Kraków 2011, s. 81-91.
Magdalena Komorowska
Uniwersytet Jagielloński
Wzorzec kazania przygodnego u Piotra Skargi
PiotrSkargaznanyjestdziśprzede wszystkim jako autorŻywotówświętych i Kazań sejmowych. O ile pierwsze z tych dzieł bywa nazywane staropolskim bestsellerem1 (już za życia Skargimiało bowiem siedemwydań), o tyle drugie było współczesnym kaznodziei właściwie zupełnie nieznane, przypuszczalnie dlatego że ginęło w ob szernych i mało pokupnych zbiorowychwydaniach kazań. Jednak oprócz Żywotów i drobniejszych pracpolemiczno-apologetycznych to właśnie te tomy- Kazania na niedzieleiświęta, Kazania o siedmi sakramentach i Kazania przygodne- stanowią rzadkodziś omawiany zrąb pisarskiej twórczości nadwornego kaznodzieiZygmunta III Wazy. Kazaniaprzygodnetoprawdopodobniejedyny ogłoszonym drukiem zbiór kazań okolicznościowych zprzełomu XVIi XVII stulecia. Poraz pierwszy ukazały się w 1600 roku przy Kazaniach osiedmi sakramentach2, porazdrugi - w 1610roku,i tym razemto one nadałytytuł obszernemu tomowi3, zawierającemutakże wiele drobniej
szych pismSkargi. Wlatach dwudziestych XX w. doczekały się wprawdzie edycji4, ale jako zbiórnie spotkałysię dotychczas zwiększymzainteresowaniem badaczy5.
1 Zob. A. Borowski, Staropolska „książka dla wszystkich", czyli Żywoty świętych ks. Piotra Skargi SJ, [w: ] Retoryka a tekst literacki, red. M. Hanc żakowski, J. Niedźwiedź, 1. 1, Kraków 2003.
2 P. Skarga, Kazania o siedmi sakramentach, Kraków 1600.
’ Idem, Kazania przygodne, Kraków 1610.
4 Idem, Kazania przygodne, t. I-V, Warszawa 1923-1930.
5 Wyjątkiem jest cykl Kazań sejmowych (które Skarga, po pierwszej edycji z 1597 roku przy Kazaniach na niedziele i święta, włączył właśnie do kazań przygodnych), pojedyncze prace poświę
cono też kazaniom pogrzebowym (D. Platt, Kazania pogrzebowe z przełomu XVI i XVII wieku.
Z dziejów prozy staropolskiej, Wrocław 1992; A. Smolińska, Społeczeństwo polskie w kazaniach jezuickich przełomu XVII i XVIII wieku, Kielce 2005) i kazaniom o miłosierdziu (S. Obirek,
Obszerna kaznodziejska spuściznaPiotra Skargi stanowi doskonały, leczniewy- zyskany materiał do badań nad wzorcami staropolskiego kaznodziejstwa. Zbiorowe edycje swoichkazańSkarga przygotowywał bowiem na polecenie wyższych władz duchownych,a opracowując kolejnetomy, miał na względzie, jaksam pisał, przede wszystkim „duchownych iplebanów”6, którym chciał dać przykład iźródło inspiracji.
Ogłoszonedrukiemkazania Skargi miały wpewnymsensie charakternormatywny - między innymi właśniejego wskazywali jako wzór do naśladowania Stanisław Soko
łowskiiprymasBernardMaciejowski wliście pasterskim z 1603 roku7.W niniejszym szkicupozostawimyz boku kazanianiedzielne i świąteczne -„postylne”,jak nazywał je Skarga- a podejmiemy próbę zrekonstruowania wzorca kazania przygodnego.
Koncepcja miłosierdzia w pismach księdza Piotra Skargi SJ, [w:] Charitas. Miłosierdzie i opieka spo
łeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999), znakomita większość tekstów nadal jednak czeka na omówienie.
6 P. Skarga, Kazania o siedmi sakramentach, k. ")(5r.
7 Zob. S. Sokołowski, Opera, 1.1, Kraków 1591, s. 755; B. Maciejowski, Epistołapastoralis, [bmw] 1607.
8 O kłopotach z ustaleniem definicji kazania przygodnego w literaturze przedmiotu zob.
D. Platt, op. cit., s. 25-27; M. Korolko, O prozie Kazań sejmowych Piotra Skargi, Warszawa 1971, s. 200-201. Na temat typologii kazań przygodnych zob. M. Brzozowski, Teoria kaznodziejstwa (w. XVl-XVII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. II: Od odrodzenia do oświecenia, Lublin 1975, s. 385-387.
’ P. Skarga, Kazania o siedmi sakramentach, k. )(5r.
Kazania przygodne nie były związane z rokiem liturgicznym8 *. Wygłaszano je przy rozmaitychinnych okazjach, takich jakślub, pogrzeb, nabożeństwa pokutne, przebłagalne, dziękczynne. Sam Skarga traktował tę kategorię jakpojemny worek, w którymmógłpomieścić wszystkie kazanianiezależne od perykop ewangelicznych przewidzianych na kolejneniedziele i święta. Wswoimzbiorze zamieściłutwory bardzoróżne,zarówno pod względem tematyki, jaki formy. Znalazły się tam pobudki do pokuty i modlitwy,kazaniawygłaszanedożołnierzyprzedbitwą, oracje błagalne i dziękczynne, a także tematycznecykle kazań omiłosierdziu,o walce chrześcijanina zszatanem, ciałem iświatem,orzeczachostatecznych, kazania pogrzebowe,i wreszcie wspomniane już Kazaniasejmowe. Wdrugim wydaniu, tuż po utworach zamiesz czonych w pierwszej edycji,pojawiły siętakzwane kazania obozowe. W przedmowie doczytelnika Skargapodał własnądefinicję kazania przygodnego:
Te kazania nie dla tego się tyło przygodnymi nazwały, aby przygód jakich, które Pan Bóg przepuszcza, czekać się dla używania ich miało, ale iż się zawżdy i do wielu potrzeb i nauk, i pociech ludzkich, nie tylko duchownym i plebanom, ale i innym wszystkim przygodzą’.
Kazanie przygodne to zatem dla Skargi kazanie okolicznościowe. Kaznodzieja chciałjednak, byzamieszczone w zbiorze utwory byłynietylkoźródłeminspiracjidla
duchownych, aletakże materiałem do refleksji ipobożnych rozważań dlaświeckich czytelników.
Kazania Skargi, zarówno te typu homilijnego,przeznaczonena niedziele i święta, jakiprzygodne,wypada zaliczyć do kazań nazywanych przezFrederickaMcGinnessa
„klasycznymi”. Kompozycjatakich kazańbyła naogół trójdzielna: po exordiumz krótkim wyliczeniem zagadnień poruszanychwkazaniunastępowało ich rozwinięcie, a na stępnie część końcowa, najczęściej z podsumowaniem i modlitwą. Każdy kaznodzieja realizowałtenschemat inaczej, zawszejednak z wykorzystaniem regułi kanonów antycznej retoryki10.Różnice w stylistycznej realizacjitakiegotrójdzielnego schematu można dostrzec zresztą nawet u samegoSkargi.
10 F. McGinness, Preaching Ideals and Practice In Counter-Reformation Rome, „The Six
teenth Century Journal” nr 2, 1980, s. 116. Kazania tego rodzaju pojawiły się już przed Soborem Trydenckim, w czym niemałą rolę odegrali humaniści renesansowi, a przede wszystkim Erazm z Rotterdamu. Natomiast w drugiej połowie XVI stulecia znaczący wpływ na kształtowanie się form kaznodziejskich mieli jezuici, kładący duży nacisk na wykorzystywanie narzędzi klasycznej retoryki w głoszeniu słowa Bożego i pozyskiwaniu Kościołowi katolickiemu nowych wiernych. Zob. ibidem, s. 115-116; M. Korolko, Retoryka w polskich kolegiach jezuickich, [w:] Jezuici a kultura polska.
Materiały sympozjum zokazji Jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491-1991) i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540-1990), Kraków, 15-17 lutego 1991 r., red. L. Grzebień, S. Obirek, s. 129.
'' Skarga postąpił tak również w Pobudkach na czterdziestogodzinne nabożeństwo, zob. idem, Kazania przygodne, Kraków 1610, s. 1-17.
12 Idem, Na miłościwe lato abo jubileusz kazanie, [w:] idem, Kazania przygodne, Kraków 1610, s. 46.
Wśródjego kazań przygodnych zwraca uwagę grupa tekstów,którebez wątpienia powstałyjakopomoc dladuchownych mniej biegłych w kaznodziejskim rzemiośle.
Należytuwymienićnastępujące utwory:Do żołnierzóww samej potrzebie, Czasu suchości iw głodzie przymodlitwieodeżdż, Na miłościwe latoabo jubileusz, Na dziękowaniuza jakie pospolite królestwa całego dobrodziejstwo abo wygranie bitwy i triumf oraz trzy kazania pogrzebowe. Sątopozbawione odniesień do konkretnychwydarzeń szablony kazań okolicznościowychotrójdzielnej kompozycji. Typowedla tej grupy tekstów jest pozostawienie przez autora miejsc do uzupełnienia stosownie do aktualnejsytuacji11.
W kazaniuNa miłościwe latoczytamy na przykład:
Nawyższy pasterz nasz i biskup biskupów, i wszytkiego Kościoła katolickiego sprawca, ociec nasz w Bogu N.N. (mianować imię papieża) pozdrawia was, wierne Boże syny i owce swoje w Chrystusie [...].
Idalej:
Prosi i upomina was ten nawyższy kapłan nasz, abyście mu pomogli modlitwy do Pana Boga za to a za to. (Tu ma wymienić, o co się modlić kazano.) [,..]12 *.
W kazaniach pogrzebowych Znajdziemynatomiastnastępujące fragmenty:
Wdzięczny to i miły jest Panu Bogu zjazd i schadzka wasza do tej posługi brata naszego (abo siostry)
I jeszcze:
Dajem jemu [zmarłemu - przyp. M. K.j świadectwo, płacząc nad nim, iż się nam dobrze zachował etc., wedle osób takich abo owakich, jako Pan Bóg nauczy. Amen1''.
Cechy charakterystyczne tych szablonowych kazańnajlepiej uwidaczniają się w ze stawieniu z oracjami o podobnej tematyce,które Skarga pisał, a wcześniej wygłaszał, nawiązując dorzeczywistychwydarzeń. Można wskazać kilka takich par, na przykład:
Dożołnierzów w samejpotrzebie i W siadane na wojnęczyNa dziękowaniu za jakie pospolitekrólestwawszystkiegodobrodziejstwoiNadziękowaniukościelnymzawrócenie Króla J.M.ze Szwecyjej albo Dziękowanie kościelne zazwycięstwo multańskie. Najwięk szy kontrast widaćjednak między wzorcowymikazaniamipogrzebowymiaoracjami wygłoszonymiz okazji pochówku królowych Anny Jagiellonki i AnnyRakuszanki.
Szablony kazań pogrzebowychSkargi są jeśliniejedynymi,to w każdymrazie jed
nymi z nielicznych tekstów tegorodzaju w staropolskiej literaturze kaznodziejskiej. Na ogółogłaszano bowiem drukiem kazania żałobne dotyczące konkretnych osób, choć zdarzało się,żezwygłoszonychoracjiprzedpublikacją usuwano imię inazwisko zmar
łego oraz wszystkie elementy, które mogłyby umożliwićjego identyfikację15. W swoim studiumo staropolskich kazaniach pogrzebowych DobrosławaPlatt zwróciła uwagę na ich zgodność z regułami antycznego enkomium pogrzebowego sformułowanymi przez Menandrosa, a więcichjednoznaczną przynależność do wymowy panegirycznej.
Tak jakkażda laudacja pogrzebowa, kazanieżałobne zawierało przedstawienie życia i czynów zmarłegopołączone z pochwałą, lamentację orazczęść konsolacyjną, często z upomnieniem dlasłuchaczy16.
15 Idem, Pogrzebne kazanie pierwsze, [w:] idem, Kazania przygodne, Kraków 1610, s. 236 (podkreślenie - M. K.).
" Idem, Pogrzebne kazanie wtóre, [w:] Kazania przygodne, Kraków 1610, s. 246 (podkreśle
nie - M. K.).
15 Zob. na przykład A. Lorencowicz, Kazania pogrzebne miane w różnych żałobnych oka- zyjach [...], Kalisz 1670.
16 Por. D. Platt, op. cit., s. 49-50.
17 Ibidem, s. 56.
Trzy kazania „pogrzebne” Skargi to teksty modelowe, ale niemożna w pełni zgodzić się ze stwierdzeniem Dobrosławy Platt, że schemat tych niepełnych oracji „możemy utożsamiać ze schematem Menandrosa. Zawierały bowiem część lamentacyjnąikon solacyjną,pochwałęzmarłego pozostawiając inwencjikorzystającego z owych kazań oratora”17. Głównymcelem Skargi w dwóch pierwszych kazaniachwydajesię bowiem przekazanie nauki o właściwym stosunku chrześcijanina dośmierci i wezwaniedo poprawyżycia, wypada wzwiązku z tym zaliczyć jeraczej do kazań wywodzących się z retorycznegogenus deliberativum, anie do wymowy epideiktycznej. Owszem, Pogrzeb-
ne kazanie wtóre jest tekstem niepełnym, doktórego posiłkujący sięnim kaznodzieja powinien dołączyć stosowną pochwałę zmarłego, niemniej toposów lamentacyjnych czy konsolacyjnychjesttuniewiele,a wzruszenie, jakie wywołują, ma nie tyle być darem dlazmarłego, ile zachęcić słuchaczy do poprawy życia. Wewprowadzeniach doobutekstówSkarga tak formułował ichcele:
Powinność jest nasza chrześcijańska nad umarłym płakać, to jest, jego śmierci żałować, ciało jego uczcić, duszy pomoc dać i samym sobie przestrogę i nauki dobrej śmierci, i zejzcia szczęśliwego gotować. Mówmy o tym za pomocą Bożą, dobre zwyczaje około pogrzebów umocniając, a sami siebie do tego końca, na który ten brat przyszedł, przyprawując18 19.
18 P. Skarga, Pogrzebne kazanie pierwsze, s. 236.
19 Idem, Pogrzebne kazanie wtóre, s. 242.
20 Idem, Pogrzebne kazanie pierwsze, s. 240.
Tej krótkości życia naszego na to zażywać mamy, abyśmy na ony po śmierci długie wieki pamiętali; abyśmy na tych, co tu krótko żyli, patrząc, na się też same oczy obracali; abyśmy się w to, co króko trzymać mamy, nie barzo wdawali; a na koniec, abyśmy robotę pośpie
szali, do której nam tak mało czasu dano. O tym będzie kazanie to nasze, za darem Ducha Świętego i przyczyną Matki Bożej i inych świętych, a na końcu tego brata abo siostry naszej, któremu posługę tę ostatnią czynim, nie zapomnim”.
Powyższe fragmenty odpowiadają mottomzamieszczonym przed każdymz kazań.
W pierwszym przypadkujest to cytat z Mądrości Syracha: „Synu,wylewajłzy nad zmar
łym i jakobardzo cierpiący zacznijlament,według tego, co mu przystoi, pochowaj ciało inielekceważjego pogrzebu!” (Syr 38,16), wdrugim słowa z KsięgiHioba: „Człowieka dni ilość zliczona, i liczba miesięcy u Ciebie, kres wyznaczyłeś im nieprzekraczalny”
(Hi 14,5). Zgodnie z zapowiedzią w pierwszym kazaniu uwagaodbiorcy skupia się na pouczeniu wiernych o chrześcijańskichzwyczajachpogrzebowych, które umożliwiają opłakiwanie zmarłego i pożegnanie go, a zarazem wyraźnie wskazują nadzieję życia wiecznego. Właśnie zmartwychwstanie duszy i ciała skłaniachrześcijan do szacunku dla doczesnych szczątkówczłowieka -jest uzasadnieniem zabiegów związanych z godnym pochówkiem. Na tym jednakobowiązki względem zmarłegosięnie kończą. Jegoduszy, zwłaszcza cierpiącejw czyśćcu, potrzebna jest modlitwa żyjących, ichjałmużnaidobre uczynki.Naukękończyupomnienie zebranych, wezwanie dopokuty ipoprawyżycia.
„Te posługi, które umarłemuczynim, mają byćnauką iprzestrogą do dobrej śmierci i szczęśliwej z ciałem tym odprawy” - pisał Skarga20.
Główna część drugiegokazania poświęconajest natomiast rozważaniukrótkości i kruchości ludzkiegożycia.Kaznodziejawskazujeumarłego jakoprzestrogęiprzykład - śmierć czekakażdego, dni wszystkichsąpoliczone: „Patrzmyna tego umarłego,anań wejrzawszy, sami na się oczy obróćmy; niech nam będzie jako zwierciadło, wktórym się obejrzeć dobrze możem,cośmy są i jaka barwana twarzy naszej,i jacypotym bę- dziem”. Pogrzeb to okazja do uświadomienia sobie, jak niewieleczasu danoczłowiekowi.
Krótkość imarność doczesności nie są jednak powodem do rozpaczy. Życie na ziemi, oilesięjedobrze wykorzysta, umożliwia bowiem osiągnięcie życiawiecznego.Trzeba tylko nieustanniegromadzić sobie skarb w niebie przez pokutę, unikaniegrzechu, jałmużnęidobre uczynki. Również w tym kazaniu mamy zatem do czynienia przede wszystkimz przestrogą iwezwaniem do zmiany życia. Dopiero wkońcowych partiach tekstu poświęca Skarga uwagę samemu zmarłemu, wyrażając nadzieję, żedostąpi on łaski życiawiecznegoalbo od razu, albo po odbyciu w czyśćcu kary, którąmodlitwa żyjących może mu skrócić. Kazanie to nie ma wyraźnego zakończenia,zamyka je przywołane powyżej wezwanie do pochwały dobrych postępków zmarłego. W obu kazaniach Skargadoskonale wykorzystuje nastrój związany ze śmierciąipogrzebem.
Emocje, jakichdoświadczają jego uczestnicy - zarównosmutek, jak i płynąca z nauki Kościołanadzieja, które są dodatkowowzmagane za pomocą wykorzystanychtoposów i przykładów - stwarzajądoskonałąokazjędo poruszenia woli i serca. Wszablonach kazań żałobnych Skarga niewprowadzajednak rozbudowanych porównańani kun sztownych ornamentów, zachowując stylistyczną prostotę.
Nieco bardziejwyszukane stylistycznie,a przy tym bliższe kanonowi Menandrosa, jest trzecie z wzorcowychkazań pogrzebowych, przewidziane specjalnie na okoliczność pochówku„panawielkiego”, poprzedzone mottem z 2 Księgi Królewskiej: „Czy wynie wiecie, żezginąłdzisiajwódz, i to znaczny w Izraelu?” (2Kri 3, 38).W tekście może
my wyróżnić trzygłówneczęści: wprowadzenie zprzedstawieniem tematukazania, zasadniczą naukę iczęśćkońcową(modlitwa). Samą naukę możemy podzielić na trzy kolejne segmenty: najpierw kaznodzieja przedstawia zwyczaje pogrzeboweróżnych religii, najwyżej stawiając obrządek pogrzebowy Kościoła katolickiego; następnie omawia rolę „dobrych panów” w państwie, zwracającuwagę, jak wielką stratą jest ich śmierć; na zakończenie natomiast mówionieuchronności śmierci iwłaściwym sto
sunku do niej.Każdą ztych części możnauznać za odpowiednik jednegoz elementów Menandrosowego pathetikos epitaphios - lamentu, pochwały i konsolacji. Ponieważ Skarga nie mógł odnieść ich do konkretnej osoby, zawarł w nichtreści ogólne. Dlatego również tym razem napierwszy plan wysuwa się zapowiedzianawewstępie nauka moralna, a nieosoba zmarłego.
Zupełnie inaczej jest w przypadku kazań poświęconych królowympolskimAnnie Jagiellonceipierwszej żonie Zygmunta IIIWazy, Annie Rakuszance.Skarga nadał tym kazaniomwyraźny charakter pochwalnej mowypogrzebowej, zgodnejz klasycznymi kanonami retorycznymi.Utwory tesą bardziej kunsztowne zarównopod względem kompozycyjnym,jaki inwencyjnym (bogactwotopiki)oraz stylistycznym (bogactwo środkówartystycznych). Beztrudumożna odnaleźć w tychtekstach lament nad zmar łym,jego pochwałę i elementy konsolacyjne. Właściwy stosunek chrześcijanina do śmierci nie jesttu głównym tematem, a nawoływanie dopoprawy życia - głównym celem, choć nauka moralna stanowi wyraźnie wyodrębniony przez Skargę element kazania ku czci Anny Jagiellonki. Na pierwszyplan wysuwa siętujednakosobazmarłej królowej. Laudacja została napisanawedług ustalonego wstarożytnościschematu - przedstawienieipochwałaprzodków,dzieciństwaimłodościzmarłego, jego życia i cnót
aż dochwiliśmierci, choć z typowymi dla mówcówchrześcijańskich zastrzeżeniami.
Największązasługąprzodków była więc wiara i nabożne czyny, a największą cnotą zmarłych władczyń ichpobożność, będąca źródłem wszystkich innych zalet. Kazanie dla Anny Rakuszanki ma bardziej rozbudowaną część konsolacyjną, skierowaną do samegokróla. Kaznodzieja wykorzystał tusermocinatio,włączając do tekstusłowa zmarłejkrólowej uczestniczącejjuż w niebiańskiej radości.W kazaniu dla AnnyJa
giellonki uwagę zwraca natomiast kunsztowny lament w części końcowej.
Między szablonami kazań a kunsztownymi oracjami o podobnej tematyce oprócz różnic można zauważyć także pewne podobieństwa. Najpełniejuwidaczniają sięone w parzeDziękowanie na jakie pospolite królestwacałego dobrodziejstwo i Na moskiew skiezwycięstwokazanie. Pierwszy z tych dwóchtekstów, tak samojak szablony kazań pogrzebowych,główny nacisk kładzie na chrześcijańską naukę o wdzięcznościpopartą licznymi przykładami z Pisma Świętego. Po krótkim wstępie, zawierającym pochwałę wdzięczności, Skargamówi:
Bojąc się my tedy złej tej niewdzięczności, cośmy dziś takie a takie dobrodziejstwo wzięli, przy tej przenaświętszej ofierze wołamy na was, mówiąc: Dziękujmy Panu Bogu naszemu.
A wy mile odpowiedacie wszyscy: Słuszno i godno jest. Co jako czynić mamy, nauczym nabożne serca wasze. Spytamy się naprzód, czemu się więcej dobry docześnemi od Pana Boga uweselamy, niżli więtszemi duchownemi i wiecznemi? Po tym obaczym jako święci Ojcowie za dobrodziejstwa Boskie dziękowali, abyśmy i my dziękować umieli, i wdzięcz
nością darów sobie Boskich przyczyniali21.
21 P. Skarga, Kazania o siedmi sakramentach, k. 5r.
22 Idem, Na moskiewskie zwycięstwo kazanie, Kraków 1611, k. Ir.
Mimo tego podobieństwa omawianekazanie jest jednakutrzymanewbardziej podniosłym tonieiodznaczasięwiększą stylistyczną ozdobnościąniż wzorcowe kazania pogrzebowe. Integralnym elementem kazania dziękczynnego jest bowiem wychwalanie Boga za jego dobrodziejstwa. Laudację tęzamieściłjednak Skarga dopiero w końcowej części kazania,po zapowiedzianej nauce, w którejdużomiejscazajmują zaczerpnięte z Biblii exempla. Skarga nie tylko wskazał wzorygodne naśladowania, ale przytoczył teżhistorieniewdzięczników, których spotkała kara Boska. Samokazanie niebyło jeszcze aktem dziękczynienia, ale dopiero wezwaniem i zachętą do niego. Można więc powiedzieć,żeelementy wymowy doradczejłączą sięwnimz elementami pochwały, choć te pierwszewyraźnieprzeważają.
Również wkazaniuNa moskiewskiezwycięstwo,jednym zostatnich dzieł ogłoszo nych przez Skargę drukiem, elementy genus demonstrativum łączą się z elementami genus deliberativum, ich proporcjawydaje się jednak odwrotna. Cel tego kazania określiłSkarganastępująco:
Obaczmyż i uważajmy, jakieśmy pociechy i wesele, i dobrodziejstwa w tych zwycięstwach na tej wojennej wyprawie do Moskwy odnieśli, a umiejmy za nie dziękować i wdzięcznemi być22.
Kaznodzieja przedstawił więc dzieje wyprawymoskiewskiej, ajej powodzenie przypisał działaniu Bożejłaski, na którą zasłużyłsobie pobożny imężny król. Ponie waż Zygmunt III Waza osobiściewziął udział w kampanii, Skarga nieszczędził mu słów pochwały - „Pokłońmysię Bogu, apotym i królowi” pisał, autorytetem Pisma Świętego usprawiedliwiając kończącą kazanie laudację nacześć króla. Utwór ten jest zatem w pewnej mierze panegirykiemna cześć polskiego władcy orazniepozbawio- nym politycznego wydźwięku wezwaniemdo poszanowania panującego i oddania mu należnej czci. Skarga znał jednak miarę i pochwałępolskiego oręża pozostawił kronikarzomświeckim:
Co świetcy pisarze lepiej wypowiedzieć i niektórych wysokie męstwo i cnoty żołnierskie, i ku Panu i ojczyźnie chęci mianowicie wysławiać będą. My duchowni do dzięki Panu Bogu oddania upominając, to przydajem23.
23 Ibidem, k. 5r.
24 Ibidem, k. 7r-10v.
25 D. Platt, op. cit., s. 73.
Szczególnie interesującajest jednakdlanas ta część kazania, w którejkaznodzieja zawarł naukęo potrzebiewdzięczności. Wykorzystał w niej bowiemdokładnie te same argumenty i exemplabiblijne, co w Dziękowaniu na jakie pospolite królestwa wszystkiegodobrodziejstwo. I tutaj więc, mówiąc o doskonałości Boga,przyrównał Go do morza, do którego uchodzą rzeki, a jego nie przybywa- takteżBogu niepo
trzebna jest wdzięczność człowieka, a jednakmimo to dziękować trzeba. Kaznodzieja przywołał teżgodną naśladowaniapostawę Abrahama,Jakuba, Mojżesza,Debory, Dawidaiinnych,tym razem exempla są jednak mniej rozwinięte2''. Mówiłrównież o niewdzięczności, choć terazwskazywał jako jej przejaw trwanie w grzechach.
Nietrudnozauważyć,że- pisząctęczęść kazania -skorzystał ze wzorca, który sam wcześniej opracowałna użytekinnych.
Niema wątpliwości, żew kunsztownych oracjach pogrzebowych dla Anny Ja
giellonki i Anny Rakuszanki, a takżew kazaniach dziękczynnych wygłoszonychpo zwycięstwach wMołdawii, Inflantach i wejściu wojskŻółkiewskiego do Moskwy,
„widoczna jest świadomapraca pisarza, dążącego doosiągnięciakonkretnych efek
tów artystycznych”25 i, dodajmy, świadomapraca oratora postępującego zgodnie z wymogamiretorycznego genus demonstrativum. Bez przesady możnastwierdzić, że wymienione kazania należą do najlepszych literacko zcałej spuścizny Skargi.
W porównaniu znimikazania wzorcowe wypadają blado. Z dużym prawdopodo bieństwem można jednak stwierdzić,żew założeniu takwłaśnie miały wyglądać potrydenckie kazania przygodne.
Sobór Trydencki stwierdzał, że celem kaznodziejstwa jest przepowiadanieDobrej Nowiny, wskazywanie wiernym, co jest niezbędne do zbawienia, oraz krótkie i bez nadmiernej ozdobnościmówienie o występkach,których należy unikać, icnotach,
które chrześcijanin powinienw sobierozwijać26. Podstawowym źródłemkazańmia
ło byćPismo Święte i nauczanie Ojców Kościoła. Obowiązek głoszenia kazań spo
czywał na biskupach,którzy mogli upoważnić do przemawiania z ambony innych podległych im duchownych. Kazania miałybyć wygłaszane przynajmniejwniedziele i w najważniejsze święta. Dekrety soborowepodkreślałyteż, że forma i sposóbprze
powiadania powinny być dostosowane do poziomu słuchaczy27. Sobór zająłsię więc przede wszystkim treścią kazań, a jedyne wskazania formalne dotyczyły krótkości, stylistycznej prostoty i dopasowania kazaniado możliwości intelektualnych odbiorców.
Nie maprzy tym wątpliwości, że ogromną większość słuchaczy kazań stanowili ludzie prości. Tomykazań Skargi ipoświadczona źródłowo popularność, którą cieszył się jako kaznodzieja kościoła św. Barbary wKrakowie, świadczą,że potrafił dostosować się do soborowychzaleceń.
26 Zob. Dekret o nauczaniu i głoszeniu 2 sesji Soboru Trydenckiego, 8 kanon o Mszy świętej 22 sesji i Dekret o czyśćcu 24 sesji [w:] Dokumenty soborów powszechnych. Tekst łaciński, polski, t. IV:
1511-1870, oprać. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2005.
27 F. McGinness, op. cit., s. 111-112.
28 M. Korolko, Między retoryką a teologii}, [w:] Nurt religijny w literaturze polskiego średnio
wiecza i renesansu, red. S. Nieznanowski, J. Pelc, Lublin 1994, s. 55 (Religijne Tradycje Kultury Polskiej).
29 Ibidem, s. 53.
Jak piszęMirosławKorolko, „w świetle retoryki towłaśnie adresat warunkuje strukturę inwencyjno-kompozycyjną i językowo-stylistycznąkazania mówionego ipisanego”28.Korolko uznajetę kwestię za„fundamentalny problem przy interpretacji staropolskiego kazania. [...] Jeżeli bowiem słuchaczami kazań byli przede wszystkim czy wyłącznie świeccy, tzw.wierni uczestniczącyw kościelnej liturgii, to czytelnikami drukowanych kazań, a więc adresatami tekstu kazaniowego, byli głównie, jeśli nie wyłącznie,duchowni”29.W przypadkuKazań przygodnych Skargi stwierdzenieto nie jest jednak w pełni ścisłe.
Uprawniona wydajesię opinia, że teksty te w większości przypadków albo powsta wały zmyślą o wygłoszeniu, niekoniecznie przez samego Skargę, albo też zostały przed publikacją wygłoszone przez królewskiego kaznodzieję, być może w nieco zmienionej formie. Skarga opublikował Kazaniaprzygodneprzede wszystkim z myśląo „duchow
nych iplebanach”, dla których miałybyćpomocą wpracy kaznodziejskiej, musimy zatem stwierdzić, żeowszem - na poziomie całego, drukowanego zbioru - odbiorcą byli duchowni, ale retoryczny kształtposzczególnych kazań uzależnionybył nie od nich,ale od wiernych, którzy słuchali tych kazańzustsamego Skargi, bądźmieliich wysłuchać zapośrednictwem kaznodziejów korzystających zezbioru. Wierni, do których Skargaadresował poszczególne kazania przygodne, niebyli jednolitągrupą.
Zjednej strony, jako nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, Skarga przemawiał do króla i jegootoczenia - jak w przypadku kazańpogrzebowychku czci królowych polskich - awięcnajbardziej wykształconejgrupy społecznej, z drugiej natomiast, jako autor kazań wzorcowych,zapośrednictwemkapłanów korzystających zjegoszablonów
zwracał się do mieszczan, abyć może nawetprostego ludu. Kazania wzorcowe pisał Skargaz myślą o kaznodziejach,którzy sprawowali posługę duszpasterskąwśród niższych warstw społeczeństwa, stąd dbałość o przejrzystość wykładu i taki dobór środkówwyrazu,który zapewniał zrozumiałość.
Poruszenie woli, zapalenie słuchaczydopobożnego i sprawiedliwego życia- tak definiował cele kaznodziejstwaLudwik z Granady w traktacie Rhetorica ecclesiastica z 1576roku, kładąc nacisk na perswazję przezwzruszenie. Uczony dominikanin podkreślał też, że kaznodziejapowinien być elastyczny iniedawaćsię zniewolić reto rycznym przepisom30 31. Skarga o swoich kazaniach przygodnychpisał:
30 F. McGinness, op. cit., s. 124-125.
31 P. Skarga, Kazania o siedmi sakramentach, k. 5r.
Bez zalecania to tyło powiem, iż takich kazań pisanie daleko z więtszą trudnością przy
chodzi niżli owe postylne - przyczyny się domyślić łacno, iż rychlej głowę wiadomością i nauką napełnić, aniżli wolą i sercem ludzkim ruszyć kto może. A iż na wolej i ochotnym do uczynku sercu więcej należy, dlatego kazania takie zaleceńsze być mają u każdego, a zwłaszcza nam, którzy zmiękczenia serca na dobre pragniem abo w kłopoty i smutki wpadamy, w których pobudka dobrych i pogodnych słów wielkie ma miejsce. Zażyj ich, namilszy Czytelniku, na zbawienną pociechę twoję [...]”.
Nie można więc wątpić,że znał i doceniał rolęwzruszeniaw perswazji. Reto
rycznymi kanonamiposługiwał się z właściwą kaznodziejom i postulowaną przez Ludwika z Granadyswobodą, modyfikując schemat kompozycyjnymowyi łącząc elementy różnych rodzajów wymowy w zależności od potrzeb, o czym mieliśmysię okazję przekonać, zestawiając kazania wzorcowezkunsztownymi oracjami.Kazania sejmowe, najczęściej dziśchyba czytany i omawiany utwór Skargi,przyzwyczaiły nas dopostrzegania go jako prorokawieszczącego upadek ojczyzny i retora z maestrią posługującego się narzędziamiklasycznej retoryki. Jestto tylko jedno oblicze nadwor negokaznodzieiZygmunta III Wazy. Szablony kazańprzygodnych pozwalają dostrzec w nim realizatora postanowień SoboruTrydenckiego dotyczących przepowiadania SłowaBożego imistrzakaznodziejskiego rzemiosła.
BIBLIOGRAFIA
Borowski A., Staropolska „książka dla wszystkich", czyli Żywoty świętych ks. Piotra Skargi SJ, [w:] Retoryka a tekst literacki, red. M. Hanczakowski, J. Niedźwiedź, 1.1, Kraków 2003.
Brzozowski M., Teoria kaznodziejstwa (w. XVI-XVII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. II: Od odrodzenia do oświecenia, Lublin 1975, s. 363-428.
Dokumenty soborów powszechnych. Tekst łaciński, polski, t. IV: 1511-1870, oprać. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2005.
Korolko M., Między retoryką a teologią, [w:] Nurt religijny w literaturze polskiego średniowie
cza i renesansu, red. S. Nieznanowski, J. Pelc, Lublin 1994, s. 41-71 (Religijne Tradycje Kultury Polskiej).
Korolko M., O prozie Kazań sejmowych Piotra Skargi, Warszawa 1971.
Korolko M., Retoryka w polskich kolegiach jezuickich, [w:j Jezuici a kultura polska. Materiały sympozjum z okazji Jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491-1991) i 450-le- cia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540-1990), Kraków, 15-17 lutego 1991 r., red.
L. Grzebień, S. Obirek, Kraków 1993, s. 121-142.
Lorencowicz A., Kazaniapogrzebne miane w różnych żałobnych okazyjach [...], Kalisz 1670.
Maciejowski B„ Epistoła pastoralis, [bmw] 1607.
McGinness E, Preaching Ideals and Practice In Counter-Reformation Rome, „The Sixteenth Century Journal” nr 2, 1980, s. 109-127.
Obirek S., Koncepcja miłosierdzia w pismach księdza Piotra Skargi SJ, [w:] Charitas. Miłosier
dzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyzna
niowych w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warsza
wa 1999, s. 19-29.
Platt D., Kazania pogrzebowe z przełomu XVI i XVII wieku. Z dziejów prozy staropolskiej, Wrocław 1992.
Skarga P., Kazania o siedmi sakramentach, Kraków 1600.
Skarga P„ Kazania przygodne, Kraków 1610.
Skarga P., Kazania przygodne, t. I-V, Warszawa 1923-1930.
Skarga P., Na moskiewskie zwycięstwo kazanie, Kraków 1611.
Smolińska A., Społeczeństwo polskie w kazaniach jezuickich przełomu XVII i XVIII wieku, Kielce 2005.
Sokolowski S., Opera, 1.1, Kraków 1591.
Abstract
A PATTERN OF TOPICAL SERMON IN THE PREACHING OF FR. PIOTR SKARGA SJ
Fr. Piotr Skarga (1536-1612), an illustrious Polish preacher, published three sermonic collec
tions containing almost two hundred orations. This ample heritage remains mostly unknown, although it could serve as a perfect source of information on patterns of Old Polish preaching.
Skarga’s topical sermons are of particular interest, mainly because they contain unique in Polish literature „templates” of funeral and votive orations. These versatile texts are far less sophis
ticated than his other sermons. However, taking under consideration Tridentine regulations and Skarga’s rhethorical mastery, it is likely that those condones provide a true pattern of late
16th- and early 17lh-century topical sermon.
Keywords: Catholic ecclesiastical oratory, the Counter-Reformation, preaching patterns, Piotr Skarga SJ.
