się ona w stulecie ważne
go dla Gdańska wydarzenia, które pociągnęło za sobą daleko idące skutki. Po podwójnej elekcji w 1733 roku - popieranego przez Francję Stanisława Leszczyńskiego, wybranego
większością głosów w dniu 12 września i Augusta III w dniu 5 października wysuniętego
przez opozycję wspieraną przez Austrię i Rosję i zajęciu przez tego ostatniego przy po- mocy wojsk rosyjskich Krakowa - Stanisław Leszczyński przybył wraz z najbliższym
otoczeniem do Gdańska, który otworzył mu swe bramy. Miasto zapłaciło za to oblężeniem
i bombardowaniem przez wojska rosyjskie i saskie. Broniąc dzielnie legalnie wybranego kró- la wytrzymało ponad czteromiesięczne oblężenie. Dopiero 29 maja 1734 roku, po ciężkich
stratach, skapitulowało. Leszczyński przebrany za chłopa zbiegł do Kwidzynia. Wydarzenia te natychmiast znalazły odbicie w licznych publikacjach wydanych w latach 1734-1735 w Gdańsku i Kilonii oraz bogatej ikonografii, wyrażającej m.in. pochwałę miasta, jego
dzielności i wierności. W stulecie tych wydarzeń publikacja wydana w mieście rządzonym
przez władze pruskie miała prestiżowe znaczenie dla samych jego mieszkańców.
Zapewne dla potrzeb teatru gdańskiego drukowano w omawianej drukarni libretta oper. Wedelsche Hofbuchdruckerei wydała ich kilka, m.in. libretto opery komicznej D.F. Aubera Fra Diavolo pióra Eugene Scribe (1830) i niemieckie libretto Balu masko- wego G. Verdiego napisane przez Karola Augusta Ludwika Lichtensteina podług E.
Scribe (1835), oratorium Taylora Upadek Babilonu (Der Fall Babylons [ ... ] 1845). Dru- karnia służyła też gdańskiej loży masońskiej Einigkeit wydając dla niej pieśni (Gesdnge zur Fey°er Johannis-Festes in der Loge St. Joltannis zur Einigkeit, Danzig 1824), książki (F.W. Kramptiz, In dem Tempe[ Freundscltafi [ ... ], Danzig 1839).
Niełatwo jest scharakteryzować różnorodność tematyczną druków wychodzących
z oficyny Wedelsche Hofbuchdruckerei, do lat trzydziestych XIX wieku odgrywającej główną rolę w produkcji książki w Gdańsku.
Drukowane w tej oficynie publikacje były przeważnie małego formatu, tłoczone czystą i czytelną czcionką, ale bez ozdobników. Na tym tle wyróżnia się wydany w 1829 roku Flis Sebastiana F. Klanowicza, w opracowaniu Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza,
odznaczający się nie tylko estetycznym drukiem, ale także ładną, utrzymaną w roman- tycznym stylu okładką; na jej przedniej stronie pod tyrułem znajduje się lira, na tylnej grajek wiejski ze skrzypkami. Obie zewnętrzne strony okładki zdobi winieta.
Nie była to jedyna polska książka wydana w XIX wieku przez tę drukarnię.
W latach 1802-1851 w oficynie Wedelsche Hofbuchdruckerei ukazało się, poza Flisem, 26 książek polskich, w tym 13 religijnych. Większość wydanych tu dzieł polskich była autorstwa Mrongowiusza. Na uwagę zasługują też dwie książki kaszubskie Floriana Cej- nowy. O książce polskiej w Gdańsku okresu zaboru traktuje oddzielna praca (zob. poz.
1 załączonej literatury). Z tego powodu ograniczono się tutaj do ilościowego podania.
Druga gdańska oficyna Mullera miała podobny profil wydawniczy, uwarunkowany miejscową produkcją piśmienniczą i zapotrzebowaniem społecznym. Z drukarni Mulle- ra wychodziły druki okolicznościowe, statuty organizacji i stowarzyszeń, a także druki masońskie przeznaczone dla drugiej gdańskiej loży Eugenia zum gekronten Lowen. Były to m.in. zbiory pieśni dla wspomnianej loży (Sarnrnlung von Gesiingen fur die Loge Eugenia zum gekronten Lowen in Danzig ).
Jeżeli chodzi o polską książkę, to z omawianej drukarni wyszły zaledwie dwie po- zycje, obie autorstwa Mrongowiusza. Jedna z nich to Niedzielne i fwiętne ewangelie i lekcje przypisami objaśnione z dodatkiem Agendy i katechizmu jako przydatek do Rocznika kazmi (Gdańsk 1806) - warto dodać że sam Rocznik kazari [ ... ] ukazał się w oficynie Wedela w 1802 roku - a druga książka to słynny Pieśnioksiąg czyli Kancjonał Gdariski [ ... ]. Ze względu na szczególną jego rangę, należy poświęcić mu więcej uwagi.
Był to ostatni kancjonał gdański w języku polskim, którego wartość wykracza poza sferę życia religijnego. Polskie kacjonały w Gdańsku i na ziemiach pruskich od początku ich powstania pełniły rolę kulturotwórczą.
Kancjonały z tekslami Reja, Scklucjana, Trzccicskicgo, Luhekzyka, Zaremby, <1roickicg~1, Arto- miusza, Kraińskiego, Rybickiego, Turnowskicgo i przede wszystkim Kochanowskiego to swoiste anto- logie literackie o szerokim zasic.;gu czytelniczym, za pośrednic1wem których rzesze prostych ludzi, pozbawionych możliwości szkolnego obcowania z lileraturą wysokiego obiegu, nawiązywały bezpośredni, często bardzo trwały kontakt pamic.;ciowy z tekstami należącymi do najcelniejszych osiągni~ć artystycz- nych i ic;zykowych piśmiennictwa staropolskiego (Z. Nowak, Jan Kochanowski [ ... I).
Kancjonał Mrongowiusza jest syntezą dotychczasowych osiągnięć artystycznych w tym zakresie. Najlepszą rekomendacją wartości Pieśnioksięgu [ ... ] jest obecność w nim tekstów Kochanowskiego i Karpińskiego. Ponadto o jego randze artystycznej decydują
XVI- i XVII-wieczne oryginalne pieśni, a także kilka pięknych pieśni pochodzących z czasów średniowiecza, jak np. Wesoły nam dziś dzień nastał.
Również edytorsko Pieśnioksiąg [ ... ] prezentuje się bez zarzutu. Podkreślić należy czytelność druku, dobry papier. Egzemplarze zachowane w Bibliotece Gdańskiej mają złocone brzegi i ozdobne tłoczenia na grzbietach okładki oraz oprawę skórzaną. Wartości Pieśmoksięgu [ ... ] przecenić nie można. Zawarł w nim Mrongowiusz dziedzictwo kultury,
uchronił od zapomnienia wiele pięknych pieśni. Przetrwały one na Pomorzu przez cały
wiek dziewiętnasty.
W 1838 roku, po śmierci Mu.Hera, drukarnię kupił Gustaw Adolf Fryderyk Ger- hard, syn księgarza i nakładcy gdańskiego Fryderyka Samuela Gerharda. Nie zmieniło to repertuaru wydawniczego tej drukarni. Nadal większość druków obejmowała piśmien
nictwo okolicznościowe, libretta operowe (z tej drukarni wyszło ich najwięcej), roz- porządzenia władz kościelnych (m.in. Ordnung des Gottesdienstes der deutsch-katholischen Gemeinde zu Danzig), śpiewniki kościelne, przewodnik po Gdańsku i Sopocie (Wilhelm Fryderyk Zernecke, Nenester Wegweiser durch Danzig und dessen Umgegend [ ... ], Danzig 1843; J.E. Boucher, Der Seebade - Ort Zoppot bei Danzig [ ... ], Danzig 1842), katalogi biblioteczne, statuty organizacji, a także różnego rodzaju przyczynki do dziejów Gdańska
(Albert Konstantin Gotthilf Treskow, Geschichte der Fnednch-Wilhelm-Schutzengesellschaft zu Danzig, Danzig 1839; Johann Christoph Aycke, Bernerkungen uber das Hochland von Hinter-Pomrnern und Pommerellen, Danzig 1843). Godne odnotowania jest wydanie wykładu Johanna Karla Schultza o sztuce gdańskiej (Ober allterthuemliche Gegenstaende der bildenden Kunst m Danzzg [ ... ], Danzig 1841). Nie zabrakło też w oficynie Gerharda druków masońskich przeznaczonych dla loży Eugenia. Gerhard był członkiem tej loży
i na drukach masońskich umieszczał skrót Br[uder] - brat. Wydawał m.in. spisy człon
ków loży Eugenia (Mitglieder-Verzeiclmiss der [. . .] St. Johannis-Fereimaurer-Loge Eugenia zum gekronten Lowen [. . .]. Fur das Maurerjahr 1844-45, 1845-46, 1847-48). Gerhard
był wydawcą i właścicielem kilku czasopism. Po roku 1848 popadł w długi i wyjechał
do Berlina jako ubogi człowiek, stamtąd wyemigrował do Ameryki.
W 1823 roku powstała w Gdańsku trzecia drukarnia Wilhelma Teodora Lohdego,
• który przybył do Gdańska z Berlina, a którą przejął w 1825 roku Louis Botzon, kupiec z Magdeburga. Działająca do 1839 roku drukarnia wydawała przede wszystkim literaturę okolicznościową, informacyjną, statuty organizacji i stowarzyszeń, pieśni religijne i świeckie, utwory wymienionych już Wilhelma Schumachera: Die Eroberung von Warna durch die Russen im Jahre 1828 [..]. Gelegenheitsschauspiel [..} (Danzig 1829); Maiblumen und Bergfruchte, oder vermischte Schriften in Poesie und Prosa (Danzig 1838) Epistel an die neuen Sonntagskinder zn Grossfzschd01f (Danzig 1830) - to tylko niektóre z bogatej
twórczości tego autora-prześmiewcy. Z tej drukarni wychodziły też utwory poetyckie
gdańskiego poety Fryderyka Wilhelma Krampitza (1790-1854): Bluthen der Erinnerung und der Phantasie aus den schonsten Tagen des Junglings1md Mannes-Alters [ ... ] (Danzig 1833), Ernste und heitere Stunden gefeiert in den neuesten Gedichten (Danzig 1837), Fabeln [ ... ] (Danzig 1838). Oddzielną grupę druków tworzą publikacje z zakresu higieny i epi- demiologii cholery, która w 1831 roku nawiedziła Gdańsk. Były to m.in. [J.K. Rothe], Die Cholera-Krankheit in Danzig (Danzig 1831) [Franz Karl Karpe], Anweisung zur Er- haltung der Gesundheit und Verhutung der Ansteckung bei etwas eintretenden der Cholera-Epi- demie (Danzig 1831), Kurze Anweisung zur Erkentnisse und Heilung der Cholera (Danzig 1831), Nachncht uber die Cholera bekarmt gernacht von dem Collegium Medikum des Konigre1chs Pohlen. Aus dem polnischen iibersetzt von. F.D. (Danzig 1831). Botzon wydrukował też trzy
książki Mrongowiusza. Nakładem Fryderyka Samuela Gerharda wydał Słowo Xenofonta o wypr,rwze wojennej Cyrusa, po grecku Anabasis w przekładzie wspomnianego autora
(Gdańsk 1831), a nakładem Borntragera z Królewca Dokładny słownik polsko-niem1eck1 [..} (Konigsberg 1835) i Dokładny słownik niemiecko-polski [. . .] (Konigsberg 1837).
W 1840 roku drukarnię kupił Karol Wilhelm Sabjetzki, figurujący w książce ad- resowej jako architekt. Nie zapisał się on niczym szczególnym w dziejach gdańskiego
drukarstwa. W ciągu trzech lat swojej działalności wydał kilkanaście druków, w więk
szości libretta operowe. Ostatnią odnotowana w kartotece pozycją tej drukarni było li- bretto do opery Donizetta Napój miłosny (Felice Romani, Der L1ebestrank [. . .} Musik von Donizetti, Danzig 1842).
Na początku lat czterdziestych Edwin Groening założył kolejną drukarnię. Był
on masonem, członkiem loży Eugenia, co w zasadniczy sposób rzutowało na repertuar wydawniczy jego drukarni. Druki masońskie stanowią poważną część produkcji tej ofi- cyny. Obejmują one piśmiennictwo okolicznościowe, publikacje okazjonalne (Bei Ein- weihung der Loge Eugenia in Danzig am 25, August 1842), katalog biblioteki lożowej
(Verzeichniss der zur Bibliothek der Loge Eugenia zum gekrdnten Lowen in Danzig gehdrigen Bucher, Danzig 1849), wykazy członków loży Eugenia za lata 1848-1898, spuściznę zmarłego masona (Julius RW. Hi.ilsen, Maurerischer Nachlass des Br[udersj Heinrich Karl Hulsen [ ... ]. Podobnie jak Gerhard, na drukach tych umieszczał Groening skrót Br. przed nazwiskiem. Groening wydawał także inne druki okolicznościowe, pogrzebowe, gratu- lacyjne, libretta oper, statuty organizacji. Druki ku czci profesorów gdańskich szkół były
niejednokrotnie w języku łacińskim. Groening nie był tu wyjątkiem. W pierwszej
połowie XIX wieku większość publikacji ku czci profesorów gdańskich ukazywała się
w tym języku. Warto tu zwrócić uwagę na wydane w latach 1863-1864 dwa zeszyty pióra Rudolfa Freytaga, dotyczące problemów związanych z utworzeniem muzeum w Gdańsku (Die Existenzfrage des Kunstbaues des ehem. Franziskanenklosters zu Danzig und des darin vorhandenen vaterldndischen Museurns, H.1.2). Drukarnia Groeninga istniała do 1905 roku.
Również w latach czterdziestych XIX stulecia pojawiła się w Gdańsku drukarnia A. Schrotha (krótko jako Rathke u. Schroth), która istniała do połowy XX wieku. I w tej drukarni przeważyły druki okolicznościowe. Nowością było wydanie publikacji do-
tyczących procesów kryminalnych w Gdańsku (Anklage und Verurtheilung des Hojbesuzers Bartsch, wegen versucluen Giftmordes und Meineides und Anklage wider den Konigl. Forster Bartell, wegen Meineides, verhandelt vor dem Schwwgerichtshofe zu Danzig am 19. und 20.
Januar 1857, Danzig 1857; G. Jaquet, Der Repping-Zinnack 'sclie Reisenprozess [. . .} Darste- lung des in [. . .} 1853 vor dem Schwurgerichte zu Dan:::;ig wider eme Raub- und Diebsgenos- senschaft v[om] 28. Kopfen verhaldenten Criminal-Prozesses). Warto też wymienić historię Żydów A. Steina (Geschichte der Juden zu Danzig [. . .}, Danzig 1860) oraz historię szkoły św. Piotra i Pawła, autorstwa znakomitego gdańskiego historyka Paula Simsona (Geschi- chte der Schule zu St. Petri und Pauli in Danzig, Danzig 1904).
Druga połowa XIX wieku przynosi dalszy wzrost liczby drukarń, a tym samym wzrost liczby książek wytworzonych w Gdańsku. Wiąże się to z rozwojem życia publi- cznego i wzrostem zapotrzebowania na różnego rodzaju publikacje. Piśmiennictwo tego okresu wykazuje coraz większe zróżnicowanie typologiczne. Powstają prace naukowe, popularnonaukowe, publicystyczne. Pojawia się coraz więcej przewodników po mieście
i okolicach, co wywołane jest budzeniem się zainteresowań własnym miastem, regionem, krajem, a także rozwojem w drugiej połowie XIX stulecia ruchu krajoznawczego. Sporą grupę druków tworzą oficjalne publikacje organizacji i stowarzyszeń naukowych, kultu- ralnych, gospodarczych (statuty, sprawozdania, publikacje rocznicowe), wydawnictwa szkolne (programy nauczania i zamieszczane w nich wykłady), a także literatura okolicz-
nościowa i religijna.
W 1853 roku pochodzący z Malborka August Wilhelm Kafemann (1819-1891) założył w Gdańsku drukarnię, która przetrwała do 1945 roku, odgrywając bodajże największą rolę w dziejach drukarstwa gdańskiego w XIX stuleciu. Niestety, brak badań nad tym zagadnieniem uniemożliwia przedstawienie całego repertuaru wydawniczego tej oficyny - problem ten dotyczy także pozostałych drukarń. Z prowadzonej w Bib- liotece Gdańskiej kartoteki drukarzy gdańskich XIX i XX wieku wynika, że Kafemann wydawał przede wszystkim dzieła naukowe i popularnonaukowe z zakresu historii Gdańska, Pomorza, literaturę piękną, a także książki polskie. Wiele z nich własnym sumptem. Jeżeli chodzi o prace historyczne, to widać wyraźne zwiększenie zaintereso- wania przeszłością całego regionu, a nie jak dotąd, Gdańska. Mamy więc historię Tczewa, ziemi malborskiej, wejherowskiej, ziemi elbląskiej, całych Prus Zachodnich (Ed. Preuss, Dirschau's historische Denkwiirdigkeiten, Danzig 1860; Edmund
J.
Dormann, Geschichte des Kreises Marienburg, Danzig 1862; Augustyn Hildebrandt, Wiadonzoścz niektóre o dawniej- szym archidiakonacie pomorskim [ ... } Pelplin 1862; C.E. Rhode, Der Elbinger Kreis [ ... ];Danzig 1869; Hans Prutz, Geschichte des Kreises Neustadt in Westpreussen, Danzig 1872;
August Ambrassat, Westpreussen, Danzig 19_06 i in). Jednym z najcenniejszych typów publikacji jakie wyszły z drukarni Kafemanna są edycje źródeł historycznych. Warto je wymienić, gdyż są one do dziś podstawą wielu badań historycznych, szczególnie do- tyczących najwcześniejszych dziejów pisanych tego regionu. Do najważniejszych wydaw- nictw źródłowych należą: Acten der Stiindetage Preusseun, Koniglichen Antheils (Danzig
• 1888-1896), Pommerellisches Urkunderzbuch w opracowaniu Maxa Perlbacha (Danzig 1882), Die Inventarisation der urkundlzclzeri Quelleri zur Landesgeschichte Westpreusserzs im nichtstaatlichert Besitze opracowane przez Adolfa Warschauera (Danzig 1914). Jeżeli cho- dzi o prace dotyczące historii Gdańska, to najważniejszym osiągnięciem edytorskim i drukarskim Kafemanna było wydanie historii Gdańska pióra Paula Simsona (Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 1, 2, 4, Danzig 1913-1918). Kafemann wydawał także opracowania popularne: historię Prus Zachodnich J.N. Pawłowskiego (Kleine Geschichte Westpreussens, Danzig 1875), serię przewodników po miastach Prus Zachodnich zatytułowaną Nordost- deutsche Stiidten und Landschaften, legendy i podania z tych terenów w opracowaniu Pau- la Behrendta (Westpreussischer Sagertschatz Bd. 1-6, Danzig 1909-1910) i wiele innych
interesujących pozycji. Warto zwrócić uwagę na staranną szatę graficzną wydawanych książek. Dotyczy to także polskich książek. Szczególnie ładnie prezentują się wydania Polski na Parnasie, antologii polskich poetów opracowanej przez Henryka Nitschmanna, wydanej nakładem Teodora Bertlinga w drukarni Kafemanna. Antologia ta cieszyła się w Gdańsku powodzeniem i miała trzy wydania lokalne oraz czwarte, obejmujące 176 wierszy, a więc ponad siedem razy więcej niż pierwsze i ponad trzy razy więcej niż drugie w Lipsku (więcej na ten temat w Książce polskiej w Gdafzsku ... - dz. cyt.). Trzecie wydanie zaopatrzone jest w piękną okładkę zawierającą bogatą symbolikę nawiązującą
do przeszłości Polski, tej tragicznej, wyrażonej przez krzyż na pierwszym planie po lewej stronie,) tej heroicznej, którą utożsamia stojący po prawej stronie Polak w narodowym stroju z chorągwią z białym orłem w ręce i szablą u pasa. W tle widoczna Warszawa, a u góry w centralnym miejscu unosi się nad wszystkim muza z lutnią.
Działały w drugiej połowie XIX stulecia jeszcze inne oficyny drukarskie, nie od- grywały one jednak większej roli, a publikowane przez nich książki mieściły się w te- matyce i typologii drukarni omówionych wyżej. Nie wolno tu jednak pominąć
najważniejszej polskiej drukarni Milskiego. Bernard Milski (1856-1926) znany jest przede wszystkim jako założyciel i wydawca „Gazety Gdańskiej". Mniej natomiast znana jest jego działalność jako drukarza, nakładcy i księgarza. Drukarnia założona została w 1891 roku. Prawdopodobnie w tym samym czasie otrzymał Milski koncesję na pro- wadzenie księgarni. W ciągu dziesięciu lat swojego pobytu w Gdańsku wydał około 50 polskich książek, a więc prawie jedną trzecią tego, co ukazało się w ciągu całego XIX stulecia. Obejmowały one literaturę dla ludu, książki dla dzieci i młodzieży, kalendarze, przewodniki, druki polityczne i okolicznościowe, poezje. Literatura dla ludu to przede wszystkim przeróbki dzieł historycznych, drukowane uprzednio w „Gazecie Gdańskiej".
Wspomnieć tu należy o przeróbce Trylogii Henryka Sienkiewicza dokonanej przez Janinę Sedlaczkównę (Ogniem i nueczem. Powieść z lat dawnych Henryka Sienkiewicza dla ludu i młodzieży. Przerobiła [ ... ], Gdańsk 1893; Potop. Powiastka z lat dawnych Henryka Sienkiewicza. Dla ludu t dla młodzieży. Przerobiła [ ... ], Gdańsk 1983, Pan Wołodyjowski.
Powieść z lat dawnych Henryka Sienkiewicza. Dla ludu i młodzieży. Przerobiła[ ... ], Gdańsk 1893). Warto też wymienić publikacje rocznicowe przeznaczone dla tej grupy czytelni- ków: Rocznica ]go Maja (Gdańsk 1891) i O sejmie czteroletnim i o konstytucji 3go Maja
(Gdańsk 1892) Janiny Sedlaczkówny oraz Tadeusz Kościuszko, jego życie i czyny. W setną rocznicę powstania kościuszkowskiego (Gdańsk 1894) Anieli Korngutówny. Nie można po- minąć antologii Śpiewak polski czyli zbiór piosenek, dumek 1 arii narodowych, towarzyskich,
miłosnych, okolicznościowych i innych (Gdańsk 1895) zawierającej 354 teksty zebrane przez Bernarda Milskiego. Największą zasługą Milskiego w zakresie edytorskim było wydanie w 1900 roku Krzyżaków Henryka Sienkiewicza.
W 1901 roku „Gazetę Gdańską" wraz z drukarnią odkupił od Milskiego gdański adwokat Józef Marian Palędzki. Funkcjonowała ona pod nazwiskiem Walerii Palędzkiej, żony redaktora Józefa Konstantego Palędzkiego, krewnego właściciela gazety, do roku 1904, a następnie przejęło ją Towarzystwo z ograniczoną poręką. Z firmy Palędzkiej wyszły cztery książki, a „Gazety Gdańskiej" - sześć. Znalazły się wśród nich m.in.
Słowiczek czyli zbiór pieśni i dumek narodowych i innych. Wydanie mniejsze (Gdańsk 1902) oraz dwie kaszubskie: Jasiek z knieji (Gdańsk 1905) i Kaszuba pod Widnem (Gdańsk 1905) Hieronima Derdowskiego.
Druga polską drukarnię uruchomił Józef Czyżewski (1857-1935). W 1894 roku od- kupił od H. Fellera niewielką drukarnię, w której jeszcze w tym roku zaczął wydawać gazetę „Kurier Gdański". Do roku 1909 w drukarni Czyżewskiego ukazało s1ę około 11.
polskich książek. Większość z nich to ustawy polskich stowarzyszeń. Czyżewski wydawał też książki w języku niemieckim. Były to również ustawy i statuty niemieckich organi- zacji. Drukarnia Czyżewskiego istniała do 1939 roku. Oficjalna jej nazwa „H. Feller N achf1 olger].
J.
Czyżewski funkcjonowała do roku 1938 i dopiero w 1939 roku zmie- niona została na „Mieczysław Czyżewski".Niemal wszystkie drukarnie gdańskie okresu zaboru prowadziły - ówczesnym zwyczajem - księgarnie nakładowe, w których można było nabywać ich wydawnictwa.
Obok drukarzy-nakładców istniał w Gdańsku doskonale rozwinięty rynek księgarski.
Ks i ę gar st w o. Tradycje gdańskiego księgarstwa sięgają XV wieku. Początkowo handlem książką trudnili się tutaj kupcy przywożący z zagranicy różne towary, a przy okazji i książki. Dopiero pod koniec tego stulecia pojawili się w Gdańsku dwaj zawodowi księgarze. Oferowane przez nich książki, w liczbie około&stu, spisane b~ły i:_ę~;~i~ w ka-
o c. , ~, ., "' ' .. ff ;ir~
talogach dołączanych do sprzedawanych książek. W Bibliotece Gdańskiej zachowały się dwa takie katalogi naklejone na okładkach inkunabułów.
W XVI i na początku XVII wieku rolę księgarzy pełnili czynni w Gdańsku dru- karze wymienieni wcześniej: Franciszek Rhode oraz jego spadkobiercy i Wilhelm Gu- illemot, a potem Hiinefeld. Ponadto na początku XVII wieku powstała w Gdańsku księgarnia Kaspra Forstera (1574-1652), z zawodu muzyka. Po otrzymaniu w 1617 roku zezwolenia Rady Miejskiej otworzył on księgarnię, w której szczególnie rozbudowany był dział muzyczny. Forster dostarczał nuty dla królewskiej kapeli Władysława IV.
Dzięki temu otrzymał w 1633 roku przywilej królewski zezwalający na sprzedaż książek w całym kraju. Po nawiązaniu kontaktów handlowych z Baltazarem I. Moretusem, ant- werpskim drukarzem i \V)'dawcą, rozwinął działalność księgarską na ogromną skalę. Od 1637 roku Kasper Forster prowadził księgarnię wspólnie z synem Jerzym. Jerzy Forster (1615-1660) studiował we Włoszech i Holandii, gdzie zapoznał się ze sztuką typogra- ficzną i pracą firm wydawniczo-księgarskich. Swoją działalnością objął całą Polskę. Cen- trala przedsiębiorstwa mieściła się w Gdańsku, a filie w Lublinie, Warszawie, Krakowie i Amsterdamie. Jerzy Forster specjalizował się w \V)'dawaniu dzieł autorów polskich XVI i XVII wieku. W 1647 roku otrzymał tytuł bibliopoli królewskiego. Oprócz Forstera
działało w tym czasie w Gdańsku ponad 11. księgarzy, wśród których na szczególną uwagę zasługuje Baltazar Andreae. Jego nakładem ukazywały się dzieła historyczne, lite- rackie, prawnicze, teologiczne takich autorów jak Melchior Laubanus, Walenty Schreck, Andrzej Lipski i Mikołaj Volckmar. Ten ostatni był autorem podręczników do nauki
języka polskiego.
Inną formą handlu książką, stosowaną w Gdańsku od XVI wieku były aukcje.
Obejmowały one księgozbiory prywatne lub ich część wystawiane na sprzedaż po śmierci właściciela. Aukcje organizowali wyspecjalizowani księgarze, a sposób ich przeprowadza- nia regulowało zarządzenie Rady Miejskiej z 1622 roku, potem kilkakrotnie nowelizo- wane. Gdańskie aukcje cieszyły się ogromnym zainteresowaniem nie tylko miejscowych bibliofilów, ale także z głębi kraju, a nawet cudzoziemców. Przykładem może być syn konsula francuskiego w Gdańsku Ludwik Auberius Maurer, który w 1638 roku nabył
pokaźną bibliotekę m.in. Biblię, słowniki językowe, dzieła Salomona Neugebauera i Jana Herburta. Szczegół to ważny, świadczący o renomie Gdańska, jako miasta bogatego w księgi. Potwierdzają tę zasobność księgarnie funkcjonujące w XVII i XVIII wieku oraz organizowane aukcje.
W XVIII stuleciu, poza księgarniami przy drukarniach, działali księgarze-nakładcy
i asortymentowi przyczyniając się do rozwoju nauki i kultury umysłowej Gdańska.
Wśród \V)'dawanych przez nich książek znaczny udział miały polonika. Warto tu wy-
mienić Specirnen historiae Poloniae criticae [ ... ] Józefa Andrzeja Załuskiego \V)'dane w 1733 roku nakładem Jerzego Marka Knocha, kroniki Wincentego Kadłubka i Galla Antonima przygotowane do druku przez Gotfryda Lengnicha z rękopisu znajdującego się w Lidz- barku Warmińskim (Vincentius Kadłubka et Martinus Gallus aciptores Historiae Polonae vetustissimi, cum duobus anonymis ex rns. bibliothecae epzscopatzs hejlsbergenisis editi, Gedani 1749) oraz Ius publicum Regni Poloniae Gotfryda Lengnica (Gedani 1742) wydaną sump- tem Jana Henryka Riidigera.
Działał też w Gdańsku księgarz antykwariusz Samuel Gottlieb Fischer, specjali-
zujący się w sprzedaży dużych bibliotek.
O zainteresowaniu książką w XVIII-wiecznym Gdańsku świadczą też liczne aukcje książek. Przykładowo w latach 1741-1742 odbyło się ich jedenaście.
W pierwszych latach zaboru pruskiego istniała w Gdańsku przy ul. Szerokiej duża księgarnia Adolfa Troschela, który specjalizował się w sprzedaży książek oferowanych na targach lipskich. W Bibliotece Gdańskiej zachowały się katalogi tych książek z lat 1791-1800, które można było nabyć we wspomnianej księgarni.
Katalogi drukarskie, księgarskie czy biblioteczne są jednym z najważniejszych źró
deł do badań kultury czytelniczej przeszłych wieków. Najcenniejsze są katalogi księgar
skie. Ich analiza daje znacznie pełniejszy obraz poziomu umysłowego danej społeczności niż katalogi drukarskie. Katalogi księgarskie, w tym antykwaryczne, oferują bowiem nie tylko książki wytworzone na miejscu, ale także sprowadzane z innych ośrodków wydaw- niczych.
Troschel był także nakładcą. W zbiorach Biblioteki Gdańskiej odnotowane zostały dwie książki wydane jego nakładem. Były to: Geschichte der Belagerungen und Blokaden Danzig's von friihesten bis auf gegenwiirtige Zeit (Danzig 1808) i Versuch einer histonsch-to- pographischen Beschreibung der Freieri Stadt Danzig (Danzig 1809) - obie autorstwa Fry- deryka Karola Gottlieba Duisburga.
Po 1815 roku działało w Gdańsku osiem księgarń, w tym trzy antykwariaty. Liczba ta uległa zmniejszeniu w latach trzydziestych XIX wieku, by pod koniec stulecia wzrosnąć do siedemnastu, a na początku XX wieku osiagnąć liczbę czterdziestu. Były to księgarnie sortymentowe (Sortiment-Buchhandlung), kolportażowe (Colportage-Buch- hadlung) i nakładcze (Verlags-Buchhandlung). Podane liczby świadczą o wzroście po- pytu na książkę w Gdańsku okresu zaboru, nie oddają jednak treści piśmienniczych oferowanych dzieł. O tym, jakie książki znajdowały się w tym czasie w obiegu czytel- niczym informują katalogi. Niestety, większość XIX-wiecznych gdańskich katalogów księgarskich nie dochowała się do dzisiejszych czasów. Te, które pozostały, mogą dać przybHżony obraz zainteresowań odbiorców książki. Do analizy posłużą katalog aukcyjny i katalogi księgarskie Teodora Benlinga.
W 1850 roku przeprowadzono aukcję książek po śmierci antykwariusza F.·Brunh- na. Wydrukowany na tę okazję katalog zawiera 2987 pozycji obejmujących spis dzieł z XVII-XIX wieku (samych książek jest znacznie więcej, gdyż pod niektórymi pozy- cjami odnotowano „paczka zawierająca różne książki" itp.) o bardzo różnorodnej tema- tyce, wydanych w wielu ośrodkach wydawniczych Europy. Zwraca uwagę bogata oferta dzieł pisarzy antycznych; wydania z XVII i XVIII wieku w oryginale, XIX-wieczne - w tłumaczeniu niemieckim, z jednym zastrzeżeniem, większość autorów jest reprezen- towana jednym dziełem. Mamy więc autorów greckich począwszy od Homera, Ajschylo- sa, Sofoklesa, Ezopa, Demostenesa, Ksenofonta, Tukidydesa, Hipokratesa, Arystotelesa, Herodota, Teokryta, Platona, Plutarcha, Pindara do rzymskich: Terencjusza, Owidiusza, Selustriusza, Seneki, Wergiliusza, Neposa, Pliniusza, Pomponiusza, Meli, Cycerona, Ho- racego, Liwiusza, Cezara. Świadczy to o żywych ciągle tradycjach humanistycznych mieszkańców Gdańska, w którym w XVI-XVIII wieku wszystkie niemal księgozbiory prywatne zawierały dzieła pisarzy antycznych. Odnotować też należy Colloquia Erazma z Rotterdamu Orationes [ ... ] Cellariusa, dzieła Szekspira, Waltera Scotta, Racine'a, Di- derota, Woltera w tłumaczeniu niemieckim oraz LaFontaine'a, Delavigne'a, Diderota, Campego w oryginale francuskim. Nie brakło dzieł w języku angielskim i polskim.
