Poznajemy i chronimy nietoperze w miastach konurbacji śląsko-dąbrowskiej

(1)

C

e n t r u m

D

z i e d z i c t w a

P

r z y r o d y

G

ó r n e g o

Ś

^{l ą s k a}

(2)

Te k s t, z d j ę c i a, m a p a, t a b l i c e ir y s u n k i:

d r K onrad Sachanow icz, M uzeum i In sty tu t Zoologii PAN, ul. W ilcza 64, 00-679 W arszawa, e-m ail: chassan@ poczta.onet.pl

m gr A gnieszka Wower, C e n tru m D ziedzictw a P rzyrody G órnego Śląska, ul. św. H u b e rta 35, 40-543 Katowice, e-m ail: a.w ower@ cdpgs.katow ice.pl

Z d j ę c i a n a o k ł a d c e : p rzó d - zim ow a kolonia borow ców w ielkich Nyctalus noctula w Katowicach, tył - gacek b ru n a tn y Plecotus auritus w P odziem iach T arnogórsko-B ytom skich (fot. K. Sachanow icz)

ISBN 978-83-925142-4-4

W y d a w c a : C e n tru m D ziedzictw a P rzyrody G órnego Śląska ul. św. H u b erta 35, 40-543 Katowice

http://w w w .cdpgs.katow ice.pl, e-m ail: cdpgs@ cdpgs.katow ice.pl

P r o j e k t GRAFICZNY: A gnieszka W ow er i K onrad Sachanow icz

K o r e k t a j ę z y k o w a : D o ro ta Polew ana

S k ł a d i ł a m a n i e : W ydaw nictw o INFLU EN CE, http://w w w .influence.pl

D r u k i OPRAWA: C e n tru m U sług D ru k arsk ich C U D D R U K H en ry k Miler, R uda Śląska-N ow y Bytom , h ttp://w w w .cuddruk.pl

Katowice 2011 ,

W ydanie pierw sze

O d d an o do d ru k u w czerw cu 2011 r.

N akład: 3000 egz.

rLUENCE

\ WojEwódzki Fundusz OckRONy ŚRodowiskA i GospodARki WodNEj w KATOwicAch

Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach. Treści zawarte w publikacji nie stanowią oficjalnego stanowiska organów

Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach.

(3)

SPIS TREŚCI

W

s t ę p

koziołek niemo! zawsze

Podczas hibernacji mroczkowate nie ow i ja j ą się

błonami lotnymi (w/yjątek - gacki)

nowego gacki...

I K O Z I O f e K |

dła i owijają się niekiedy błonami lotnymi

NIETOPERZE POLSKI

Podkowcowate bhroczkowafe

Podczas hibernacji podkowce owijają się

błonami lotnymi

Podkowcowate Mroczkowate

* W uchu obecny je s t koziołek (wyrostek skórny).

♦ „Podkowiasta" narośl skórna wokół nozdrzy,

* Ucho szpiczaste, bez koziołka.

Zamiast niego - mały wyrostek.

# Brak narośli skórnej wokół nozdrzy.

(5)

W S T Ę P

F auna n ietoperzy m iast k onurbacji śląsko-dąbrow skiej i ich otoczenia jeszcze do n iedaw na pozostaw ała n iem al całkow icie nieznana. W iązało się to z prześw iadczeniem , iż tereny zurbanizow ane i uprzem ysłow ione nie sprzyjają w ystępow aniu tych ssaków oraz z b rak iem lokalnych specjalistów - chiropterologów . N ieliczne dane o n ietoperzach om aw ianego terenu, ro zproszone w opracow aniach przyrodniczych, p o ch o d z ą z okresu od końca XIX do ko ń ca XX w ieku. Część z nich, autorstw a osób niebędących chiropte- rologam i, jest n ie u d o k u m en to w a n a i m ało w iarygodna, w zw iązku z czym nie posiada w artości naukow ej.

Prow adząc w latach 2001-2011 b ad an ia faunistyczne, zebraliśm y m ateriał pozw ala

jący n a w stępną charakterystykę fauny n ie to p erzy konurbacji. Latem kontrolow aliśm y zgłaszane przez m ieszkańców m iejsca przebyw ania kolonii na strychach i w szczelinach ścian budynków . W m iejscach żerow ania (nad w odam i, w lasach i przy zabudow aniach) obserw ow aliśm y te zw ierzęta za po m o cą detektorów ultradźw ięków , um ożliw iających w ykryw anie ich sygnałów echolokacyjnych (niesłyszalnych „gołym ” uchem ). W w y

branych m iejscach odław ialiśm y nietoperze w specjalne siatki (zezw olenie z G en e ra l

nej D yrekcji O ch ro n y Środow iska), aby określić ich płeć, w iek oraz status rozrodczy.

Po oględzinach były one uw alniane w m iejscu złapania. Z im ą spraw dzaliśm y p o te n cja l

ne m iejsca hibern acji, takie jak: schroniska skalne, jaskinie, sztolnie, piw nice i bunkry.

Ciekawe dane uzyskaliśm y też dzięki zgłoszeniom przypadkow o znalezionych o so b n i

ków.

3

(6)

v O dchody (guano) m roczków pozłocistych (z lewej) i gacków brunatnych

Z uwagi na nocny, skryty try b życia nietoperzy, p oziom w iedzy o n ich w śród m iesz

kańców k onurbacji jest niski. G łów nym celem niniejszej książeczki jest edukacja w za

kresie podstaw ow ej w iedzy o tych niezw ykłych zw ierzętach, zwykle niedostrzeganych, a żyjących blisko ludzi. C hcem y popraw ić w izerunek n ietoperzy i prom ow ać och ro n ę tych ssaków w m iastach Śląska i Zagłębia.

P o d zię k o w a n ia

Informacje o nietoperzach udostępnili m.in. państw o M ondel i Buber (Chorzów), państw o Lipmanowie, Pawelec i Krybus (Katowice) oraz: Jacek Wąsiński, Jerzy Parusel, Marek Kocurek i Radosław Gwóźdź. W pracach terenowych uczestniczyli m. in. M ariusz Bąk, Arkadiusz Stępień, Łukasz Polonius, M aciej Pawelczyk i M agdalena Sokołowska-Maślak.

W szystkim wym ienionym oraz pozostałym osobom, które inform owały nas o znalezionych nietoperzach, dziękujem y za m iłą współpracę.

M i a s t a j a k o ś r o d o w i s k o ż y c i a n i e t o p e r z y

K onurbacja śląsko-dąbrow ska to najw iększy w Polsce obszar m iejsko-przem ysłow y, liczący p o n a d 2 m iliony m ieszkańców , a także najw iększy węzeł kom unikacyjny. C e

chuje go najwyższy stopień antropogenicznego przekształcenia środow iska naturalnego, spow odow any intensyw nym i p rocesam i industrializacji i u rbanizacji w XIX i XX w ieku.

Tereny zurbanizow ane, m im o iż w zn a czn ym stopniu zanieczyszczone i zdew astow ane przyrodniczo, obfituję w zasoby dostępne dla zw ierząt, które potrafiły się do takich w arun

ków zaadaptow ać(proces zw any synurbizacją). D la n ie to p erzy są to przede w szystkim sch ro n ien ia w budy n k ach (zapew niające od p o w ied n ią te m p eratu rę i bezpieczeństw o), których duży w ybór znajdują w każdym m ieście oraz m iejsca żerow ania. C echą k o n u r

bacji, stanow iącą o jej atrakcyjności dla nietoperzy, jest u nikalna, p rze strzen n a m ozaika elem entów antropogenicznych i przyrodniczych - osiedli m ieszkaniow ych, zieleni m ie j

skiej, obszarów poprzem ysłow ych i ruderalnych, rozległych nieużytków , kom pleksów leśnych, a także cieków i sztucznych zbiorników w odnych, pow stałych jako efekt u b o cz

ny działalności górniczej.

(7)

Schronienia letnie: szczelina dylatacyjna w bloku i drew niane obicie ściany (góra), okiennice i strych kościoła (dól)

Sc h r o n i e n i a l e t n i e

Latem kluczow e znaczenie dla nieto p erzy m a dostępność schronień, w któ ry ch ro dzą i odchow ują m łode. Zwykle są to m iejsca ciem ne, ciepłe i tru d n o dostępne. Latem (od m aja do w rześnia) kolonie rozrodcze zasiedlają poddasza, strychy, szczeliny ścian budynków oraz dziuple drzew. W m iejscach ich przebyw ania g rom adzą się o d ch o d y iguano), które m o żn a w ykorzystyw ać jako nawóz. G atu n k am i najbardziej zw iązanym i z b u d y n k am i w k o n u rb acji są: nocek duży, m roczki i gacek szary. M niej z n im i zw iązane są: karliki, borow iec wielki i gacek brunatny, zasiedlające zarów no budynki, ja k i d ziu ple. N ocek B echsteina i borow iaczek zasiedlają w yłącznie dziuple. O letn ich kryjów kach n ietoperzy w k onurbacji nadal w iadom o niewiele. W iększość z nich znaleziono dzięki zgłoszeniom i były to kolonie m roczków pozłocistych. W o statn ich latach obserw ujem y zm niejszanie się liczby sch ro n ień dostępnych nieto p erzo m , będące efektem p ro w ad zo nych n a szeroką skalę prac rem ontow ych i term oizolacyjnych (zwłaszcza n a osiedlach bloków m ieszkalnych), nieuw zględniających w ym ogów o chrony tych zwierząt.

(8)

W czasie nocnej aktyw ności n ietoperze często przylatują do cieków i zbiorników w odnych, zwłaszcza otoczonych wyższą roślinnością, żeby pić w odę i polow ać na liczne w takich środow iskach ow ady latające (np. kom ary, m uchy, ochotki, chruściki). N ie

toperze żerujące n ad w odam i to w k o n u rb acji częsty w idok. Zwykle są to nocki rude, m roczki, borow ce i karliki. D o atrakcyjniejszych żerow isk należy też zieleń m iejska i obrzeża lasów sąsiadujących z łąkam i i nieużytkam i. Nie b ra k n ietoperzy także w c e n tralnych rejonach m iast, gdzie polują w p obliżu la tarn i ulicznych i szpalerów drzew.

Mi e j s c a o d b y w a n i a g o d ó w

G ody u nieto p erzy przypadają na okres od późnego lata do początku zimy. R óż

ne g atunki nocków i gacki b ru n a tn e g rom adzą się w tedy w kryjów kach p odziem nych (sztolnie, jaskinie i piw nice), w których m ogą pozostaw ać n a zimę. N ocam i w takich m iejscach i ich o toczeniu w idać licznie latające zw ierzęta i słychać („gołym ” uchem ) ich głosy godowe. Ciekaw ym sch ro n ien iem godow ym w k onurbacji jest sztolnia w k a m ieniołom ie „Blachówka” w Bytom iu. K orzystają z niej liczne osobniki kilku gatunków n ocków (w tym zw łaszcza b ardzo rzadkiego w Polsce nocka Bechsteina) i gacka b ru n a t

nego. D o m iejsc takich ja k to, nietoperze m ogą przylatyw ać naw et z odległości dziesią

tek kilom etrów . S chronieniam i godow ym i m roczków są przew ażnie budynki, a karlików i borow ca wielkiego - budynki, dziuple oraz skrzynki dla ptaków i nietoperzy. Jesienią w m iastach słychać w n o cy głośne cykanie godujących sam ców m roczka p o sreb rza n e

go. W dzień m o żn a je znaleźć w iszące n a ścianach lub ukry te w różnych zakam arkach na balkonach bloków.

Mi e j s c a ż e r o w a n i a i w o d o p o j e

(9)

Sc h r o n i e n i a z i m o w e

O kres o d późnej jesieni do w iosny n ie to p e

rze spędzają w stanie hibernacji w kryjów kach zim ow ych. Ich procesy fizjologiczne są w tedy spow olnione, a te m p e ra tu ra ciała obniża się p ra wie do po zio m u otoczenia. W w aru n k ach k lim a

tu um iarkow anego um ożliw ia im to p rzetrw anie okresu b rak u p o k a rm u (ow adów ). M iejsca h ib e r

nacji w ybierane są ze w zględu n a o dpow iednią te m p eratu rę (od 0 do 8°C) i w ilgotność p ow ie

trza (zwykle 80-100%), przy czym różne gatunki w ykazują nieco in n e preferencje. W p odziem iach (jaskinie, sztolnie, piw nice) zim ują nocki i gacek brunatny. M roczek p óźny i posrebrzany, a także niektóre karliki h ib e rn u ją w budynkach. B orow ce wielkie i karliki w iększe m igrują sezonow o na obszary o łagodniejszym klim acie w za ch o d niej i centralnej Europie. M ogą one hibernow ać zarów no w b u dynkach, ja k i w dziuplach drzew.

O ba te g atunki spędzają zim ę także w m iastach k onurbacji.

Stopień p o zn a n ia zim ow ych sc h ro n ie ń n ietoperzy w k o n u rb acji n ad al jest słaby. K ontrolow ane dotychczas nieliczne m ałe jaskinie i schroniska podskal- ne nie posiadają odpow iedniego m ikroklim atu. Z nacznie ciekawsze są obiekty antro p o g en iczn e - piw nice i sztolnie pokopalniane. N ajcenniejszym w k onurbacji zim ow iskiem jest sztolnia w kam ien io ło m ie „Blachówka” w Bytom iu będąca częścią system u P odziem i T arnogórsko-B ytom skich (ostoja Europejskiej Sieci Ekologicz

nej „N atura 2000”). Z im uje w niej p o n a d sto nietoperzy, reprezentujących 6-7 g atu n ków. N ajliczniejsze są: nocki duże, gacki b ru n a tn e i nocki rude. N ielicznie zim ują tu:

nocki B randta, nocki N atterera i nocki Bechsteina. Na wartość obiektu wpływa przede w szystkim obecność nocków dużych i nocków Bechsteina, gatunków uwzględnionych w praw ie europejskim, wymagających ścisłej ochrony (IV załącznik D yrektyw y Sie

dliskowej) oraz w yznaczania specjalnych obszarów ochrony ich siedlisk (II załącznik D yrektyw y Siedliskowej) w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 20 0 0 ”.

Ze w zględu n a d o m n ie m a n ą rozległość całego system u i tru d n o śc i techniczne z jego p enetracją, nie p odjęto się dotychczas policzenia zim ujących ta m nietoperzy. S zacun

kow o m oże w n im zim ow ać kilkaset (200-300) osobników . W p odziem iach, piw nicach i sztolniach w Będzinie, M ikołowie, K atow icach, C horzow ie, M ysłowicach, Sosnow cu i W ojkow icach obserw ow ano pojedyncze nocki duże, gacki b ru n atn e , gacki szare, nocki ru d e i m roczki późne.

A Bloki „kukurydze” w Katowicach - zimowe schronienia borowców wielkich

< Sztolnia w kam ieniołom ie „Blachówka” (Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie) 7

(10)

Schronienia zimowe - sztolnie: M ikołów (góra), Mysłowice (środek), Jaworzno (dół)

(11)

Schronienia zimowe: Podziem ia Będzińskie (góra), b unkry w Wojkowicach (środek), sterta drew na w Katowicach, jaskinia w kam ieniołom ie w Dąbrowie Górniczej (dół)

(12)

N i e t o p e r z e k o n u r b a c i i ś l ą s k o - d ą b r o w s k i e j

N a om aw ianym terenie stw ierdziliśm y 15 gatunków sp o śró d 23 w ystępujących w w ojew ództw ie śląskim . Dalsze b ad an ia m ogą do tej liczby do d ać jeszcze kilka kolej

nych (np. m opka zachodniego). G rupę nieto p erzy najczęściej notow anych w śro d o w i

skach m iejskich tworzą: nocek rudy, m roczek posrebrzany, m roczek pozłocisty, m roczek późny, borow iec wielki i gacek brunatny. Specyfiką k o n u rb acji jest p o pulacja m roczków pozłocistych oraz pow szechnie zim ujące tu m roczki p osrebrzane i borow ce wielkie.

O bszar konurbacji znajduje się blisko znanych granic zasięgów podkow ca m ałego i nocka orzęsionego. O ba są dość rozpow szechnione na W yżynie K rakow sko-C zęsto- I chowskiej i docierają do w schodnich obrzeży W yżyny Śląskiej. Najbliższe stanow iska ' znajdują się niedaleko D ąbrow y G órniczej - w N iegow onicach i Sławkowie.

N o c e k d u ż y M y o t i s m y o t i s

Latem zasiedla obszerne strychy, gdzie tw orzy liczne kolonie rozrodcze. H ibernuje w sztolniach i większych podziem iach. W konurbacji nieliczny, znany z niew ielu roz- i proszonych stanow isk zarów no letnich, ja k i zim ow ych. Jedyna kolonia rozrodcza

w N akle Śląskim jest regularnie m onitorow ana. N ajw iększym regionalnym zim ow i

skiem jest sztolnia w k am ieniołom ie „Blachówka” w B ytom iu (ok. 60 osobników ). Inne znane sch ro n ien ia zimowe: w Będzinie, K atow icach i M ikołowie.

(13)

N o c e k B e c h s t e i n a M y o t i s b e c h s t e i n i i

Ściśle zw iązany ze starym i lasam i liściastym i i m ieszanym i, przez cały ro k zasiedla

jący dziuple drzew. W okresie godow ym (latem ) liczniej pojaw ia się w podziem iach, w których pojedyncze osobniki zostają n a zimę. Prow adzi osiadły try b życia, co czyni go b ardzo p o d atn y m na zagrożenia w ynikające z negatyw nych zm ian siedliskow ych. Jedy

nym stanow iskiem w k onurbacji jest sztolnia w k am ieniołom ie „Blachówka” w Bytomiu, w ykorzystyw ana w okresie godow ym i zim ą. N otow ane tam osobniki należą przypusz

czalnie do p o pulacji zasiedlającej starodrzew rezerw atu p rzyrody „Segiet”.

N o c e k N a t t e r e r a M y o t i s n a t t e r e r i

Latem zw iązany z lasam i, przew ażnie spotykany w dziuplach drzew o raz skrzynkach dla ptaków i nietoperzy. Z im uje w różnego typu podziem iach. W konurbacji jest gatunkiem notow anym rzadko. Pojedyncze osobniki zim ują w sztolni w k am ieniołom ie „B lachów ka” w Bytom iu i pojaw iają się tam w okresie godow ym .

< Nocek duży: kolonia rozrodcza (góra) i osobniki zimujące (z lewej) 11

(14)

N o c e k B r a n d t a M y o t i s b r a n d t i i

Latem zw iązany z lasam i, zasiedla szczeliny ścian budy n k ó w (często spotykany w leśni

czów kach) oraz skrzynki dla ptaków i nietoperzy. W k onurbacji spotykany rzadko i n ie licznie. Pojedyncze osobniki zim ują w sztolni w k am ieniołom ie „Blachówka” w B ytom iu i przebyw ają tam rów nież w okresie godow ym .

N o c e k w ą s a t e k M y o t i s m y s t a c i n u s

Latem zasiedla szczeliny ścian budynków , a rzadziej skrzynki dla ptaków i nietoperzy.

Z im ą najczęściej spotykany w jaskiniach. W k onurbacji notow any dość rzadko. Jego ro zró d p o tw ierdzono w D ąbrow ie G órniczej, Gliw icach i Siem ianow icach Śląskich.

N o c e k r u d y M y o t i s d a u b e n t o n i i

Latem ściśle zw iązany z teren am i obfitującym i w cieki i zbiorniki w odne, n ad k tó ry m i żeruje. Łatwo go w tedy zaobserw ow ać i rozpoznać - w locie, tu ż n ad p o w ierzch

n ią wody, zatacza ciasne pętle. Zasiedla dziuple drzew rosnących blisko wody. Z im uje w różnego ty p u podziem iach. W k onurbacji rozpow szechniony, znany z w ielu letnich stanow isk. N ajw iększym regionalnym zim ow iskiem (kilkanaście osobników ) jest sztol

n ia w kam ien io ło m ie „Blachówka” w Bytom iu, gdzie licznie przebyw a w okresie g o d o w ym . Inne znane sch ro n ien ia zimowe: w Będzinie, M ikołow ie i M ysłowicach.

12 N ocek Bechsteina

(15)

Nocek Brandta (góra i środek), nocek wąsatek (z lewej) i nocek N atterera (z prawej)

(16)

K a r l i k m a l u t k i Pi p i s t r e l l u s p i p i s t r e l l u s

W ystępuje zarów no w lasach, ja k i w m iastach. Przez cały ro k zw iązany ze schronieniam i w budynkach. W konu rb acji znany z niew ielu letnich stanow isk, ale p rzypuszczalnie jest bardziej rozpow szechniony.

K a r l i k w i ę k s z y Pi p i s t r e l l u s n a t h u s i i

Latem ściśle zw iązany z teren am i leśnym i n a nizinach, obfitującym i w cieki i zbiorniki w odne. Zasiedla szczeliny ścian budynków , skrzynki dla ptaków i n ietoperzy oraz d z iu ple drzew. N a okres zim ow y populacje z E uropy C entralnej m igrują na zachód i p o łu dnie k o ntynentu, n a obszary o łagodniejszym klim acie (w ędrów ki naw et do 1905 km ).

Z im uje w szczelinach ścian budynków , dziuplach drzew, stertach drew na oraz - rza

dziej - w schronieniach p odziem nych. W k onurbacji znany z Katowic, gdzie d w ukrotnie stw ierdzono osobniki zim ujące w stercie drew na. Przypuszczalnie jest tu g atunkiem b a r

dziej rozpow szechnionym w okresie sezonow ych m igracji (w iosna-jesień) ze względu na bliskość Bram y M orawskiej, przez któ rą m oże przebiegać jed en ze szlaków m igracji na p o łu d n ie. W ostatnich latach karliki te były regularnie notow ane zim ą w Czechach i na Słowacji.

14 N ocek rudy

(17)

Karlik m alutki (góra) i karlik większy

(18)

B o r o w i a c z e k Ny c t a l u s l e i s l e r i

Latem ściśle zw iązany z w iększym i kom pleksam i lasów liściastych i m ieszanych obfitu

jącym i w sta ro d rz ew Z asiedla dziuple i szczeliny w drzew ach oraz skrzynki dla ptaków i nietoperzy. N a zim ę m igruje n a zachód i p ołudnie, n a obszary o łagodniejszym k li

macie. W k onurbacji znany z pojedynczych letnich stanow isk. R ozród p otw ierdzono w okolicach Bytomia.

B o r o w i e c w i e l k i N y c t a l u s n o c t u l a

W ystępuje zarów no w lasach, ja k i w m iastach. Latem zasiedla w ysoko usytuow ane d ziu ple drzew oraz szczeliny ścian i po d d asza budynków . Z im uje w dziuplach, a w m iastach także w szczelinach ścian i na balkonach w ysokich budynków . W konurbacji znany z niew ielu letnich stanow isk. Zim ujące osobniki spotykane są na całym jej obszarze.

W tym okresie jest, obok m roczka posrebrzanego, najczęściej znajdow anym przez m ieszkańców g atunkiem nietoperza.

16 Borowiec wielki (z lewej) i borowiaczek

(19)

Borowce wielkie zimujące na balkonie w Katowicach (góra), m roczek późny (dót)

(20)

Mr o c z e k p o s r e b r z a n y

Ve s p e r t i l i o m u r i n u s

W ystępuje zarów no w lasach, ja k i w m iastach, zwłaszcza w p obliżu w iększych zbiorników w o d nych. Przez cały rok zw iązany ze schronieniam i w szczelinach ścian i n a poddaszach w ysokich budynków . W okresie godow ym (w rzesień-gru- dzień) sam ce em itują w locie głośne cykanie, łatwo słyszalne „gołym ” uchem . W konurbacji rozpow szechniony. W okresie letn im znany z niew ielu stanow isk. Z im ą jest najczęściej znaj

dow anym przez m ieszkańców gatunkiem n ie to perza. W okresach większych m rozów liczniej

pojaw ia się w ogrzew anych k o rytarzach i n a klatkach schodow ych.

M r o c z e k p o z ł o c i s t y Ep t e s i c u s n i l s s o n i i

W ystępuje zarów no w lasach, ja k i w m iastach. Latem zasiedla szczeliny ścian i p o d d asza budynków , a rzadziej dziuple drzew. Z im uje w schronieniach p odziem nych - jaskiniach, sztolniach, fortyfikacjach i piw nicach. Z nany z wielu stanow isk letnich, w centralnej i w schodniej części konurbacji. Z naleziono kilka jego kolonii rozrodczych. Z im ą d o tychczas niestw ierdzony, co m oże sugerow ać w ędrow ny charakter lokalnej populacji.

18 Zimujące m roczki posrebrzane

(21)

Zw iązany z obszaram i niskiej, rozproszonej zabudow y wiejskiej i m ozaiką terenów ro l

niczych i leśnych. W ystępuje także w m iastach, choć częściej spotykany n a ich ob rze

żach. Latem zasiedla strychy, po d d asza i szczeliny ścian budynków . Z im uje w budynkach oraz - rzadziej - w różnego typu podziem iach antropogenicznych. W konurbacji p rzy puszczalnie rozpow szechniony, ale spotykany niezbyt często, zarów no latem , ja k i zimą.

M r o c z e k p ó ź n y Ep t e s i c u s s e r o t i n u s

M roczek pozłocisty (dół - samica z młodym ) 19

(22)

G a c e k b r u n a t n y Pl e c o t u s a u r i t u s

W ystępuje zarów no w lasach, jak i w m iastach. Latem zasiedla strychy budynków , skrzynki dla ptaków i n ietoperzy oraz dziuple drzew. Z im uje w różnego typu p o d zie

m iach. Często spotykany w piw nicach. W k onurbacji rozpow szechniony. W iększość stanow isk znana z okresu zimowego. Najw iększym regionalnym zim ow iskiem (ok. 40 osobników ) jest sztolnia w kam ieniołom ie „Blachówka” w Bytom iu, gdzie licznie p rze

bywa w okresie godow ym . In n e znane schro n ien ia zimowe: w Będzinie, Sosnowcu, M ikołow ie i W ojkowicach.

G a c e k s z a r y Pl e c o t u s a u s t r i a c u s

Zw iązany z m iastam i i teren am i rolniczym i. Latem zasiedla strychy, zwłaszcza kościo

łów. Z im uje na strychach, w piw nicach i fortyfikacjach. W k onurbacji notow any rz a d ko, znany z kilku stanow isk, zarów no letnich, ja k i zim ow ych. R ozród potw ierdzono w Z abrzu.

20 Gacek brunatny (z lewej) i gacek szary

(23)

Zimujące gacki brunatne (góra) i gacek szary

(24)

O c h r o n a n i e t o p e r z y ż y j ą c y c h w m i a s t a c h

C O N A J B A R D Z I E J S Z K O D Z I N I E T O P E R Z O M ?

N ieograniczona liczba całorocznie dostępnych sch ro n ień w b udynkach (np. szcze

liny w ścianach, szczeliny dylatacyjne i p o d parap etam i, otw ory i kanały w entylacyjne) jest dla n ietoperzy je d n ą z głów nych zalet m iast. Z n aczna liczba tych ssaków zasiedla b u d y n k i w okresie od jesieni do w io sn y poniew aż znajdują w n ich zabezpieczone przed m rozem ukrycia zimowe. M ożna przypuszczać, że większość m roczków posrebrzanych i borow ców wielkich, przebyw ających w tym okresie w m iastach konurbacji, to p rzy bysze z p ó łn o c n o -w sc h o d n ich obszarów Europy C entralnej. W iększość zagrożeń dla n ietoperzy w ynika z ich u p o d o b an ia do korzystania z ludzkich siedzib, co - ja k w iad o m o - nie zawsze budzi entuzjazm w śród m ieszkańców. Często je d n a k nie są oni św ia

do m i obecności tych ssaków w sw oim otoczeniu. Najbardziej wrażliwe na niepokojenie są kolonie rozrodcze (maj-sierpień) i skupiska zim ow e (grudzień-m arzec), którym szkodzi um yślne płoszenie i niszczenie kryjów ek w trakcie prac remontowych i termoizolacyjnych (np. w ypełnianie szczelin w ścianach budy n k ó w przy ich ocieplaniu, w ym iana pokrycia dachow ego). P rzypadki likw idacji kryjów ek kolonii m roczków i borow ców p odczas le t

nich prac rem ontow ych odnoto w an o w C horzow ie i Katowicach.

(25)

Szkodliwa, zarów no przyrodniczo, ja k i kulturow o, jest dew astacja obiektów p o d ziem nych. Palenie ognisk i porzu can ie od p ad ó w na ich terenie czyni je bezużyteczny

m i dla nietoperzy. W sp o m n ia n e problem y dotyczą w szystkich opuszczonych obiektów, szczególnie zaś znajdujących się blisko zabudow ań i w p arkach m iejskich. Zaślepianie wejść do nieużyw anych po d ziem i (np. w D ąbrow ie G órniczej-Strzem ieszycach, Będzi- nie-K saw erze i Jaworznie-Szczakowej), pow odow ane w zględam i bezpieczeństw a, zam y

ka dostęp do nich także dla nietoperzy. C enne zim ow iska tych ssaków p ow inny być za

bezpieczane za p o m o c ą specjalnych k rat m ontow anych u wejścia. Zaw sze jednak sposób zam knięcia obiektu pow inien być uprzednio ustalony ze specjalistę od ochrony nietope

rzy. N iewłaściw ie zabezpieczony obiekt m oże stać się dla nich całkowicie nieprzydatny.

P rzykładem są P odziem ia Będzińskie, w których zim ow ały trzy gatunki, w tym nocki duże. Szczelne zam knięcie wejść odcięło na kilka lat dostęp do podziem i. Późniejsze ich odsłonięcie i zainstalow anie krat nie popraw iło sytuacji. O ba wejścia, zlokalizow ane przy ulicach są w n ocy ośw ietlone, co o dstrasza nietoperze, a zbyt m ałe otw ory poziom e w kratach ograniczają w lot nockom dużym . P odziem ia Będzińskie zasługują na zabez

pieczenie w sposób sprzyjający n ietoperzom , co nie m usi w ykluczać ich udostęp n ian ia turystycznego poza okresem zim ow ym .

W iele n ietoperzy ginie w w yniku kolizji z pojazdam i na drogach oraz p ad a ofiarą kotów dom ow ych. Z agrożenia te, m im o iż pow szechne, na ogół u chodzą naszej uwadze i w praktyce nie sposób im zaradzić.

C zynniki ograniczające liczebność n ietoperzy w środow iskach m iejskich nie w yda

ją się je d n a k na tyle nasilone, by zagrażały istn ien iu populacji. Częste w ystępow anie niektórych gatunków w skazuje, że n ietoperze bardzo dobrze przystosow ały się do ist

niejących w arunków , m im o b rak u specjalnych zabiegów o chro n n y ch i m ożliw ości egze

kw ow ania obow iązujących przepisów praw a o o ch ro n ie siedlisk gatunków chronionych.

Zaw sze jednak, jeśli jest to możliwe, warto podejm ow ać działania sprzyjające tym ssakom.

A Wejścia do Podziemi Będzińskich

< Zdewastowana sztolnia na Wyżynie Śląskiej 23

(26)

Ja k m o ż n a c h r o n i ć n i e t o p e r z e?

Prześladow anie tych zw ierząt przez ludzi m a długą tradycję zw iązaną z p o p u la rn y m i do dziś przesądam i. P odstaw ow i} więc za sa d ą ochrony n ieto p erzy niech będzie to, by nie sz k o d z ić im um yślnie. W szystkie krajow e g a tu n k i są ściśle chronione n a m o cy Ustawy z dnia 16 kw ietnia 2004 r. o ochronie przyrody,uszczegółow ionej zapisam i R ozporządze

nia M inistra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko w ystępują

cych zw ierząt objętych ochroną.W stosunku do nich zakazuje się m .in. płoszenia, zabi

jania, przetrzym yw ania (zakaz nie dotyczy chw ytania zw ierząt rannych lub osłabionych w celu udzielenia im pom ocy) oraz niszczenia ich siedlisk i schronień.

N a czerw onej liście ssaków w ojew ództw a śląskiego z 2011 ro k u najwyższy status ochronny, ze w zględu na rzadkość w ystępow ania w regionie i w Polsce, przyznano nockow i B echsteina (kategoria V U - g atunek n arażony n a w yginięcie). N ocka dużego, borow iaczka i m roczka pozłocistego uzn an o za g atunki niższego ryzyka, bliskie zagro

żeniu (kategoria N T). Pozostałe, z w yjątkiem gacka szarego (dane n iedostateczne - k a

tegoria D D ) u zn a n o za gatunki zagrożone najm niejszej troski (kategoria LC). N ocka dużego i nocka B echsteina trak tu je się priorytetow o przy w yznaczaniu Europejskiej Sieci Ekologicznej „N atura 2000”. Jedynym lokalnym obszarem tej sieci są P odziem ia T arnogórsko-B ytom skie.

O ch ro n a n ietoperzy w m iastach konurbacji p o w in n a być realizow ana z udziałem w szystkich lokalnych instytucji i organizacji zajm ujących się o ch ro n ą przyrody, na n a stępujących polach:

• popularyzow anie w iedzy o n ietoperzach w śród m ieszkańców , szczególnie w łaści

cieli i lokatorów zasiedlonych przez nie budynków , za p o śred n ictw em w ydaw nictw edukacyjnych i środków m asow ego przekazu;

• obejm ow anie o ch ro n ą p raw ną najcenniejszych stanow isk kolonii rozrodczych oraz zim ow isk nietoperzy; dla zim owisk, w których stw ierdzono w ciągu trzech kolejnych lat choć raz p o n a d 200 osobników należy dodatkow o w yznaczyć strefę ochronną;

• w spółpraca ze szkołam i - inicjow anie i realizow anie projektów edukacyjnych p o św ięconych nieto p erzo m (np. w ykonanie i rozw ieszenie skrzynek dla nietoperzy, wycieczki terenow e w celu obserw acji latających nietoperzy, k am panie prom ujące o ch ro n ę nieto p erzy w śród lokalnych społeczności, realizacja tem atów badaw czych przez szkolne koła przedm iotow e i koła zainteresow ań);

• w spółpraca z u rzę d am i gm in i m iast w zakresie opracow ania i w drożenia lokalnych pro g ram ó w o chrony n ietoperzy (w zorow anych np. na „P rogram ie o chrony jerzyka w Jaworznie”, http://w w w .jaw orzno.pl, zakładka „O chrona środow iska”);

• w spółpraca ze spółdzielniam i m ieszkaniow ym i w zakresie ustalania bezpiecznych dla n ie to p erzy te rm in ó w i sposobów w ykonyw ania rem o n tó w i prac te rm o izo la

cyjnych, inw entaryzacji m iejsc w ystępow ania tych ssaków w budynkach, zabez

pieczania istniejących kryjów ek i instalow ania kryjów ek zastępczych (specjalnych skrzynek podtynkow ych) oraz p o m o c y w przypadkach znalezienia nietoperzy w b udynkach;

• zabezpieczanie i m o n ito rin g skuteczności o chrony kryjów ek kolonii rozrodczych, 24

(27)

szczególnie nocka dużego na strychach oraz m roczka pozłocistego, m roczka p o sre b rzanego i borow ca w ielkiego w szczelinach ścian budynków ;

• zabezpieczanie i m o n ito rin g skuteczności o ch ro n y najcenniejszych m iejsc zim ow a

nia nieto p erzy w obiektach p odziem nych (m .in. P odziem ia T arnogórsko-B ytom - skie, P odziem ia Będzińskie, sztolnia w M ikołow ie, sztolnia w M ysłowicach);

• dostosow yw anie opuszczonych sztolni i innych p odziem i do potrzeb zim ow ania nietoperzy, polegające n a odp o w ied n im zabezpieczaniu otw orów wejściowych, zw iększaniu liczby kryjów ek (np. pryzm y z cegły dziuraw ki) oraz popraw ie w a ru n ków m ikroklim atycznych, dzięki um ieszczaniu w ew nątrz zbiorników z w odą;

• inwestycje zw iązane z rozw ojem in fra stru k tu ry (np. budow anie dróg) oraz rem o n ty i ocieplanie budynków p ow inny być po p rzed zan e inw entaryzacją teren u /o b iek tu oraz zabezpieczeniem p rzed zniszczeniem cennych dla nieto p erzy m iejsc (sch ro nienia, m iejsca żerow ania i w odopoje);

• uw zględnianie w ym ogów o ch ro n y siedlisk nieto p erzy w p ro g ram ach o chrony śro dow iska, stu d iu m u w arunkow ań i k ierunków zagospodarow ania przestrzennego oraz m iejscow ych planach zagospodarow ania przestrzennego;

• w spółpraca z ad m in istracją sam orządow ą w zakresie pielęgnacji zieleni miejskiej (parki, zieleńce, zieleń uliczna, ogródki działkow e i in.) z uw zględnieniem w y m o gów o ch ro n y nieto p erzy i ich schronień. Tam, gdzie nie koliduje to z w ym ogam i bezpieczeństw a, sta n d ard em po w in n o być zachow yw anie starych, dziuplastych drzew, w których ch ro n ią się nietoperze oraz inne zwierzęta;

• w spółpraca z Lasam i Państw ow ym i p rzy tw orzeniu p ro g ram ó w o ch ro n y nietoperzy w lasach, po p rzez zw iększanie liczby trw ałych i chętnie w ykorzystyw anych przez te ssaki skrzynek z tro cin o b eto n u ;

• w spółpraca ze Strażą M iejską, Strażą P ożarną i lekarzam i w eterynarii w zakresie prow adzenia działań interw encyjnych oraz p o m o c w zgłoszonych przypadkach znalezienia nietoperzy;

• egzekw ow anie obow iązujących przepisów praw a dotyczących o chrony siedlisk i ostoi gatunków objętych o ch ro n ą praw ną.

Zabezpieczone kratam i wejście do sztolni w kamieniołom ie „Blachówka”

Logo m iędzynarodowego Roku Nietoperza, http://www.yearofthebat.org 25

(28)

W szystkie gatunki nietoperzy, ja k rów nież większość gatunków ptaków (np. jerzy- ki, oknów ki, pustułki, gołębie m iejskie, kaw ki, w róble) zasiedlających budynki, objęte są ścisłą o ch ro n ą gatunkow ą, a zatem w myśl obow iązujących przepisów zakazuje się niszczenia ich siedlisk i ostoi. Zlokalizow ane w budynkach miejsca lęgowe ptaków i kry

jówki kolonii rozrodczych nietoperzy należy traktować ja k o ich siedliska i zarazem ostoje, podlegające ochronie prawnej.

W p rzypadku planow anych prac rem ontow o-budow lanych (zwłaszcza term o m o - dernizacyjnych) b u d ynku, należy spraw dzić na stronie internetow ej R egionalnej D y rek cji O ch ro n y Środow iska (RDO Ś) w Katow icach obow iązujące regulacje praw ne i p ro c e d u ry określające w aru n k i w ykonyw ania p rzedm iotow ych prac, p o d kątem zapew nienia o chrony potencjalnych siedlisk ptaków i nietoperzy. W ydział O ch ro n y Środow iska d a nego m iasta lub gm iny pow inien, w p o ro zu m ien iu z W ydziałem A rch itek tu ry (lub jego o d pow iednikiem ), ustalić określone p ro ce d u ry p ostępow ania oraz inform ow ania o nich inw estorów i firm y w ykonujące tego typu prace.

Z alecane działania:

1. Dostosowanie term inu prac rem ontowo-budowlanych do biologii nietoperzy.

W ykonyw anie rem o n tó w w bud y n k ach zasiedlonych przez te ssaki zaleca się w okresie w iosennym (m arzec-kw iecień) oraz późnym latem i jesienią (w rzesień- listopad), a w ięc poza okresem , w k tó ry m ro d zą i odchow ują m łode, bądź h i

bernują. W pozostałych m iesiącach przed rozpoczęciem prac należy spraw dzić, czy b u d y n ek nie jest zasiedlony przez nietoperze.

2. Spraw dzenie budynku p o d kątem jego zasiedlenia p rzez nietoperze.

W roku poprzedzającym planow ane prace, należy spraw dzić, czy b u d y n ek nie jest zasiedlony przez nietoperze - przeprow adzić w ieczorne obserw acje b u d y n k u oraz kontrole potencjalnych kryjów ek. D ziałania te należy pow tórzyć w okresie b ez

p o śred n io poprzedzającym rozpoczęcie prac. W tym celu najlepiej zw rócić się do specjalisty - chiropterologa. O bserw acje b u d y n k u należy przeprow adzić w god zi

nach w ieczornych (tuż p o zachodzie słońca, aż do zm roku), w czerw cu, sierpniu i październiku, przy czym w arto je pow tórzyć 2-3 razy, gdyż je d n a k o ntrola (np. przy złej pogodzie) m oże nie w ykazać ich obecności. N ietoperze opuszczają schro n ien ie zazwyczaj pojedynczo i w niew ielkich odstępach czasu, je d en za d ru gim. N iekiedy m iejsca ich przebyw ania m o żn a zlokalizow ać po o d ch o d a ch (p o d o b nych do m ysich) grom adzących się p o d kryjów kam i (na p ara p eta ch i balkonach, przy ścianach budynków , n a strychu itp.). N a przełom ie czerw ca i lipca w pobliżu kryjów ek rozrodczych o dnajdow ane są nielo tn e lub słabo lo tn e m łode, które albo w ypadły z kryjów ki, albo doznały kontuzji podczas pierw szych lotów.

3. Zabezpieczenie potencjalnych kryjówek.

4. Zaplanow anie i m o n ta ż kryjów ek zastępczych.

W ram a ch kom pensacyjnych działań napraw czych należy zaplanow ać m o n ta ż k ry jów ek zastępczych (głów nie skrzynek na- i podtynkow ych).

Re m o n t y b u d y n k ó w a o c h r o n a n i e t o p e r z y

26

(29)

P rzed p rzystąpieniem do prac rem ontow o-budow lanych budynków zasiedlonych przez nietoperze należy wystąpić do RDO Ś w Katow icach o w ydanie zezw olenia w tr y bie art. 56 ust 2 piet 2 Ustawy z dnia 16 kw ietnia 2004 r. o ochronie p rzyrodyn a o d stę p stw o o d zakazu, o k tó ry m m ow a w art. 52 ust 1 pkt 4, tj. o zezw olenie n a zniszczenie sie

dliska i ostoi nietoperzy. Brak podjęcia takich działań m oże doprowadzić do w strzym ania rozpoczętych prac i odpowiedzialności karnej w świetle: Ustawy z dnia 16 kw ietnia 2004 r.

o ochronie przyrody, Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zw ierząt, Ustawy z dnia 13 kw ietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawiei Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny.W p rzy p ad k u zniszczenia siedlisk n ietoperzy należy podjąć działania napraw cze w skazane przez specjalistę - chiropterologa (np. instalacja specjalnych skrzynek podtynkow ych).

P rzypadki ła m an ia praw a w zakresie o ch ro n y ptaków i nieto p erzy w budynkach m o żn a zgłaszać: lokalnym org an o m Inspekcji W eterynaryjnej (pow iatow em u lub w o

jew ódzkiem u lekarzow i w eterynarii, w oparciu o zapisy Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zw ierząt),RDOŚ Katowice (w o parciu o zapisy Ustawy z dnia 16 kw ietnia 2004 r. o ochronie przyro d yi Ustawy z dnia 13 kw ietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środow isku i ich naprawie),ja k rów nież policji i p ro k u ra tu rze oraz organizacjom sp o łecznym , których statutow ym celem działania jest o ch ro n a zw ierząt (w oparciu o zapisy Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zw ierząt).

A spekty praw ne ocieplania budynków oraz n iezbędne działania zostały szczegóło

wo om ów ione w publikacji P T O P „S alam andra” z 2009 roku pt. Docieplanie budynków w zgodzie z zasadam i ochrony przyrody(h ttp://w w w .salam andra.org.pl).

N a stronie internetow ej RDOŚ Katowice (http://katow ice.rdos.gov.pl, zakładka

„O chrona przy ro d y ”) zam ieszczono szczegółowe w ytyczne dotyczące o ch ro n y ptaków w budynkach: zalecenia dla organów adm in istracji w ydających zezwolenie na p ro w a

dzenie prac rem ontow ych i budow lanych oraz inw estorów i wykonawców, w ytyczne dla ornitologów , w zór k arty zgłoszenia i k o ntroli obiektu oraz w zór p ro to k o łu kontroli obiektu. Niestety wciąż brakuje podobnych wytycznych dla ochrony nietoperzy w b u d yn  kach!

Wykaz aktów prawnych:

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 n r 92 poz. 880 z późn.

zm.),

• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. 2004 n r 220 poz. 2237),

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U. 2003 n r 106 poz. 1002, Dz.U. 2009 n r 79 poz. 668 z późn. zm.),

Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. 2007 n r 75 poz. 493 z późn. zm.),

• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 czerwca 2008 r. w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia (Dz.U. 2008 n r 103 poz. 664), Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. 1997 n r 88 poz. 553 z późn. zm.).

27

(30)

C O Z R O B I Ć Z E Z N A L E Z I O N Y M N I E T O P E R Z E M ?

Znalezionych przypadkow o nietoperzy nie wolno chw ytać golą dłonią, poniew aż w ten sposób narażam y się na ukąszenie. Ssaki te (szczególnie m roczek późny) byw ają n o sicie

lam i groźnego w irusa wścieklizny. O soby zajm ujące się zaw odow o nieto p erzam i p o d d a ją się profilaktycznym szczepieniom . Zwierzę, k tó rem u chcem y pom óc, najlepiej chw y

tać w skórzanej rękaw icy lub przez grubszą tk an in ę tak, by nie spow odow ać u niego obrażeń. D o b ry m sposobem jest nakrycie n ieto p erza tekturow ym pu d elk iem i u m iesz

czenie go w śro d k u za po m o cą tek tu rk i w suniętej od spodu. Szczególną uwagę należy zw rócić na sposób zam knięcia pudełka, bo zw ierzęta te potrafią przeciskać się przez wąskie szczeliny i łatw o m ogą się z niego w ydostać, jeśli pudełko będzie źle z a m k n ię

te bąd ź otw ory w entylacyjne będ ą zbyt duże. Nie należy sam em u opiekować się znale

zio n ym i osobnikami, poniew aż w ym aga to fachow ej wiedzy. W skazane jest natom iast, w m iarę m ożliw ości, zrobienie dokum en tacji fotograficznej (zdjęcie, na k tórym w id o cz

ny jest pysk i uszy zw ierzęcia) oraz zanotow anie daty, m iejsca i okoliczności znalezienia.

Specjalista, któ rem u przekażem y nietoperza, oznaczy gatunek, określi jego stan i będzie w iedział, gdzie go uw olnić lub ja k m u pom óc.

Jeśli dojdzie do pokąsania p rze z nietoperza, należy skontaktow ać się z pow iatow ym lekarzem weterynarii i poddać się odpowiednim szczepieniom. Zw ierzę n atom iast, jeśli zostało schw ytane, trafi na kilkutygodniow ą obserw ację i lekarz zadecyduje o dalszym postępow aniu.

Jeśli nieto p erz wleci do m ieszkania, należy um ożliw ić m u opuszczenie go jeszcze tej samej lub najbliższej n ocy (nie wolno wypuszczać nietoperzy w ciągu dnia, chyba, że w bezpiecznej kryjówce).Najlepiej postąpić wg instrukcji: (1) zam knąć drzw i do p o zostałych pom ieszczeń, (2) otw orzyć szeroko okno, (3) zgasić światło, (4) czekać aż sam wyleci, (5) upew nić się, że na pew no opuścił nasze m ieszkanie. Nie należy bać się latają

cego nietoperza, poniew aż na p ew n o nas n ie zaatakuje i nie usiądzie n a nas. W p rz y p a d ku pro b lem u z n ieto p erzem w m ieszkaniu m o żn a rów nież zw rócić się do Straży M iej

skiej o p o m o c y w jego bezpiecznym schw ytaniu i d ostarczeniu go w łaściw ym osobom . Nietoperza znalezionego zim ą, zw łaszcza w czasie mrozów, najlepiej ja k najszybciej przekazać specjaliście.Jeśli nie m a takiej m ożliw ości, należy przenieść go w bezpieczne, nieogrzew ane, ale też i nieprzem arzające m iejsce, o te m p eratu rze około 0-10°C (strych, piw nica itp.), skąd sam będzie m ó g ł się w ydostać (np. przez otw arte okno). Nie każdy nietoperz znaleziony zim ą w budynku potrzebuje pom ocy. Jeśli zim uje w bezpiecznym m iejscu (o dpow iednio niska te m p eratu ra, m ożliw ość sw obodnego opuszczenia k ry jó w ki itp.), pozw ólm y m u ta m przeczekać ciężki, zim ow y okres.

Inform acje o znalezionych nieto p erzach i m iejscach przebyw ania ich kolonii są g ro m a d zo n e i w ykorzystyw ane w celach naukow ych - służą do lepszego p o zn a n ia fauny tych ssaków w m iastach konurbacji. Takie dane o d około 10 lat zbierane są przez C e n tru m D ziedzictw a P rzyrody G órnego Śląska w K atow icach, przy w spółpracy p rz y ro d n i

ków ze Śląskiego O g ro d u Z oologicznego i „Leśnego Pogotow ia” w M ikołowie.

28

(31)

Bezpieczny sposób trzym ania nietoperza w ręce

P R Z Y D A T N E A D R E S Y

C e n tru m D ziedzictw a Przyrody G órnego Śląska, ul. św. H u b erta 35, 40-543 Katowice, http://w w w .cdpgs.katow ice.pl, tel. (32) 20 95 008, e-m ail: <cdpgs@ cdpgs.katow ice.pl>

(zakres działalności: g rom adzenie danych faunistycznych, b ad a n ia terenow e, in te rw e n cje, opieka n ad n ietoperzam i, edukacja ekologiczna).

R egionalna D yrekcja O ch ro n y Środow iska w K atowicach, ul. P ow stańców 41a, 40-024 Katowice, http://katow ice.rdos.gov.pl, tel. (32) 20 77 801, 20 77 880, e-mail:

<sekretariat.katow ice@ rdos.gov.pl> (zakres działalności: w ydaw anie decyzji na p o d sta wie Ustawy z dnia 16 kw ietnia 2004 r. o ochronie przyrody,przeprow adzanie p ostępow ań i w ykonyw anie innych zadań, o których m ow a w Ustawie z dnia 13 kw ietnia 2007 r.

o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie,w spółpraca z o rganam i sam orządu teryto rialn eg o w spraw ach ocen oddziaływ ania n a środow isko i o chrony przyrody).

Schronisko dla D zikich Zw ierząt „Leśne Pogotow ie’, Jacek W ąsiński, ul. K ościuszki 70, 43-190 M ikołów, tel. (32) 322 07 17, 605 100 179 (zakres działalności: opieka n ad n ie to perzam i, edukacja ekologiczna).

29

(32)

Śląski O g ró d Zoologiczny, D ział H odow lany, P ro m e n ad a Gen. Jerzego Z iętka 7, 41-501 Chorzów , http://w w w .zoo.silesia.pl, tel. (32) 793 70 08 (zakres działalności: edukacja ekologiczna, hodow la gatunków egzotycznych).

W ojew ódzki Insp ek to rat W eterynarii w K atow icach (Śląski W ojew ódzki Lekarz W e

terynarii), ul. B rynow ska 25a, 40-585 Katowice, http://w w w .katow ice.w iw .gov.pl, tel. (32) 609-16-01 (na stronie internetow ej znajduje się w ykaz Pow iatow ych In sp e k to ratów /L ekarzy W eterynarii w w ojew ództw ie śląskim ; zakres działalności: prow adzenie spraw i n ad z ó r n a d p rzestrzeganiem przepisów z zakresu o ch ro n y zw ierząt i o chrony zdrow ia zw ierząt, zw alczanie chorób zakaźnych zw ierząt i m on ito ro w an ie chorób od- zw ierzęcych, in terw encje w przy p ad k ach p o g ryzienia przez nietoperze).

W p rzy p a d k u planow anych działań z zakresu czynnej o chrony nieto p erzy (zabez

pieczanie k rata m i wejść do podziem i, rem o n ty strychów zasiedlonych przez nietoperze, adaptacja obiektów pod ziem n y ch n a zim ow iska, rozw ieszanie skrzynek dla n ietoperzy itp.) zalecam y k o n ta k t z organizacjam i p o zarządow ym i zrzeszonym i w Porozum ieniu dla Ochrony Nietoperzy (PO N), które m ają dośw iadczenie w tego ty p u działaniach.

Są to: Polskie Tow arzystwo O ch ro n y P rzyrody „S alam andra” z P oznania i Polskie To

w arzystw o P rzyjaciół P rzyrody „pro N atura” z W rocław ia, a w karpackiej części w oje

w ództw a śląskiego - Stow arzyszenie dla N atu ry „Wilk” z Tw ardorzeczki. D odatkow e inform acje m o żn a znaleźć n a stro n ac h internetow ych:

http://w w w .nietoperze.pl/pon

http://w w w .bocian.org.pl/porozum ienie

D O P O C Z Y T A N I A O N I E T O P E R Z A C H

• k o n u rb acji śląsko-dąbrow skiej:

*Sachanowicz K., W ow er A. 2005. Zaskakujące odkrycie przyrodnicze - mroczek pozłoci

sty w m iastach Aglom eracji Górnośląskiej.P rzy ro d a G órnego Śląska 39, s. 8 -9 .

*Sachanowicz K., W ow er A. 2008. Z im ow e stw ierdzenia karlika większego w w ojew ódz

twie śląskim.P rzyroda G órnego Śląska 54, s. 11, 13.

*Sachanow icz K., W ow er A. 2009. Borowce wielkie na balkonach katowickiego w ysoko

ściowca.P rzy ro d a G órnego Śląska 58, s. 6 -7 .

• w ojew ództw a śląskiego:

*Mysłajek R. W., N ow ak S„ P iłacińska B., Sachanow icz K. 2011. C zerw ona lista ssaków w ojew ództw a śląskiego[W:] P arusel J.B., S kow rońska K., W ow er A. (red.) 2011. C zerw o

na lista kręgowców w ojew ództw a śląskiego. R aporty O pinie 6/5. Strategia ochrony p r z y  rody w ojew ództw a śląskiego na lata 2011-2030. R aport o stanie p rzyro d y województwa śląskiego.C e n tru m D ziedzictw a P rzyrody G órnego Śląska, Katowice. W druku.

*Sachanow icz K. 2008. Nietoperze ja sk iń i p o d zie m i antropogenicznych w wojew ództw ie śląskim.P rzyroda G órnego Śląska 53, s. 10-13.

30

(33)

M roczek posrebrzany - gatunek najczęściej spotykany zimą w budynkach na terenie konurbacji

(34)

Polski i Europy:

D ietz C., von H elversen O., Nill D. 2009. Nietoperze Europy i A fry ki północno-zachod- niej. Biologia, rozpoznawanie, zagrożenia.M ultico, W arszawa, 400 s.

Sachanow icz K., C iechanow ski M. 2005. N ietoperze Polski.M ultico, W arszawa, 160 s.

Sachanow icz K. 2010. Nietoperze Europy Centralnej i Bałkanów. Przew odnik fotograficz

ny.N yctalus, W rocław, 128 s.

* o o chronie nietoperzy:

K ruszew icz A. G„ C zujkow ska A. 2007. Zw ierzęta w mieście - interwencje. Poradnik dla służb miejskich i lekarzy weterynarii.M ultico, W arszawa, 128 s.

M ysłajek R. W., N ow ak S„ K urek K. 2008. Nietoperze Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Poradnik ochrony.Stow arzyszenie dla N a tu ry „Wilk”, T w ardorzeczka, 34 s.

W ylęgała P., Jaros R„ D zięciołow ski R., Kepel A., Szkudlarek R„ Paszkiew icz R. 2009.

D ocieplanie budynków w zgodzie z zasadam i ochrony przyrody. PTO P „S alam andra”, P oznań, 32 s. (d o stęp n a w form acie PDF n a stronie http://w w w .salam andra.org.pl) W ylęgała P , Jaros R., D zięciołow ski R., Kepel A., Szkudlarek R., Paszkiew icz R. 2009.

Ptaki i nietoperze w miastach. Docieplanie budynków p rzyja zn e dla zw ierząt.U rząd M ia

sta Zabrze, 32 s.

Plakaty o nieto p erzach w ydane przez C e n tru m D ziedzictw a P rzyrody G órnego Śląska >

*Rok 2001 - M iędzynarodow y Rok N ietoperzy (dw a plakaty prezentujące prace trzech finalistów k o n k u rsu na najlepszy plakat p ropagujący o ch ro n ę nietoperzy).

*K. Sachanow icz, A. W ow er 2011. Fauna nietoperzy konurbacji śląsko-dąbrowskiej.

*K. Sachanow icz, A. W ow er 2011. Fauna nietoperzy wojew ództw a śląskiego.

^Publikacje dostępne w formacie PDF na stronie internetowej http://www.cdpgs.katowice.pl

32

(35)

FAUNA NIETOPERZY

KONURBACII ŚLĄSKO-DĄBROWSKIEJ FAUNA N IETO PERZY

W OJEW ÓDZTW A ŚLĄSKIEGO

rnl&yzkac

I60Z»N*»000»

iąozvNAi<oao>

(36)

¿. '¡* '. śri .

C entrum D ziedzictw a P rzyrody G órnego Śląska

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska

zostało powołane przez Wojewodę Katowickiego, Wojciecha Czecha, Zarządzeniem Nr 204/92 z dnia 15 grudnia 1992 roku, które nadało również statut tej jednostce. Dokumenty te zostały zmienione Zarządzeniem Nr 154/94 Wojewody Katowickiego z dnia 22 listopada 1994 roku.

Zgodnie z zarządzeniami i statutem, Centrum było państwową jednostką budżetową powołaną do badania, dokumentowania i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Śląska.

W związku z reformą administracyjną kraju z dniem 1 stycznia 1999 roku Centrum zostało przekazane województwu śląskiemu Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada

1998 roku. Uchwałą Nr 1/51/5/2002 Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 17 czerwca 2002 roku został nadany statut wojewódzkiej samorządowej jednostce organizacyjnej o nazwie

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. Nadzór nad Centrum wykonuje Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego.

Celem Centrum jest działanie dla dobra przyrody nieożywionej i ożywionej Górnego Śląska poprzez gromadzenie o niej wiedzy oraz działalność naukową, ochronną i edukacyjną, aby zachować

tożsamość regionu oraz rolę i znaczenie jego wartości przyrodniczych (§ 6 Statutu Centrum).

ISBN 978-83-925142-4-4