JoachimDiec
Instytut Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytet Jagielloński
POLITYCZNO-KULTUROWA TOŻSAMOŚĆ ROSJAN - OBYWATELI FEDERACJI
Struktura administracyjnaFederacji Rosyjskiej i związane z niąustawodawstwo wyka zują daleko idącą niejednolitość, odzwierciedlającą problemy etniczno-kulturowe na terenie państwa. Stwierdzając, że „Suwerenem i jedynym źródłem władzy wFederacji Rosyjskiej jest jej składający się z wielu nacji lud” (MHOzoHatiuoHajibHbiü napod), konstytucja daje do zrozumienia, żewspółczesna Rosja nie traktuje sama siebie jako państwo narodowe (pamiętajmy jednak, że rosyjski terminnaród stanowi ekwiwalent zarówno zachodniego pojęcianarodu (ang, fr. natiori),jak i pojęcia ludu (ang. thepeo- ple, fr. lepeuple) i w pewnej mierze odpowiada pojemnemuniemieckiemu terminowi dasVolk.
W zgodzie z powyższymi założeniami pozostajezłożona struktura terytorialnapań stwa, w której skład wchodzi 21 republik, 6 krajów, 49 obwodów, dwa miasta o zna czeniu ogólnofederalnym: Moskwa i Petersburg, jeden (Żydowski) obwód autono
miczny oraz dziesięć okręgówautonomicznych12. Dotego stopnia skomplikowany po
1 Konstytucja Federacji Rosyjskiej, Cz. 1, Rozdział 1, Artykuł 3, p. 1.
2 Cz. 1, Rozdział 3, Artykuł 65, p. 1 Kostytucji FR stanowi:
„W skład Federacji Rosyjskiej wchodzą podmioty Federacji Rosyjskiej:
Republika Adygeja (Adygeja), Republika Ałtaj, Republika Baszkortostan, Republika Burjacja, Repu
blika Degestan, Republika Inguszecka, Republika Kabardyno-Bałkarska, Republika Kałmycja-Chalmg Tangcz, Republika Karaczajewo-Czerkieska, Republika Karelia, Republika Korni, Republika Marij Eł, Republika Mordowia, Republika Sacha (Jakucja), Republika Północna Osetia, Republika Tatarstan (Tatar
stan), Republika Tuwa, Republika Udmurcka, Republika Chakasja, Republika Czeczeńska, Republika Czuwaska (Czawasz Respubliki);
Kraj Ałtajski, Kraj Krasnodarski, Kraj Krasnojarski, Kraj Nadmorski, Kraj Stawropolski, Kraj Chaba- rowski.
Obwód Amurski, Obwód Archangielski, Obwód Astrachański, Obwód Biełgorodski, Obwód Briański, Obwód Władimirski, Obwód Wołgogradzki, Obwód Wołogocki, Obwód Woroneski, Obwód Iwanowski, Obwód Irkucki, Obwód Kaliningradzki, Obwód Kałuski, Obwód Kamczacki, Obwód Kemerowski, Obwód Kirowski, Obwód Kostromski, Obwód Kurgański, Obwód Kurski, Obwód Leningradzki, Obwód Lipiecki, Obwód Magadański, Obwód Moskiewski, Obwód Murmański, Obwód Niżegorodzki, Obwód Nowgorodz- ki, Obwód Nowosybirski, Obwód Omski, Obwód Orenburski, Obwód Orłowski, Obwód Penzeński, Obwód Permski, Obwód Pskowski, Obwód Rostowski, Obwód Riazański, Obwód Samarski, Obwód Saratowski, Obwód Sachaliński, Obwód Swierdłowski, Obwód Smoleński, Obwód Tambowski, Obwód Twerski, Ob
dział administracyjny kraju nie znajduje odzwierciedlenia w statusie wymienionych rodzajów podmiotów Federacji, sąone bowiem nominalnie równoprawne. Jednakże republika (państwo) ma własnąkonstytucję i ustawodawstwo, zaś kraj, obwód, miasto o znaczeniu ogólnofederalnym, obwód autonomiczny i okręg autonomiczny - własny statut i ustawodawstwo. Wobec powyższych uregulowań powstaje pytanieo uzasad nieniewprowadzenia odmiennych nazw dla podmiotów administracyjnych i ustaw za sadniczycho identycznymstatusie materialnym.
Zasadniczym motywemdla rosyjskichustawodawców,zdaniem Jurija Afanasjewa, byłaprzede wszystkim niechęć dorewolucyjnych działań,które centralne władze epoki jelcynowskiej mogły narazić na szwank. W rezultacie zaniechania jednoznacznych
ustaleńwzajemnych zależności kompetencyjnych pomiędzy Federacjąa jej podmiota mi te ostatnie wydaływiele aktów legislacyjnychniezgodnych zkonstytucją. Jak przy
pomina rosyjski historyk,doszło dotakspektakularnychzgrzytówjak przyznaniesobie przez szereg republik prawa do ogłaszania stanu wyjątkowego na własnym terenie, a w przypadku Tuwy - decyzji dotyczących wojny i pokoju3. Konstytucja Republiki Tatarstan w rozdziale 1,art. 1 stanowi, żejest ona „demokratycznym państwem prawa stowarzyszonym z Federacją Rosyjską”; wart. 6 czytamy zaś, że Tatarstan może za
wierać umowy nie tylko zjednostkami administracyjnymi państw trzecich, lecz także z samymi państwami4. W istocie rzeczy faktem są pewne ograniczone stosunki mię dzynarodowe pomiędzy Tatarstanema innymi krajami, głównie przezplacówki ocha rakterze dyplomatyczno-handlowym, którerepublika posiada w niektórychpaństwach.
wód Tomski, Obwód Tulski, Obwód Tiumieński, Obwód Uljanowski, Obwód Czelabiński, Obwód Czytyń- ski, Obwód Jarosławski;
Moskwa, Sankt-Petersburg - miasta o znaczeniu ogólnofederalnym;
Żydowski Obwód Autonomiczny;
Agiński Burłacki Okręg Autonomiczny, Komi-Permiacki Okręg Autonomiczny, Koriacki Okręg Auto
nomiczny, Neniecki Okręg Autonomiczny, Tajmyrski (Dołgano-Neniecki) Okręg Autonomiczny, Ust’- -Ordyński Burłacki Okręg Autonomiczny, Chanty-Mansyjski Okręg Autonomiczny, Czukocki Okręg Au
tonomiczny, Ewenkijski Okręg Autonomiczny, Jamało-Nieniecki Okręg Autonomiczny”. Cyt. na podsta
wie: http://www.ceo.org.pl/dokument.php?typ=news&dzial=1650&id=26897 3 J. Afanasjew, Groźna Rosja, tłum. M. Kotowska, Warszawa 2005, s. 160-161.
4 Zob. http://www.tatar.ru/7DNSIDMj759815205cb7fe3aacf4aae5ba8132a&node_id=222 5 Zob. J. Potulski, Idea i praktyka federalizmu w Rosji, Toruń, 2004, s. 61, 91-92.
Dezintegracja terytorialnaRosji, zgodnie z odwieczną tradycją, nastąpiław chwili kryzysu władzy centralnej. Elementem spajającym unitarne imperium Romanowów byłaautorytarnawładzacarska. Kiedy doszło dojej usunięcia, nastąpił okres chaosu, owocujący przewrotem bolszewickim w 1917 roku. W ZSRRrolę czynnikaspajające go odgrywałapartiakomunistyczna; kiedy i jej zabrakło, państwo rozpadło się, pozo
stawiając wiele państw narodowych i okaleczone imperium, które utraciło unitarny charakter. W nowo powstałych podmiotach Federacji doszło nie tylko do uchwalenia aktów niezgodnych z ogólnopaństwową konstytucją,aletakże do licznych przykładów samowoli lokalnych elit, cechujących się przez lata nadzwyczajnątrwałością. Docho dziłodo skrajnej korupcji i nepotyzmu, co sprawia, że centralizacyjne działania ekipy Władimira Putina, polegające m.in. na utworzeniu okręgów federalnych i wyłanianiu dotychczaswybieranych w wyborach powszechnychgubernatorówprzez mianowanie, spotkały sięz poparciemludności5.
Obecna struktura terytorialna Federacji Rosyjskiej zasadniczoodpowiada strukturze dawnej Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Jest to zamie
Polityczno-kulturowatożsamość Rosjan - obywateli Federacji 81
rzony rezultat polityki zaniechańekipy Jelcynowskiej. W epocesowieckiej podział na republiki czy mniejsze jednostki administracyjne nie miałzasadniczego znaczenia po litycznego. W sensie materialnym ZSRR był państwem unitarnym, pomimo konstytu cyjnych zapewnieńofederacyjności tego tworu. Zarówno komunistyczna nomenklatu ra, jak i lwia częśćspołeczeństwa w najczarniejszych wizjach niebrała pod uwagę roz
paduZSRR. Sprawiało to, że nie przykładano wagi do tego, bypodział administracyj
ny odzwierciedlał topografię etniczną.Bez znaczenia pozostawały także perspektywy sprawności samorządu terytorialnego, ten bowiem stanowił tylko emanację instancji centralnych. Pozwoliłoto, na przykład, napowiększenieterytorium ukraińskiego ote
renywcześniej niebędące częścią historycznej Ukrainy: w 1922 roku - okraj noworo- syjski (dzisiejsza„wschodnia” Ukrainaz Donbasem), a w 1954 roku, z inicjatywy Ni kity Chruszczowa, pragnącegow ten sposób uhonorować ugodę perejesławskąz 1654 roku, o terytoria południowe z Półwyspem Krymskim. Gdy w 1991 roku w wyniku umowy białowieskiejdoszło do rozpaduZSRR, naterenie niepodległegojuż państwa ukraińskiego znalazło się około 11 milionów Rosjan, co w oczywistysposób rzutuje na postawy polityczne obywateliRepubliki Ukraińskiej ostatniej doby.
Zniknięciu z mapy świata Związku Radzieckiego nie towarzyszyła rzetelna rewizja stosunków etnicznych na terytorium byłego imperium. Powodów tego zaniechania było wiele, z czego trzy wydająsię najistotniejsze. Po pierwsze, Konstytucja ZSRR jedynie republikom związkowym pozwalała na ewentualną secesję, której zresztą nikt
nie brał poważnie pod uwagę. Kiedy jednak to, co jeszczerok wcześniej wydawało się urojeniem chorej wyobraźni, stało się faktem, rozpad państwa, na mocy konstytucji, przebiegł wedługgranic republik. Po drugie,powstałepaństwa były, coprawda, wład
ne dokonaćzmian granic na podstawie umów bilateralnych, jednakw praktyce mogło to oznaczać pobudzenie agresywnych nastrojów, a przez to destabilizację owych państw. Taki scenariusz był z pewnością niedopuszczalny dla władz, które w swym własnym interesiepragnęły przede wszystkim powstrzymać katastrofę gospodarczą. Po trzecie, społeczeństwa niepodległych państw tylko częściowo rozumiały potrzebę po
wstania nowej tożsamości. Nie zdawano sobie sprawy z faktu, że dawne imperium odeszło do przeszłości definitywnie i że terytorium będące niegdyś polityczno- -prawnymmonolitemteraz stanowizbiór całkowicie niezależnychbytów politycznych, którym przyjdzie realizować nowe cele.
Większość państw powstałych po rozpadzie ZSRR zdecydowała się na realizację modelu państwa narodowego,cobyłomożliwe przede wszystkim dzięki zdecydowanej przewadzejednego żywiołu etnicznego (Ukraina, Uzbekistan, Kirgistan, Gruzja, Ar
menia etc.), jednak w przypadku RFSRR, która przekształciła się w Federację Rosyj
ską byłoto trudniejsze z przynajmniej dwu powodów. Pierwszy stanowi niewątpliwie bardzo skomplikowana struktura etniczna państwa,o wielebogatsza niż w innychkra
jach postsowieckich, drugi zaś trudne do zignorowania dziedzictwo historyczno-cy- wilizacyjne.
Zarówno do dawnej Rosji, jak i do Związku Radzieckiego trudno byłoby nie od
nieść terminu imperium. S. Kaspe, poszukując formuły rosyjskiej imperialności wska
zuje na ogólne cechy wszystkich imperiów: uniwersalizm, ekspansjonizm, etniczną heterogeniczność, samowystarczalność, ogólnozwiązkowy język . V. Zaslavsky zwra- *
6 C. Kaem, Hunepu» u ModepHtoayM. 06iqax Modejib u poccuücKa» cneyucpuKa, MocKBa 2001, s. 182-183.
ca uwagę na jeszcze inne, fundamentalne cechy imperium sowieckiego, takiejakjego etnoterytorialna struktura, etniczna stratyfikacja i bardzo charakterystyczne relacje między centrum aperyferiami wyznaczane przez władzecentralne7.
7 V. Zaslavsky, The Soviet Union [w:] After Empire: Multiethnic Societies and Natio-Building, New York 1997, s. 85.
’ E. HOsch, Die Kultur der Ostslaven (Kyjibmypa eocmouHbix aiaettH) [w:j P occur jueoKdy BocmoKOM u 3anadoM: mpaduyuoHHbte u coepeMembie KOHyenyuu. XpecmojuamuR, MocKBa 1994, s. 134.
Rzut oka na dziejeRosji pozwala bez większego truduzauważyć ekspansjonistycz- ny charakter tego państwa. Od czasówIwana Kality mamy praktycznie do czynienia z ciągłym powiększaniem terytorium, nad którym Moskwasprawowała kontrolę. Po czątkowo doszło do zjednoczenia Rusi, znajdującej się pod panowaniem Złotej Ordy.
Po odzyskaniu niezależności w stosunkowo niedługim czasiepowstał moskiewski pa triarchat. Idea Moskwy - „trzeciego Rzymu” odzwierciedlała eklezjalne dążenia do powstania nowego, imperialnego centrum prawosławia, a Iwan Groźny przyjął tytuł cara, zarezerwowany wcześniej dla wielkich chanów. Jak zauważa E. Hósch, „ekspan sja Moskwy zminimalizowała szanse ukształtowania się regionalizmów, kulturowy krajobrazdawnej Rusi zastępowała stopniowo cywilizacja imperialna”8.
Rozprawienie się z chanatemkazańskim, anastępnie wyprawa Jermaka, pozwoliły naznaczne powiększenie terytorium wkierunku wschodnim, aprzez to na wchłonięcie sporej liczby wyznających islamTataróworaz wielu innych grupetnicznych. W 1654 roku, po powstaniu Chmielnickiego, do państwa moskiewskiego przyłączona została wschodnia (dziś rozumiana jako centralna) Ukraina zKijowem, gdzie funkcjonowała jedynaakademiaw świecie wschodniosłowiańskim i gdzie żywa była nieznanadotąd w Rosji europejska tradycjaintelektualna. Miało to kolosalne znaczenie dla państwa, któredotąd niewieleczerpało zeświata zachodniego.
Rosja Romanowów to kolejne pasmo podbojów, atymsamym powiększania obsza
ru państwa. Szczególne znaczenie ma panowanie Katarzyny II, która podbiła chanat krymski idokonała rozbiorów Rzeczpospolitej, zjednej strony włączając doimperium wielką rzeszę prawosławnej ludności ruskiej i narody bałtyckie, z drugiej zaś otwiera jąc pole dla kolonizacji. Zdobycze terytorialne zostały później powiększone w wyniku
wojen napoleońskich, zakończonych stosunkowo trwałym porządkiem europejskim, ustanowionym na kongresie wiedeńskim w 1815 roku. W XIX wieku trwa bardziej pokojowa w swym charakterze ekspansja w kierunku Azji Środkowej oraz podbój Kaukazu, którybył nie tylko terenem spornym pomiędzy Rosją a Turcją lecz przede wszystkim konglomeratem etnicznym. Zamieszkujące go niektóre górskie narody is
lamskie (głównieCzeczeni i Ingusze) przezcałe dziesięciolecia nie potrafiły się pogo dzićzutratąniepodległości, prowadząc długotrwałe i obfitujące w tysiące ofiar wojny partyzanckie. Pierwsza wojna światową a następnie rewolucja 1918 roku przyniosły imperium prawdziwą katastrofę. Państwo uległo swoistemu przepoczwarzeniu, tracąc jednocześnieczęść zachodnich kresów, w tymobszarypolskie. Okres stalinowski pro
wadzi na powrótdo ekspansji - po krwawej wojnie ZSRR zmusza doustępstw teryto
rialnych Finlandię, a następnie, w wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow, wchłania wschodnieterytoria Polski i Mołdawię. W 1940 roku dochodzi do aneksjipaństw bał tyckich,które (zkrótką przerwą naokupacjęniemiecką) pozostanąrepublikamizwiąz
kowymi aż dolat 1990-1991, kiedy to miejscowe parlamentyproklamowały niepodle głość. W wyniku działań wojennych Stalin dokonał także pospiesznej aneksji połu
Polityczno-kulturowatożsamośćRosjan - obywateli Federacji 83
dniowego Sachalinu oraz Wysp Kurylskich, których zwrotu Japonia domaga się po dziśdzień.
PoII wojnie światowej imperializm moskiewski przybrał podwójne oblicze. Z jed
nej strony, kosztem m.in. Polski powiększył się obszar ZSRR, z drugiej zaś powstała grupa satelitarnych państw o ograniczonej suwerenności. Próbowano także budować obóz prosowieckiw odleglejszych krajach świata, takichjakWietnamczy Kuba.
W ciągu wieków ekspansji doszło do złożonych procesów cywilizacyjnych. Ich złożoność obejmuje sferę nie tylko polityczną, aletakże techniczno-gospodarczą,kul
turalną, religijnąi etniczną. Zakrojone na szeroką skalę przemieszczenialudności, za równo wymuszone, jak i dobrowolne, zaburzyły naturalny układ etnoterytorialny, tkwiącą u podłoża współczesnej złożoności etnicznej Federacji.Współczesne państwo rosyjskie zamieszkuje zatem ponad sto narodów o utrwalonej świadomości. Spośród nich38 osiąga liczebność powyżej 100tysięcy.Poniższa tabela przedstawia przybliżo
ny stan liczebny poszczególnychgrupetnicznych w FederacjiRosyjskiej:
Tabela 1. Stan liczebny grup etnicznych w Federacji Rosyjskiej
Grupa narodowościowa Stan liczebny w roku 1999 (w tysiącach)
Zmiana liczebności (w %) w latach 1989-1999
Rosjanie (pyccKue) 117883,5 -1,7
Tatarzy 5820,9 +5,4
Ukraińcy 4301,6 -1,4
Czuwasze 1836,6 +3,6
Baszkirzy 1473,4 +9,5
Białorusini 1152,0 -1,5
Czeczen i 1085,0 +20,7
Mordwini 1027,1 -1,3
Ormianie 874,7 +64,3
Udmurci 727,2 +1,7
Kazachowie 691,2 +8,7
Maryjczycy 669,0 +3,9
Awarowie 657,2 +20,8
Niemcy 584,6 -30,6
Osetyńczycy 470,4 +16,9
Azerowie 462,7 +37,7
Buriaci 457,0 +9,5
Kabardyjczycy 433,2 +12,2
Jakuci 432,1 +13,7
Dargińczycy 431,2 +22,0
Korni 330,3 -1,8
Kumysy 328,3 +18,4
Żydzi 307,9 -42,6
Ingusze 261,8 +21,7
Tuwińczycy 238,6 +15,7
Mołdawianie 188,4 +9,1
Kałmucy 178,2 +7,5
Źródło: zob.’
Gruzini 172,9 +32,3
Karacząjowie 169,0 +12,4
Komi-Permiacy 146,1 -0,8
Uzbecy 137,6 +8,4
Adygejczycy 130,3 +6,0
Lakowie 122,5 +15,3
Tabarasańczycy 118,6 +26,7
Karelowie 106,9 -14,4
Balkarcy 86,6 +10,6
Nagajowie 83,0 +12,6
Chakasi 81,7 +4,1
Ałtajczycy 76,2 +9,8
Litwini 65,2 -7,4
Tadżycy 64,8 +69,9
Czerkiesi 55,5 +9,3
Turkmeni 40,4 +1,8
Łotysze 40,3 -13,9
Estończycy 40,1 -13,6
Kirgizi 38,2 -8,4
Pozostałe narodowości 959,1 -2,3
Ogółem 146368,9 -0,4
Przeszłość państwa rosyjskiego, czy to w wersji carskiej czy sowieckiej, doprowa dziła, po pierwsze, do przejęcia przez rosyjski, czyli wielkoruski, substrat etniczny głównej odpowiedzialności za państwo. Ekspansja w kierunku południowym i wschodnim, a także potrzeba modernizacji państwa, początkowo wiązała sięz napły wem pewnej liczbyspecjalistów z Europy, którzy przyjmowali znaczące stanowiska.
Także później odsetek osób pochodzenia niemieckiego i francuskiego na szczytach aparatu urzędniczego i w siłachzbrojnych był znaczący, nie ulega wszakże wątpliwo
ści,że najważniejszym rezerwuarem kadr był zawsze etnoswielkoruski. Oznaczało to stopniową migrację Rosjan do obszarów peryferyjnych. Chronologiczne ramy tych ruchów migracyjnych odpowiadają zasadniczo historii podbojów czy pokojowych aneksji kolejnych terytoriów.
Osadnictwo rosyjskie związane było najczęściej z potrzebami administracji i woj ska. Migracje w celach gospodarczych występowały zwykle po zaspokojeniu admini stracyjnych i represyjnych interesów państwa. Nie ulega wszakże wątpliwości, że to Rosjanie stali się inicjatorami urbanizacji w odległych prowincjach imperium, nawet jeśli właściwymi twórcami miast stawali się Żydzi, Niemcy czy Francuzi. Wten spo
sób powstały wXIX stuleciutak ważne ośrodkinad MorzemCzarnym,jakSewastopol, Odessa czy Jałta. Na Kaukazie wybudowano Władykaukaz, Groźny oraz szereg innych miasteczek i warowni. Na Syberii wzniesiono tak potężne ośrodkijakOmsk, Nowosy birsk czy Irkuck, a na Dalekim Wschodzie Chabarowsk i okno na Pacyfik - Władywo-
’ Hacejieuue Poccuu 1999, MocKBa 2000, s. 30-31.
Polityczno-kulturowatożsamośćRosjan-obywateli Federacji 85
stok, do którego na początku XXwieku doprowadzono imponującą swym rozmachem kolej transsyberyjską.
Imperium Romanowów po sukcesach wojny z Napoleonemprzeżyłodziesięciolecia stagnacji, zakończonej haniebną klęską w wojnie krymskiej, która jednak nie zaszko
dziła stopniowej ekspansji wewnątrz państwa. Lata 70. stanowiły z kolei szczytowy okres nowego wysiłku cywilizacyjnego, poprzedzonego licznymi reformami przepro
wadzonymi przezcaraAleksandraII. O ile wojna krymskawykazała słabość autokra- tyczno-ludowego państwaMikołaja I, o tyle wojnabałkańska 1877-1878, rozszerzają
cagranice państwa na Kaukazie i w delcieDunaju zdawała się dowodzić, że moderni zacjai liberalizacja stanowią najpewniejszą drogę do sukcesu.Reformy zostały wszak
że zablokowane przez następcęzamordowanegomonarchy i okres jego rządów dopro
wadził państwodoponownego skostnienia.
Tragediąówczesnej (historia wszakże lubi siępowtarzać) Rosji imperialnej nie było jednakto, że nastałokresrządówreakcyjnych, to bowiemmoże zdarzyć się w niejed
nym państwie. TragediąRosjistała się powszechna niechęć do reform, poczuciezawo
du i powrót nietyle władzy, ilezdecydowanej większości społeczeństwa do akceptacji struktur wymuszających bezczynność, zabarwionej wiarą w tradycję i niezachwianą potęgę prawosławnej i samodzierżawnej ojczyzny. Zewnętrznespojrzeniena kraj mo
gło potwierdzać ową ludową wizję: sytuacja polityczna uległa normalizacji. Dzięki agenturalnej działalności tajnej policji, „ochrany”, znacznie ograniczono terroryzm rewolucyjnych demokratów,naród rosyjski jednoczył się coraz bardziej wokół niegdyś mało popularnej idei słowiańskiej, a gospodarka wyraźnie poprawiała swe wskaźniki (rozpoczęto wydobycieropy naftowej i węgla kamiennego, powstała metalurgia żelaza i przemysł włókienniczy, rosyjskie rolnictwo stało się głównym dostawcą zboża na świecie). Co jednak najważniejsze, przed wielkimiobszarami imperium otworzyła się perspektywa zaludnienia, odnotowano bowiem imponujący przyrost naturalny. W 1858 roku liczba ludności cesarstwa wynosiła ogółem około 76 milionów, w tym blisko 35 milionów Rosjan. W roku 1917 nawetbez Polski i Litwy imperium liczyło już po
nad 170milionów ludności, z czego Rosjanie stanowili około 44%. Warto także za uważyć, że największą dynamikę przyrostu odnotowano wśród Rosjan, Ukraińców i Polaków, natomiast narodyAzji Środkowej i Kaukazu czekały dopiero na swój mo
ment whistorii10. Niższa dynamika rozwoju populacjiwśród niesłowiańskich narodów imperium była zapewne następstwem wysokiego wskaźnika śmiertelności niemowląt i prymitywnych warunków życia.
10 P. Eberhardt, Geografia ludności Rosji, Warszawa 2002, s. 88, 90.
Nie bez wpływu na niewielki przyrost naturalny wśród wspomnianych nacji pozo
stawały także liczne represje, szczególnie okrutne na obszarze kaukaskim. Niektóre narody, wtymprzede wszystkim czeczeński,stanęłyna krawędzi społecznej anihilacji.
Było to wynikiem trwających kilkadziesiątlat wojen (np. powstanie imama Szamila), jak również prześladowań o charakterze religijnym (próba unicestwienia sufizmu kun- tahadżystów etc.). W niełatwej sytuacji znaleźli się także Żydzi. Panowanie kolejnych carów w różnym stopniu czyniło tę nację obywatelami drugiej kategorii. Władze oba wiałysię przede wszystkimjej religijnej odmienności, połączonej z silnym poczuciem wybraństwa. W epoce Aleksandra III Żydzi musieli liczyć się z zakazem posiadania ziemi na obszarach rdzennie rosyjskich i ograniczeniem dostępu do uniwersytetów.
Rosjazezwalała Żydom na zamieszkiwanie jedyniew strefie osiedlenia oraz wKróle
stwie Polskim. Spowodowało to znacznąkoncentrację ludności żydowskiej w miastach wschodniej Polski, na Wileńszczyźnie i Białorusi. Trudno się dziwić, żewspomniane ustawodawstwo, jak również nierzadkie pogromy, powodowały wrogość Żydów wo bec państwa rosyjskiego, która wyrażała się m.in. znacznymodsetkiem tej grupy naro
dowościowej wśród ruchów socjalistycznych, głównie wśród mienszewików i bolsze wików.
Wzrost znaczenia Rosji na arenie międzynarodowej wkrótce okazał się pozorny.
Klęska w wojnie z Japoniąw 1905 rokustała sięzarzewiemrewolucji, która wywołała kolejną falęrepresji. Podobny scenariusz rozegrałsię w 1917 roku, kiedy to imperium Romanowów przestałoistnieć, a na jego miejscu wyrosła Rosja bolszewicka, przemia nowana w 1922roku na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich11 12. Nowepań stwo odziedziczyło po dawnym imperium problem etniczny, musiało zatem znaleźć rozwiązanie zapewniające względnąstabilność. Pierwotna polityka narodowościowa państwa sowieckiego byłapochodną Leninowskiej idei samostanowieniu narodów. Jej rzeczywistymcelem nie było jednak wskrzeszenie nacjonalizmów, lecz doprowadzenie do ich całkowitego unicestwienia. Lenin iTrocki pragnęli przede wszystkim zneutrali
zowaćwpływ wielkoruskiego szowinizmu w celu utworzenia pozbawionejobliczana
rodowego masy. Miała ona w późniejszym okresie ulegać dalszemu powiększaniu przez konsekwentnie przeprowadzaną permanentną i ogólnoświatowąrewolucję.
11 Wydarzyło się to 30 grudnia 1922 roku na I Ogólnozwiązkowym Zjeździe Rad.
12 Zob. B. Stoczewska, Polityka narodowościowa państwa sowieckiego w polskiej myśli politycznej II Rzeczypospolitej [w:] Związek Radziecki wobec krajów Europy Środkowej i Wschodniej 1920-1991, Kraków 2004, s. 32.
Rezultat urzeczywistnienia pierwotnej doktryny bolszewickiej wydawał się czę
ściowo zachęcający. Państwo podzielone zostało na republiki związkowe, które otrzy mały prawo secesji. Po II wojnie światowej ich liczba uległa powiększeniu o trzy kraje bałtyckie. W obrębie większych republik związkowych, w tym przede wszystkim w Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, powołano republiki autonomiczne, obwody, okręgi i rejony. Autonomię otrzymali m.in. mieszkańcy Kare lii (Karelska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka, KASRR), Tatarzy Kazańscy i Krymscy, Czerkiesi, Czeczeńcy,Dagestańczycy iKałmucy. Powstała w ten sposób struktura segmentowa, niezmiernie rzadka w innych krajach federacyjnych.
W wymienionych obszarach zezwolono na daleko idącą autonomię kulturalną.
W szkołach, w tym także wyższych, wprowadzono język miejscowy. Starano się utrwalać zwyczaje ludowe, z oczywistych względów pomijanojednaktradycję religij
ną i dorobek arystokracji. Polityka ta istotnie wygasiła nastroje nacjonalistyczne,jed nak od 1930 roku odnotowujemyzasadniczą zmianę tendencji. Obawiając się rozbu
dzenia duchanarodowego,aprzez to separatyzmu, Stalin rozpoczął akcję homogeniza
cji kulturowej kraju, co nieuchronnie wiązało się zpotrzebą wprowadzenie jednolitego języka i modelu kulturowego. Na XVI Zjeździe Wszechzwiązkowej Partii Komuni
stycznej sowiecki przywódcaostrzegł delegatów przed niebezpieczeństwem szowini zmu wielkoruskiego, jak również lokalnych separatyzmów . Wypowiedź ta była szczera tylko w połowie, albowiem praktyka polityki narodowościowej okresu stali nowskiego polegała w gruncie rzeczy na masowej rusyfikacji. Nie powinienzatem bu
dzić zdziwieniafakt, że wieluRosjan identyfikuje politykę Stalina jako znaczącyokres w budowaniu potęgi Rosji i budzeniadumy narodowej.
Polityczno-kulturowa tożsamość Rosjan - obywateli Federacji 87
Formywalki z etnicznąsamoświadomościąwZSRR przybierały wlatachstalinow
skich postać skrajną. Doszłodo deportacjicałej niemal populacji Czeczenów, Tatarów Krymskich i Niemców Nadwołżańskich. Na Syberii i wKazachstanie znalazło siętak że tysiącePolaków. Lata władzy kolejnych sekretarzy generalnych partiikomunistycz
nej nie przyniosły zasadniczej zmiany w polityce wobec innych narodowości, porzuco no wszakże metodędeportacji czy masowej eksterminacji niepokornych. Migracje za
robkowe trwały nadal; wiele z nich związanych było z wielkimi, aczkolwiek często bezsensownymiinwestycjami w odległychzakątkach ZSRR.Czynna znajomość języka rosyjskiego stała się powszechna, doszło nawet do zjawiska irlandyzacji na terenie Białorusi.Rosjanie masowonapłynęlido republikpółnocno-zachodniego Kaukazu i do dziewiczych obszarówSyberii.Przezpewienczasnawet Estonię zamieszkiwało więcej Rosjan niż rodowitych Estończyków. Ten bagaż doświadczeń nie mógł pozostać bez wpływu nanastroje wśród nierosyjskich narodów ZSRR, przede wszystkim zaś nasy
tuację, jaka zaistniała na początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy to od moskiewskiej macierzy odciętoponad dziesięć milionów Rosjan, rozsianych po wszystkich republi kach związkowych i kiedy dotychczasowa RFSRR stałasię Federacją Rosyjską.
Polityczno-społeczny model Rosji współczesnej można rozpatrywać nadwóch po
ziomach. Z jednej strony mamydo czynienia z daleko idącym odrodzeniem kulturna rodowych. Postulowane jeszcze w okresie sowieckim przez konserwatywnych dysy
dentów odniesienie do korzeni religijnych i etnicznych ma miejsce praktycznie we wszystkich narodach Federacji. Powstaje coraz więcej cerkwi i meczetów, a świątynie zamienione niegdyś na magazyny powracają do związków wyznaniowych. Kwitnie działalność wydawniczaw językach narodowych, organizowane są etniczne festiwale i konferencje. Szybki rozwój tej aktywności stanowił reakcję na politykęsowietyzacji, nie bez racji uważanej za rusyfikację. Wspomnianą tendencję odrodzenia etnicznego i religijnego możnauznać za udaną próbęzachowania ciągłości społeczno-kulturowej przez narodyFederacji,swoistą reaktywację dawnej struktury społecznej oraz instytu
cji samorządowych.
Drugi poziom procesów społeczno-politycznych w Rosji stanowią wzajemne rela cjeposzczególnychgrup narodowościowych i religijnych orazich stosunek dopaństwa jako całości. Oficjalne ramy tych relacji wyznacza, co prawda, Konstytucja FR, ale rzeczywiste związki międzykulturowe wykraczająpoza te lakoniczne zapisy.
Stalinowska polityka narodowościowa, kontynuowana po śmierci dyktatora w mniej brutalny sposób aż do lat Gorbaczowowskiej pieriestrojki, zaowocowała do
kładnie tym, przed czym Stalin ostrzegał w 1930 roku: z jednej strony odrodził się wielkoruski szowinizm, zdrugiej zaś doszło do skrajnego resentymentu ze strony na rodów nierosyjskich, chociaż nie we wszystkich przypadkach w tym samym stopniu.
Największy opór przeciwkorosyjskojęzycznej sowieckości miał i nadal ma miejscena Kaukazie (zarówno północnym, jak i południowym), w krajach bałtyckich (szczególnie na Łotwie i w Estonii), w zachodniej Ukrainie i lamaistycznej Tuwie. Białoruś, wschodnia Ukraina,Tatarstan i większość niezbyt licznych narodów Syberii wykazy
wały znacznie mniejszą aktywność kontrakulturacyjną.
Po rozpadzieZSRRdoszło do zaskakującej zmiany: podziaładministracyjny, będą
cy dotąd tylkoprzykrywkądla polityki sowieckiej homogenizacji, zaczął żyć własnym życiem. W ten sposóbcoraz bardziej tatarskie oraz islamskie oblicze przyjmuje znaj dujący się w sercu Rosji Tatarstan. Czeczenia ogłosiła niepodległość, powołując po pierwszej wojnie czeczeńskiej RepublikęIczkerii. Rosjanie, zawsze stanowiącymniej
szość na terenie Czeczenii i Inguszetii, skłaniani byli do przyjmowania szariatu.
Wkrótce zaczęli masowo opuszczać swe tradycyjne miejsca zamieszkania, takie jak Groźny czy Gudermes, czyniąc wspomniany obszar niemal całkowicie autochtonicz nym.Podobna sytuacja zachodziła wTuwie, gdzie zamieszkujący stworzone przez sie bie miasta, głównie Kyzył, Rosjanie postrzegani są jako element niepożądany i rów
nież opuszczają nieprzyjazneterytorium.
Nie ulega wątpliwości, że zasadniczym problemem etniczno-kulturowym państwa rosyjskiego zarówno w przeszłości,jak i w chwili obecnej jest niejasność relacji mię dzy Rosjanami jako żywiołem etnicznym (pyccKue) oraz Rosjanami - obywatelami państwa(poccuHHe). Pierwsze zwymienionych pojęć stanowi niewątpliwie łatwiejszy symbol identyfikacji, jednak nie tak oczywisty jak np. identyfikacja fińska, mordwiń- ska czyczukocka. Do etnosurosyjskiego weszło wiele osób różnego pochodzenia, któ
re identyfikują się raczejjako Rosjanie, ale bardziej w sensie związkuz pewną cywili zacją ijęzykiem niż na zasadzie emocjonalnych więzi etnicznych. Trzeba ponadto pa miętać o dużej grupie rosyjskojęzycznych mieszkańców Ukrainy i innych pozarosyj- skich obszarów. Ich tożsamość, pomimo używaniajęzyka rosyjskiego, a w wielu wy padkach takżepochodzenia z obszarów wielkoruskich, niekoniecznie jestściśle rosyj
ska. Wielu mieszkańców wschodniej Ukrainy uważa się za Ukraińców rosyjskojęzycz
nych(wanalogii do niewielkiej grupyszwedzkojęzycznych Finów).
Identyfikacjaw duchu pojęcia Rosjanina-obywatela jest z jednej strony zabiegiem oczywistym, albowiem trudno zaprzeczyć obiektywnemu faktowi określonego oby
watelstwa. Jednak w sensie aksjologicznym pomysł identyfikacji państwowej wysu
niętyzostałprzez Walerija Tiszkowa, dyrektora Instytutu Etnologii i AntropologiiRo
syjskiej Akademii Nauk. Mimo że Rosjanie etniczni odnoszą się do tej propozycji zdystansem, faktem jest, że dokumenty oficjalne, retoryka oficjalnych przemówień prezydenckich, a także polityka narodowościowa państwapozostają zbieżne z duchem identyfikacji obywatelskiej*1 .Można ją porównać do analogicznej identyfikacji amery
kańskiej, która w obliczu kształtowania sięetnicznychgett wydaje się koniecznością.
13 Zob. P. Timofiejuk, A. Wierzbicki, Polityka narodowościowa Federacji Rosyjskiej [w:] Narody i nacjonalizm w Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2004, s. 23.
Tożsamość wszechrosyjska, chociaż jest zjawiskiem nowym i bardziej postulowa nym niż rzeczywistym, maoczywistyzwiązekz istniejącą w przeszłości identyfikacją sowiecką. Homo sovieticus topojęcie, którezrobiło wielką karierę podkoniec istnienia ZSRR i wiąże się z określonymi cechami osobowymi, takimi jakbierność, posłuszeń stwo, zastraszenie, bezrefleksyjność ikonformizm. W tym wypadku niechodzi jednak o typ antropologiczno-osobowościowy, lecz o sam fakt przynależności do postulowa nego narodu radzieckiego,realizującego ideępaństwa komunistycznego i promie
niującego na kraje bezpośrednio uzależnione. Naród radziecki spełnić miał dziejową misję, tak jak w czasach imperium Romanowów historyczne zadania czekały naród etnicznych Rosjan. Idearosyjskaprzybierała różne postacie. Jedną ze skrajnych form byławiaraw swoiste wybraństwo natury religijnej: Dostojewski uważał Rosjan za na- ród-bogonoścę,cobezszczególniewrogichintencji wobec innych nacji musiało jednak prowadzić do całkowitego zaprzeczenia mesjanizmów alternatywnych, wtym żydow
skiego i polskiego.
Pomimożetożsamość sowieckabyłasztucznieskonstruowanym postulatem miesz
czącym się w programie ideologicznej obróbki, byłoby błędem uważać ją za urojenie
Polityczno-kulturowatożsamość Rosjan -obywateliFederacji 89
chorej wyobraźni. Badania przeprowadzoneprzez Bo Peterssonadowodzą, że jeszcze w okresiepóźnych lat dziewięćdziesiątych większość dorosłej populacji Rosjan wciąż utożsamiała się głównie z sukcesami okresu sowieckiego. Odpowiedzi respondentów różniły sięwzależności od obszaru. Najbardziej sowieckątożsamością charakteryzuje się tzw. czerwony pas z Wołgogradem jako ośrodkiem centralnym. Tam także wy stępują najsilniejsze tęsknoty za ponownym zjednoczeniem terytoriów wchodzących niegdyś w skład ZSRR14. Co ciekawe, na pytanie o wstydliwe aspekty przeszłości, większość respondentów wymieniła na pierwszym miejscu okres stalinowski15. Ozna cza to, że Rosjanie wstydząc się stalinizmu, dokonują jednak w ten sposóbobrachunku z przeszłością własną, anie z obcym narzuconym tworem, innymi słowy utożsamiają sięz ZSRR jakoczęściąhistorycznego dziedzictwa.
14 B. Petersson, National Self-Images and National Identities in Russia, Ashgate 2001, s. 61-68.
13 Tamże, s. 82.
16 C. Kacna, dz.cyt., s. 180
Współczesną identyfikację obywatelską można zatem rozumieć jako ekwiwalent nagle zdezaktualizowanej tożsamości sowieckiej. Odnosi się jednak wrażenie, że po- stulatywność owej nowej tożsamości jest znacznie większa niżwariantu sowieckiego.
Wynika to ze wspomnianego wpływu identyfikacji bardziej naturalnej, tj. etnicznej.
Innymi słowy, rosyjskość etniczna z jednej strony powinna pomagać rosyjskości oby
watelskiej, z drugiej jednak prowokuje wzmocnienie tożsamości narodów mniejszych w stopniu uniemożliwiającym przyjęcie przez nie samoidentyfikacji obywatelskiej.
Kaspenie bez racji stwierdza,że funkcjonowanie państwawielonarodowego w znacz
nymstopniu zwiększaprawdopodobieństwopowstania i umocnienia narodu politycz nego. Czynnikiem decydującym jest tutaj efekt kumulacyjny: przykład jednej grupy etnicznej pobudza działanie innej16. W ten sposób usamodzielnienie byłych republik związkowych ZSRR pobudziło tendencje separatystyczne wewnątrz dawnej RFSRR, a następnieFederacjiRosyjskiej.
Tendencjeseparatystyczneobce sątylko jednemu z etnicznych narodów Federacji:
Rosjanom, których miejsce zarówno w imperium Romanowów, w Związku Radziec
kim,jaki w FederacjiRosyjskiej było zawsze szczególne. Odgrywali onibowiem rolę głównejsiły państwotwórczej, stanowiąc naródbazowy, bez któregostworzenie impe
rium byłoby niemożliwe. Z faktu tego zdał sobie sprawę Stalin, zmierzając coraz bar
dziej ku restauracji dawnego mocarstwa, a jednocześnie uwypuklając rolę Rosjan w tym procesie. Ów mówiący z fatalnym akcentem Gruzin zastępował dawnych miej scowych urzędników przywożonymi z Moskwy aparatczykami i po zwycięstwie w II wojnieświatowejgłosiłtryumf ducha słowiańskiego nad germańskim.
Owa etniczna baza imperium uległa wszakże niepokojącym procesom, które nie mają wiele wspólnego z dawnążywotnością. Popierwsze,bardzo wielu Rosjan, a jesz
cze więcej Rosjanek wybrało emigrację jako zaspokojenie życiowych aspiracji. Emi gracjata nie dotyczy tylko wyjazdu poza granice Federacji - głównie do krajówEuro py Zachodniej, ale przede wszystkimpowrót do ziemetnicznie rosyjskich z obszarów zamieszkanych przez inne narodowości. Nastąpiło masowe „oczyszczanie” z Rosjan krajów Azji Środkowej, głównie Uzbekistanu, chociaż formalnie nie stanowili grupy dyskryminowanej. Podobne procesy zachodziły w państwach bałtyckich. W samej Fe
deracji Rosjanie opuszczają północny Kaukaz, Syberię i Daleki Wschód, co sprawia
ucieczkędo kryjówki.
Nastąpił także proces nie mniej niepokojący: wymieranienarodu. W latach 1989— -1999 ubyło blisko dwa miliony Rosjan, a przecież w tym samym czasie przybyło do Federacji 2,6 miliona osób narodowości rosyjskiej z innych państw. Oznacza to, że zgonów było aż o4,6miliona więcej niż urodzeń, co nie wróży nic dobrego na przy
szłość. Jednocześnie przybyło blisko 300tys. Tatarów, 128 tys. Baszkirów, 186 tys.
Czeczenów (pomimo wyniszczających wojen i masowych mordów organizowanych przez wojskainterwencyjne), a nawetprawie 127 tys. Azerów, którzy przecieżposia
dają własne państwo17. Biorąc pod uwagę powyższe dane, bez trudu można dostrzec, że wysoką dynamiką przyrostu charakteryzująsię przede wszystkim nacje islamskie, podczas gdy Rosjan i inne narody słowiańskie cechuje regres. Rozpad mocarstwa na początku lat 90. stał się dla Rosjan znakiem porażki, ale z drugiej strony uchronił on ich przed utratą „pakietu kontrolnego” w państwie. Trudno sobie wyobrazić konse
kwencje takiego rozwoju posowieckiego olbrzyma, w którym przewagę zyskałyby prędzej czy później narody muzułmańskie, a Rosjanie staliby się niezaprzeczalną mniejszością. Rozpad ZSRR, określany przezobóz rządzący z prezydentem Putinem na czele jako katastrofa, stworzył w rzeczywistości nową sytuację na obszarach eura- zjatyckich;dziękiniej nie doszło dorozwojufundamentalizmówna masową skalę.
17 Zob. P. Eberhardt, dz.cyt., s. 110.
'* II. Xomskob, lljunepuu HayuoHatibHbie u ótopoKpamuuecKue [w:] Heu3Óe:»CH0cmb uMnepuu, MocKBa 1996, s. 135.
19 A. Toynbee, Studium historii, Warszawa 2000, s. 327.
Trudnojednoznacznie opisać podłoże klęski demograficznej. Można się go dopa
trywać w trudnych warunkach życia epoki kryzysu gospodarczego, ale przecież lata międzywojenne cechowały znacznietrudniejsze warunki życia przywysokim przyro
ście naturalnym. Społeczeństwo rosyjskie kilkadziesiąt czy nawet sto lat wcześniej nie było też bardziej zdrowe od współczesnego, pomimo oczywistego wzrostu zachorowań w ostatnich kilkunastulatach. Rosjanie wdużejmierze utracili zdolność proponowania pozytywnych rozwiązań cywilizacyjnych. Ich pozycja jest raczej obronna niż ofen
sywna. P. Chomiakow sądzi,że mogło dojśćdo sytuacji, w której naród tworzący im perium stał się jego główną ofiarą18 19. A. Toynbee opisuje ten typzjawisk jakoprzemia nę twórczej mniejszości danej cywilizacji w mniejszość dominującą, która pozostajeadministratorem, lecz nie inspiratoremdziałań1 .
Rosja nowożytna kształtowała siękonsekwentnie jako imperiumod czasów Piotra I ażdo roku 1991, wyłomem w tej tendencji był jedynie krótki okres władzybolszewi
ków poprzedzający dyktaturę Stalina. Każde imperium rozwija się, obok oczywistej chęci władzy i zysku, wedługswoistej zasady ideowej. W przypadku Rzymu chodziło o stworzenie wielkiego obszaru, zdominowanego przez jednolity system prawno- -administracyjny. Wten sposób mieszkańcy basenuMorza Śródziemnego żyli wpań
stwie praworządnym, a przez to przewidywalnym. Gdy imperium zabrakło, idea wskrzeszenia uniwersalnego mocarstwa prawa, tymrazem jużjednakchrześcijańskie
go, przez całewieki inspirowała liderów wielkich narodów: Karola Wielkiego,Hohen- staufów, Habsburgów, a nawet w pewnym sensieNapoleona, który swym Kodeksem Cywilnymuszczęśliwić chciałnawet Rosję.Tęsknota za imperium brytyjskim była już mniejsza, ponieważzasadę jego powstania charakteryzowała daleko idąca niejasność.
Afrykańczycy i Hindusi doceniali brytyjskie osiągnięcia techniczne i ład administra-
Polityczno-kulturowatożsamość Rosjan - obywateli Federacji 91
cyjny, postrzegali jednak wiktoriańskie mocarstwo jako zbyt eksploatatorskie i nie chętne do respektowania lokalnych odrębności. Również pamięć utraconej Rzeczypo spolitej z jej przywilejami szlacheckimi oraz zbiorami praw koronnych i litewskich przez całedziesięciolecia inspirowała szlachetnie urodzonych mieszkańców wielkiego terytorium. W każdym z tych przypadków mamyjednak do czynienia z uniwersali zmem tylko częściowym. Imperialna władza działała przede wszystkim na korzyść pewnej grupy społecznej, najczęściej pochodzącej z określonego pnia etnicznego lub do tego pnia przyłączonej w wyniku długotrwałych procesów akulturacyjnych czy wręcz asymilacyjnych.
Nie inaczej było w ZSRR. Grupą w której interesiesprawowana byławładza, po
mimo oficjalnie głoszonej proletariackości państwą była komunistyczna partią prze
istaczająca się stopniowo w nomenklaturę. Procesowi temu towarzyszył zanik aktyw ności ideologicznej iwygaśnięcie motywacji altruistycznych. Gdy upadałZwiązek Ra dziecki, także większość członków partii przyjęła ten stan ze zrozumieniem, a nawet z pewnąnadzieją wielu bowiem aparatczyków zdołało przygotować się na przejęcie części państwowego majątku pozainicjowaniujeszcze wpoprzedniej dekadzieproce
sów komercjalizacyjnych. Zgodnie z założeniami marksizmu, partia jako awangarda proletariatu wszystkich krajów, miała być etnicznie neutralną różnice narodowościowe miał całkowicie wykorzenić upływający czas. Kiedyjednak doszło do praktycznej re alizacji tych pryncypiów w ZSRR, nastąpiła stopniowa rusyfikacja szeregów partyj nych. Na czele komitetów poszczególnych republik stali zwykle rodowici ich miesz
kańcy, miało to jednakcharakter czysto dekoracyjny, albowiem pozostali przywódcy partyjni w terenie byli w miażdżącej większości Rosjanami. To oni obejmowali też stanowiskadyrektorskie w gospodarce, kulturzeczy oświacie.
Z faktu tego doskonale zdawały sobie sprawę znajdujące się pod faktyczną okupa
cją narody ZSRR. Kiedy przestało istnieć komunistyczne mocarstwo, płakało po nim niewielu, a wkonsekwencji takżeniewielupragnęło dalszej współpracy z nacją której język stał się oficjalnym narzeczem propagandy. Teoretycznie mieliśmy do czynienia z sytuacją w której Rosjanie etniczni (pyccKue) otrzymali szansę budowaniapaństwa na zasadach innych niż imperialne. Rosjanie, wedle życzeń Aleksandra Sołżenicyna i innych konserwatystów, mogli skoncentrowaćsię na odbudowie własnej, wyniszczo
nej fatalną polityką gospodarczą represjami i naporem ideologii nacji, która powrócić miała do narodowych tradycji i chrześcijańskich wartości, wpajanych przez prawo sławną wspólnotęKościoła.
Właściwym problemem jest wszakże ówzestawnarodowych tradycji, stanowiących podstawę odbudowy etnosu, któryw analogiido innych narodów byłego ZSRR powi nien był odnaleźć swe miejsce w świecie. W połowie XIX wieku minister edukacji hrabia Siergiej Uwarow pisał o trzech podstawach państwarosyjskiego: prawosławiu, samowładztwu i ludowości; niecopóźniej pojawiła się misja słowiańską snuto marze nia o podboju Bałkanów i wyzwoleniu Konstantynopola. Rewolucyjni narodnicy są dzili, że Rosjanie mogąstać się awangardą socjalizmu ze względuna kolektywistyczne tradycjewsi rosyjskiej20. Spośród wymienionych idei jedynie prawosławie mogło stać
20 Chodzi o instytucję wspólnoty gminnej (oóiyuHa), charakterystycznej dla terenów środkowej Rosji.
Po reformie uwłaszczeniowej początku lat 60. XIX wieku (1861, 1864) chłopi obszarów wielkoruskich nie mogli samowolnie opuszczać swych gmin i sprzedawać swych nadziałów (o możliwości wyjazdu decydo
wał gminny mir), podczas gdy na terenach peryferyjnych, w tym polskich, chłop stawał się właścicielem ziemi w pełnym tego słowa znaczeniu.
sięwyznacznikiem nowej identyfikacji,ale najegopodstawie nie można było budować państwa federacyjnego. Resztaw dużej mierze się zdewaluowała, pozostaje wszakże inny, ważnywyznacznik rosyjskości, doktóregomożna się uciec także we współcze sności -to ideatakczyinaczej rozumianej mocarstwowości.
Nie ulega wątpliwości, że idea ta charakteryzuje przede wszystkim Rosjan jako wspólnotę etniczną, pozostałe narody współczesnego państwa rosyjskiego mają z nią niewiele wspólnego. Oznacza to, że współcześni Rosjanie pragnąc być nadal czynni
kiemintegrującym państwo, aniemogąc jużwysuwaćhaseł państwaautokratycznego, wyznaniowego czy ateistycznego, muszą się odnosić do czystej mocarstwowości, do idei imperium. Sytuacja ta nie jest łatwa dla etnosu dominującego, który usprawiedli wiając się potrzebą zapewnienia równowagi globalnej z jednej strony głosi potrzebę wielkości, bliskiej tylko jemu samemu, zdrugiej zaś - uniwersalizm międzyetniczny, czyli wszechrosyjskość. Zasadniczym problemem państwa rosyjskiegow chwili obec nej jest to, że jego główna, zarówno liczebnie, jak i kulturowo nacjaproponuje reszcie przede wszystkim ideę mocarstwowości. Rezultatem tego jest swoista niestabilność:
Rosja nie stała się ani państwem narodowym (ze względu na obecność innych nacji w obrębiejej wielkiego terytorium), ani konfederacją wolnych republik, jak Szwajca
ria, wybrałazatem ponowniedrogępośrednią, czyli imperium.
Wpraktyce oznacza to,że o ileposzczególne nacje, posiadające najczęściej pewną autonomię, wykorzystują z pozytywnym skutkiem możliwości organizacji życia go
spodarczego i kulturalnego na swój sposób, nacja główna pozostaje w stanie swoistej schizofrenii: pragnie rozwijać swój dawny zrąb aksjologiczny, lecz nie może tego uczynićw pełni ze względu na dominującą rolę tradycji imperialnej -aby zbudować federację całkowicie równoprawnych partnerów, Rosjanie musieliby porzucić idee, którepobudzały ich dodziałania przez całe wieki. Spośród wszystkich narodów Fede racji są oni z jednej strony uprzywilejowani, z drugiej zaś obarczeni trudnym do roz
wiązania konfliktem celów, cosprawia, że naród rosyjski napotyka problemy z konty nuacjątradycji i zmuszony jest do poszukiwania nowejmisji dziejowej.
Dlatego też podsumowaniem powyższej analizy możebyć stwierdzenie, że rozwój poszczególnych kultur etnicznych Federacji Rosyjskiej ma (z wyjątkiem specyficznego casusu Rosjan etnicznych) charakter kontynuacyjny, podczas gdy rozwój polityczno- -kulturowy zbiorowości Rosjan-obywateli znajduje się, podobnie jak w przeszłości, w stanie permanentnejnieokreśloności izmiany. Wwynikutego określenie tożsamości rosyjskiego „narodu obywatelskiego” nie jest w pełni możliwe i w przyszłości może przybrać trudne do przewidzenia formy. Nie da się wykluczyć także wariantu pełnego fiaska próbytworzenia wFederacjiRosyjskiej międzyetnicznej więziobywatelskiej.
