1
9 788388 508998 >
ISBN 83-88508-99-7
2
3
© Copyright for the Polish translation by
Michał Wojciechowski & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Tytuł oryginału: Ολυµπικος η περι της πρωτης του θεου εννοιας
Recenzenci: prof. dr hab. Marian Szarmach (UMK) dr hab. Kazimierz Banek (UJ)
Redakcja wydawnicza i korekta: Anna Grochowska-Piróg II korekta: Barbara Florczyk
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak Projekt okładki: Joanna Tokarczyk
Na okładce: posąg Zeusa Olimpijskiego na monecie Hadriana z II w. n.e.
ISBN 83-88508-99-7
Kraków 2006
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u tel./fax (12) 626 19 21
e-mail: biuro@nomos.pl www.nomos.pl
Druk: Technet Sp. z o.o., za-pis
Spis treści
WSTĘP
1. Życie Diona z Prusy . . . 7
2. Poglądy . . . 9
3. Twórczość . . . 11
4. Mowa zwana olimpijską . . . 13
A) Pochodzenie i przekaz . . . 14
B) Cechy literackie . . . 15
C) Theologia tripartita . . . 16
D) Teologia Diona . . . 19
E) Poglądy artystyczne. . . 22
F) Posąg Zeusa . . . 24
5. Nota bibliograficzna. . . 25
Summary . . . 28
MOWA OlIMPIJSKA (XII) CZylI O PIERWOTNyM POJĘCIU O BOGU I. Obraz sowy i innych ptaków . . . 31
II. Droga Diona do Olimpii . . . 38
III. Przejście do tematu (posąg Zeusa i pojmowanie bóstwa) . . . 40
IV. Źródła poznania bóstwa. . . 43
V. Oskarżenie Fidiasza . . . 57
VI. Mowa Fidiasza. . . 60
VII. Zakończenie. . . 75
INDEKS OSOBOWy . . . 77
WSTĘP
1. Życie Diona z Prusy
Dion z Prusy, zwany też już w starożytności Chryzostomem czyli Złotoustym, to jeden ze sławniejszych mówców antycznych, czynny na przełomie I i II w. n.e. Jego spuścizna ma duże walory literackie, choć dziś mało jest czytana, jako że bogatą retorykę mniej się obecnie ceni.
Mowy Diona mają też znaczną wartość jako świadectwo poglądów i gu- stów greckiego intelektualisty epoki cesarstwa oraz atmosfery umysło- wej epoki. Zawierają całą gamę sądów literackich, historycznych, poli- tycznych, filozoficznych i religijnych.
Życiorys Diona jest w ogólnych zarysach znany, ale dokładniejsze jego koleje, a zwłaszcza daty, budzą wątpliwości. Wiadomości z pierw- szej ręki, czyli z jego pism, choć liczne, bywają wycinkowe i niezbyt kon- kretne, a przy tym zabarwione manierą retoryczną. Życie Diona opisał po 200 r. n.e. Flawiusz Filostratos w swoich Żywotach sofistów (I, 7), wspominał też o nim w Żywocie Apolloniosa z Tyany. Charakteryzuje go jako znakomitego retora i podaje główne fakty z jego życia, ubarwione jednak legendą. Momentem przełomowym było wygnanie za Domicja- na, w następstwie którego Dion, pierwotnie sofista-deklamator, miał się zbliżyć do filozofii.
Jego życiorys znajdziemy też u Synezjusza z Cyreny (po 400 r. n.e.), w czterech pierwszych rozdziałach rozprawy Ideał życiowy Diona (róż- nie tytułowanej). Korzystał on z Filostratosa, choć nie zawsze się z nim zgadzał. W utworze tym chodzi jednak głównie o filozofię jako mistrzy-
7
8
nię życia, przeciwstawioną z jednej strony ciemnocie, z drugiej nieuczci- wej sofistyce. Rozprawa ta przyczyniła się do późniejszej popularności Diona w Bizancjum, a pośrednio i w Europie.
Na podstawie tych źródeł można ustalić, że działalność publiczna Diona przypadła na lata mniej więcej 69–112 n.e. Pierwsza data to obję- cie władzy przez Wespazjana, popieranego przez przebywającego w Egipcie Diona (Żywot Apolloniosa z Tyany 5, 27), druga odpowiada końcowi namiestnictwa Pliniusza Młodszego w Bitynii (110–112 n.e.), który w swych listach do Trajana (10, 81.82) pisze o oskarżeniach wro- gów Diona. Wynika stąd, że Dion urodził się około 40 r. n.e., a zmarł po 112 r.
Ojczyzną Diona była Prusa, prowincjonalne miasto w Bitynii (obec- na Bursa w Turcji). Urodził się w zamożnej rodzinie należącej do miej- scowej elity. Otrzymał należyte wykształcenie, które nie wyszło jednak poza zwyczaje prowincjonalnej arystokracji. W Prusie rozpoczął karierę mówcy i działalność publiczną. Mieszkał w tym mieście większość ży- cia, i był do niego przywiązany. Tam też założył rodzinę, ale jego żona i syn wcześnie zmarli. Około 70 r. Dion przybył do Rzymu, gdzie studio- wał u stoika Muzoniusza Rufusa i zyskał uznanie jako mówca.
W latach osiemdziesiątych cesarz Domicjan skazał Diona na wygna- nie (relegatio), polegające na tym, że nie wolno mu było przebywać w Italii i w rodzinnej Bitynii (por. Mowa 13). Przyczyna tej kary nie jest znana: albo była to część ogólnej akcji przeciwko filozofom, albo skutek kontaktów z jakimś arystokratą źle widzianym przez cesarza. Za radą wyroczni delfickiej okres wygnania spędził Dion na wędrówkach, gło- sząc swoje przekonania; żył więc na sposób filozofów cynickich. Szlak jego podróży nie jest możliwy do odtworzenia. Tułaczka ta nadszarpnę- ła poważnie jego zdrowie.
Po śmierci Domicjana (96 r.) cesarz Nerwa anulował karę wygnania, zaprosił Diona do Rzymu i zapewne nadał mu obywatelstwo rzymskie.
Jako Rzymianin nosiłby imiona Titus Flavius Dion Cocceianus (cesarz nazywał się Marcus Cocceius Nerva). Po objęciu tronu przez Trajana (98 r.) Dion zyskał jego przychylność. Chwalił w mowach Trajanową monarchię, występował w różnych miastach jako zaufany cesarza, a przebywając w rodzinnej Bitynii dbał o swoje miasto i łagodził lokalne zatargi. Z tego okresu pochodzą najważniejsze mowy. Choć zyskał uzna-
9 nie, Dion nie stworzył wokół siebie szkoły wymowy i mało wiadomo o jego uczniach.
2. Poglądy
Oceniając treść mów Diona trzeba podkreślić, że był przede wszyst- kim retorem, a więc jego dorobek należy najpierw do literatury. Wolno też to uznać z tego względu, iż w jego pismach forma przeważa nad tre- ścią. Część z nich ma charakter ściśle literacki, pojawiają się ówczesne standardowe tematy, a nawet literackie żarty. Autor nie był sofistą, mó- wiącym dla mówienia i zyskania poklasku — może co najwyżej w młod- szym wieku. Zaliczony jednak został do przedstawicieli nurtu literackie- go zwanego drugą sofistyką, chociaż bezideową sofistykę potępiał i z niej drwił. Czytając jego mowy obcujemy z retorem, który wprawdzie dekla- muje, ubierając swe idee w mniej lub bardziej konwencjonalne szaty, ale wierzy w to, co mówi, a swe myśli prezentuje inteligentnie, spokojnie, a czasem i dowcipnie.
Idee te nie składają się na ścisły system filozoficzny, gdyż Dion ko- rzystał z filozofii pod kątem retoryki, stosownie do swych celów. Reago- wał na potrzeby swoich czasów — mowy to ówczesny odpowiednik pu- blicystyki — i w tym kontekście powoływał się na filozofię. Miał jednak pewien zwarty pogląd na świat, na który składały się opinie filozoficzne, religijne, polityczne i artystyczne. Zazwyczaj nie okazują się one specjal- nie nowatorskie; jeśli pojawia się w jego mowach jakiś sąd oryginalniej- szy, może to być po prostu pogląd, którego przez czysty przypadek nie prezentuje żadne wcześniejsze źródło. Są to jednak opinie człowieka o dużej inteligencji i kulturze, uczciwego i rzetelnego, a zarazem dobre- go pisarza. Dostarczają więc istotnej wiedzy o poglądach na świat wła- ściwych ówczesnej elicie umysłowej, o tym, jak wyglądała ówczesna wiedza akademicka. Jego znaczenie można więc porównać do znaczenia współczesnego mu Plutarcha, chociaż Dion ustępował mu wiedzą i ta- lentem.
10
Filozofia Diona co do treści była zasadniczo stoicka. Występują wprawdzie aluzje do Platona, ale nie częściej niż w innej literaturze hel- lenistycznej, aczkolwiek Dion korzystał z teologii Platona. Wiara w bo- ski pierwiastek świata, w ład w nim panujący, w zasady moralne i w na- turalną bliskość między ludźmi opierają się u niego na założeniach sto- ickich. Stoicyzm ten w zestawieniu z czołowymi filozofami tego nurtu jest jednak uproszczony — i mniej dogmatyczny.
Natomiast w stylu życia i ideałach odwoływał się Dion do nurtu cy- nickiego, zapewne pod wpływem okresu wygnania; zresztą stoicyzm miał punkty zbieżne z cynicyzmem, np. obie szkoły uznawały autorytet Sokratesa. Ze strony uznanego mówcy i człowieka zamożnego była to jednak pewna stylizacja. Bardzo daleko mu do drapieżności lukiana.
Szczerze podziwiał Diogenesa, któremu poświęcił serię mów, zapewne w czasach wygnania. Natomiast wzorem innych stoików krytykował epikureizm i pośrednio sceptycyzm; nurty te były jednak w tej epoce na marginesie. Mniej znane były też wówczas poglądy Arystotelesa.
Choć Dion nie ograniczał się do jednego tylko nurtu filozoficznego, nie należy mu przypisywać eklektyzmu. Po pierwsze, stoicyzm dominu- je w jego poglądach, inne nurty dostarczają uzupełnień. Po drugie, wie- rząc w wartość filozofii, Dion szukał właściwych odpowiedzi na pytania o świat i życie i szedł za tym, co mu się wydało słuszne. Poszukiwał prawdy opierając się na dostępnych mu koncepcjach, kierując się wła- ściwym sobie optymizmem i zdrowym rozsądkiem.
Również w sferze poglądów etycznych oraz polityczno-społecznych trzymał się Dion głównego nurtu. Zakładał stoickie wymagania moral- ne, postulat życia zgodnego z rozumną naturą człowieka, kształcenia się w cnocie oraz ideał szlachetnego mędrca. Wytykał wady moralne.
Chwalił i idealizował oświeconą monarchię cesarzy rzymskich. Nawoły- wał do harmonii w życiu społeczności lokalnych, czego w Grecji prze- ważnie brakowało. Znając nadużycia rządzących, nie był jednak apolo- getą istniejącego porządku, miał też dystans do wojen oraz instytucji niewolnictwa.
Bardziej osobisty i odrębny charakter miały u Diona poglądy religij- ne, jego teologiczne opracowanie religii greckiej. Ponieważ zamanife- stował je szczególnie w Mowie olimpijskiej, zostaną one omówione przy niej (podobnie jak istotne dla historii estetyki jego poglądy na sztukę).
11 Zaznaczmy jednak, że ich znaczenie wydaje się niedoceniane. Tłuma- czyć to trzeba nie dość całościowym podejściem nowszych badaczy do kultury antycznej. Historycy filozofii eksponują chętniej kwestie uznane w czasach nowożytnych za ściśle filozoficzne (poglądy na poznanie, byt, świat, człowieka). Historycy literatury akcentują walory literackie. Reli- gia traktowana jest jako osobna dziedzina, choć dla wierzącego jest ści- śle powiązana z całokształtem spojrzenia na rzeczywistość. Znaczenie Diona dla teologii „pogańskiej” jest tym większe, że o intelektualnym opracowaniu religii greckiej wcale nie wiemy za dużo.
3. Twórczość
Główną część pisarstwa Diona stanowiły mowy. Zachowany zbiór obejmuje ich osiemdziesiąt. Istniał on już w starożytności, choć wtedy nie zawierał długiej mowy 7 (eubejskiej), krążącej jako osobny utwór, a kolejność mów była nieco inna. Obecne uporządkowanie jest jednym z trzech porządków wtórnych, spotykanych w rękopisach. Tych zacho- wało się sześć, nie licząc dalszych odpisów z nich zrobionych, a ponadto drobne fragmenty. Te podstawowe rękopisy oznacza się jako U (Urbinas 124, XI w.), B (Parisinus 2958, XIV/XV w.). V (Vaticanus 99, XI w.), M (Meermannianus lugdunensis 67, jedyny kompletny, XVI w.), P (Pa- latinus 117, XV w.), H (Vaticanus 91). Zbiór mów Diona został ponadto opisany w Bibliotece Focjusza (165a–168b, kodeks 209).
Jako zapis wypowiedzi zasadniczo ustnych, teksty zachowane w róż- nym stopniu przekazują autentyczne słowa Diona. Dwie (37 i 64) w ogó- le nie pochodzą od niego, lecz od jego ucznia, Favorinusa, choć mógł on czerpać z nauk mistrza. Trzy dalsze budzą wątpliwości (29, 30 i 63). (Por.
ocenę autentyczności na podstawie klauzul: M. Cytowska, De Dionis Chrysostomi rhytmo oratorio, Varsaviae 1952). Można by tu dodać parę innych, które mają charakter szkolnych ćwiczeń — albo są to dzieła wczesne, albo prace uczniów Diona, co najwyżej przez niego poprawia- ne. Pozostałe mowy byłyby autentyczne, ale mają one dość rozmaity
12
charakter: obok starannie opracowanych przez samego autora tekstów (zapewne odbiegających nieco od tego, co faktycznie powiedział), znaj- dziemy niewykończone autorskie szkice, fragmenty i notatki słuchaczy.
Sam Dion uskarżał się na rozchodzenie się jego tekstów w wersji nieau- toryzowanej (Mowa 42, 4).
Dion nie zebrał więc swych mów osobiście, chociaż wiele świadomie opublikował. Kolekcja powstała zapewne wnet po jego śmierci. Teksty opracowano wtedy redakcyjnie. Mowy ułożone zostały w grupy tema- tyczne, co mimo zmiany kolejności zachowały rękopisy późniejsze i wy- dania obecne. W skład tych ostatnich wchodzą:
1–6: cztery mowy królewskie (o monarchii) i dwie o tematyce po- krewnej (o libii i Diogenesie);
7: mowa eubejska, po części nowela o życiu prostym;
8–13: trzy dalsze mowy o Diogenesie, paradoksalna trojańska, oraz mowy olimpijska i o wygnaniu;
14–30: krótsze mowy na rozmaite utarte tematy;
31–35: cztery wielkie mowy do ważnych miast (Rodos, Aleksandria, Tars, Kelajny);
36–51: mowa borystenejska (to znaczy „dnieprzańska”), wygłoszona jednak w rodzinnej Prusie, oraz inne mowy z miast Azji Mniejszej;
52–80: tematy z mitologii, literatury i filozofii.
Klasyfikacja ta jest jednak niedoskonała. Treści mów lepiej odpowia- da podział podany przez Mariana Szarmacha, który w swej monografii o Dionie (zob. bibliografia) omawia kolejno mowy: I. diogenejskie (6;
8–10); II. królewskie (1–4); III. wielkie epideiktyczne (7; 12; 36); IV. bi- tyńskie (38–51); V. do mieszkańców miast (31–35); VI. oparte na moty- wach literackich (11, trojańska; 52–61; 18); VII. żałobne (28–30);
VIII. różne (pozostałe, w tym mowa 13 o wygnaniu; poza tą jedną, na ogół mniej wartościowe). Wypada tu dodać, że chronologii mów nie da się do końca ustalić.
Poza mowami, z twórczości Diona zachowało się bardzo niewiele.
Synezjusz z Cyreny w swej Pochwale łysiny (ok. 400 r. n.e.) przytoczył czę- ściowo Pochwałę czupryny Diona. Pewną liczbę cytatów z zaginionych mów i traktatu Oikonomikos o gospodarstwie domowym wydobyto z an- tologii Stobajosa. Pięć krótkich listów przechowanych pod jego imieniem nie ma cech swoistych i zapewne powstały one jako ćwiczenia szkolne.
13 liczne utwory zaginęły. Wiadomości o nich są niezbyt pewne. Hi- storyczno-geograficzny traktat Getika dotyczył ludu Getów znad Duna- ju, połączonych z Dakami (wiadomość z Żywotów sofistów Filostratosa).
Z bizantyjskiej encyklopedii (Suidas = Suda, δ 1240) wiemy o dużej roz- prawie o Aleksandrze Wielkim i pismach filozoficzno-literackich na te- mat przemijalności świata, Heraklesie i Platonie oraz Homerze i Plato- nie. Synezjusz w żywocie Diona (1, 6.9; 2, 1; 3, 3.9) wzmiankuje wśród mów wystąpienia przeciwko filozofom i o Muzoniuszu, a ponadto utwo- ry drobne, w tym żartobliwe, pochwałę papugi i muchy, oraz opisy: do- liny świątynnej w Tesalii, Memnona koło Teb w Egipcie i życia wspólno- ty esseńskiej nad Morzem Martwym.
Od strony formy mowy reprezentują różne gatunki retoryczne, jakie były wówczas w obiegu, od mów królewskich i epideiktycznych po po- grzebowe; nie zachowały się mowy wprost sądowe. W ramach mów spotkamy swobodnie stosowane chreje (zbiory powiedzeń), porówna- nia, dygresje, cytaty z klasyków.
W języku Dion jest świadomym attycystą, w słownictwie, gramatyce i stylu wzorującym się na dobrej prozie V i IV w. p.n.e. (zwłaszcza na Ksenofoncie i na Herodocie). Nie jest jednak sztywnym naśladowcą dawnego języka, w rytmie swej prozy nawiązując nieraz do hellenistycz- nego stylu azjańskiego, niezbyt starannie unikając też rozziewu (hiatus).
Język jego jest dosyć naturalny, z elementami mowy codziennej, i na ogół jasny. Bywa skomplikowany i rozwlekły, ale rzadko sztuczny bądź zbyt zawiły. Trudno by go zaliczyć do wielkich, ale był to z pewnością pisarz dobry. Kilka jego mów, w tym olimpijska, to dzieła o trwałej war- tości.
4. Mowa zwana olimpijską
Tytuł tej mowy pochodzi z oryginału greckiego, przy czym zapewne został on umieszczony nad tekstem na etapie redakcji zbioru mów.
Brzmi on: Olympikos e peri tes protes tou theou ennoias („Olimpijska czyli o pierwotnym pojęciu o Bogu”). Jest to popisowa mowa pouczają-
