W poszukiwaniu możliwości odtworzenia osobniczego stanu zdrowia na podstawie materiału wykopaliskowego

Włodzimierz Bulikowski, Anna

Wrzesińska, Jacek Wrzesiński

W poszukiwaniu możliwości

odtworzenia osobniczego stanu

zdrowia na podstawie materiału

wykopaliskowego

Studia Lednickie 5, 41-52

1998

STUDIA LEDNICKIE V Poznań — Lednica 1998

W Ł O D Z IM IE R Z B U L IK O W S K I

G n ieźnieńskie Z ak ład y G arb arsk ie P rzed sięb io rstw o P ań stw o w e A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E SIŃ S K I

M uzeum P ierw szych Piastów na Lednicy

W P O S Z U K IW A N IU M O Ż L IW O Ś C I O D T W O R Z E N IA

O S O B N IC Z E G O S T A N U Z D R O W IA NA P O D S T A W IE

M A T E R IA Ł U W Y K O P A L IS K O W E G O

Stan zdrow ia człow ieka zależny od szeregu uw arunkow ań je s t odbiciem środow iska

w ja k im żyje i stosow anej diety pokarm ow ej (ryc. 1). P odejm ow ane próby odtw orzenia

diety opierają się na analizach znalezisk zw ierzęcych szczątków kostnych, a także na

przyrodniczych badaniach m akroszczątków , oraz badaniach palinologicznych. N iekiedy

sprzyjające w arunki na stanow isku archeologicznym u m ożliw iają zachow anie się ka-

prolitów będących doskonałym źródtem inform acji o życiu i w arunkach zdrow otnych.

O bok analiz archeozoologicznych i palinologicznych archeologia coraz częściej ko­

rzysta ze w spółpracy z fizyką jąd ro w ą. D zięki zastosow aniu m etod absorpcji atom ow ej

(A A S), aktyw acji neutronów (N A A ), chrom atografii gazow ej (G C), spektrom etrii m a­

sow ej (M S), czy badaniu stosunków ilościow ych pierw iastków m ożliw a je s t analiza

elem entów śladow ych obecnych w kościach (E. W ojciechow ska 1988; R.P. E vershed

i in. 1992; M .K . Jones 1992; I. N oceń i in. 1994).

O rganizm człow ieka, będącego elem entem składow ym św iata ożyw ionego, je st

zbudow any z identycznych pierw iastków ja k te które w ystępują p o za organizm em .

Z ogólnej liczby 92 pierw iastków w ystępujących w przyrodzie tylko 16 spotyka się

w praw ie w szystkich organizm ach, a 8 dalszych tylko w nielicznych (ryc. 2). M etody

bad an ia zaw artości pierw iastków w kostnych szczątkach ludzkich i zw ierzęcych p o ­

chodzących z badań archeologicznych m ają przede w szystkim za zadanie określenie

diety. Jednak znajdujące się w organizm ie człow ieka „w ybrane” pierw iastki tw orzą

potrzebne zespoły i zw iązki. Ich poziom i w zajem ne relacje są odzw ierciedleniem

stanu zdrow otnego człow ieka.

C złow iek je s t integralną częścią środow iska w którym żyje. W ciągu sw ej historii

przekształcał je , sam będąc przez nie kształtow anym . T o w zajem ne oddziaływ anie

odbyw a się nie tylko na poziom ie środow iska biofizycznego, ale i psychospołecznego.

W ieloaspektow y i w ielopoziom ow y kontakt odbyw a się dzięki specyficznej budow ie

m ózgu. Jego struktura i fu n k cja zależy od substancji energom aterialnych i inform a­

cyjnych ja k ie przenikają do organizm u ze środow iska biofizycznego najczęściej drogą

42 WŁODZIMIERZ BULIKOW SKl. ANNA W RZESIŃSKA. JA CEK WRZESIŃSKI

R yc. 1. W p ły w zespołu w arunków bytow ych na stan zdrow ia i sam o p o czu cia człow ieka (w g N. W olański 1983, ryc. 91).

przew odu pokarm ow ego, o raz ze środow iska psychospołecznego przez system zm ysłów

(J. A leksandrow icz 1983, s. 11).

D otychczasow e obserw acje w spółczesnych, ja k i badania historycznych populacji,

pozw alają stw ierdzić, iż niepraw idłow e odżyw ianie i zw iązana z nim zla gospodarka

biopierw iastkam i i w itam inam i pow oduje w zrost chorób określanych ja k o cy w iliza­

cyjne. W ciągu III i IV w ieku w śród patrycjuszy rzym skich nastąpił w zrost zachorow ań

spow odow anych zatruciem ołow iem . Stopniow y rozw ój i stabilizacja C esarstw a p rzy­

czyniały się do nadm iernego spożyw ania m ało urozm aiconego pożyw ienia i nadm ierne

spożyw anie alkoholu. T oksyczny ołów pochodził z naczyń cynow ych, a alkohol w y ­

płukując dolom it, cynk i inne p ierw iastki niezbędne do praw idłow ego rozw oju orga­

nizm u stw arzał m ożliw ości jeg o w iększego uszkodzenia.

W spółczesna ekoprofilaktyka um ożliw ia skuteczne zapobieganie wielu chorobom

uznanym niekiedy za epidem ie. P rzykładem m oże być profilaktyka w zakresie raka

żołądka. S kuteczną m etodą zapobiegania m oże być higiena źródeł w ody i jej utw ar­

dzenie dolom item . Z aobserw ow ano także, iż tw arda w oda i pożyw ienie bogate w otręby

o dgryw ają d ecydującą rolę w dożyw aniu późnego w ieku w pełnej spraw ności wśród

ludności G ruzji i stanu M inesotta (J. A leksandrow icz 1983, s. 1 4 - 18).

W zrastający w spółcześnie po zio m zanieczyszczenia środow iska, w obec m alej św ia­

dom ości o płynących stąd zagrożeniach w pływ a na pogorszenie się stanu naszego

zdrow ia. C horoby cyw ilizacyjne są konsekw encją niedoboru m agnezu w w odzie, glebie,

św iecie roślin i zw ierząt i tym sam ym w organizm ie człow ieka. A ktualnie istnieją

szybkie m etody o znaczania jo n o g ram ó w populacji poprzez badanie w łosów i paznokci,

w których odzw ierciedla się nadm iar, brak lub w zajem ne reiacje m iędzy elem entam i

o niekorzystnym charakterze. D la w spółczesnych rutynow ych analiz lekarskich

szcze-W P O S Z U K Iszcze-W A N IU M O Ż L Iszcze-W O Ś C I O D T szcze-W O R Z E N IA O S O B N IC Z E G O S T A N U Z D R O szcze-W IA

43

R y c . 2 . P o ró w n a n ie p ie r w ia s tk o w e g o sk ład u c h e m ic z n e g o sk o ru p y z ie m s k ie j A i cia ła c z ło w ie k a В ( w g M . Ż y d o w o 1 9 7 6 , ry c. 1).

44

golnie dużą w artość m ogą m ieć analizy w łosów (J. A leksandrow icz 1983; W . B uli-

kow ski i in. 1994; W. Bulikow ski i in. 1994a). Istotną zaletą badań zaw artości p ier­

w iastków w organizm ie człow ieka je s t m ożliw ość uzyskania w yników d la indyw idu­

alnego osobnika. W rezultacie otrzym ujem y w ięcej inform acji na tem at stanu zdrow ia

osobnika, a w konsekw encji populacji.

A naliza w ybranych pierw iastków kum ulow anych w organizm ie człow ieka pozw ala

na rozpoznanie schorzeń i ułatw ia prow adzenie leczenia. Pozytyw ne rezultaty uzyski­

w ane we w spółcześnie prow adzonych procesach leczenia skłoniły nas do podjęcia

próby zastosow ania podobnej analizy w obec osobników z w czesnośredniow iecznego

cm entarzyska w D ziekanow icach, stanow isko 22. M ateriałem przeznaczonym do analiz

były w łosy pozyskane podczas eksploracji grobów z cm entarzyska datow anego na 2

połow ę XI i X II wiek. A naliza obejm ow ała oznaczenia m agnezu, cynku, m iedzi, żelaza,

ołow iu i kadm u.

P odczas eksploracji w czterech grobach, przy kościach czaszek zaobserw ow ano

w ystępow anie w łosów . N iew ielkie fragm enty przyw ierały do kabłączków skroniow ych.

Bez w ątpienia tlenki srebra i m iedzi z tych ozdób spow odow ały utrw alenie — „za­

k onserw ow anie” się w łosów . W dw óch przypadkach: grób 64/94 w którym pochow ano

dziecko zm arłe w w ieku 5 - 7 lat (ryc. 3) i grób 81/95 — kobieta w w ieku Juvenis

(ryc. 4) stan zachow ania i ilości w łosów uniem ożliw iły poddanie ich jak iejk o lw iek

W POSZUKIWANIU MOŻLIWOŚCI ODTWORZENIA OSOBNICZEGO STANU ZDROWIA 4 5

Ryc. 4. D ziekanow ice, stan. 22. G rób 81/95 — fragm enty włosów.

analizie. N atom iast dw ie pozostałe p rzekazano do badań m etodą absorpcji a to m o w ej1.

Pobrane próby pochodziły z grobów 25/94 i 56/94.

G rób 25/94. W ja m ie grobow ej (ryc. 5A ) o zarysie prostokątnym i w ym iarach 205

X

75 - 60 cm pochow ano kobietę zm arłą w w ieku A dultus, około 25 lat. Z m arła ułożona

byia na grzbiecie w p ozycji w yprostow anej z kończynam i górnym i w zdłuż tułow ia.

K ończyny dolne ułożone były pierw otnie rów nolegle do siebie. Z m arłą pochow ano

czaszką na zachód, zakładając w kop grobow y w m iejscu starszego pochów ku (grób

30/94). Pow tórne w kopanie jam y grobow ej spow odow ało obsunięcie się deski (?) na

której złożono zm arłą w partit środkow ej o ok. 4 cm i przem ieszczenie kości praw ej

strony szkieletu i przesunięcie je g o osi. C zaszka opadła na praw ą skroń (oddzielona

żuchw a ułożyła się po praw ej stronie na trzonie), p as barkow y i p raw a kończyna górna

osunęła się w ja m ie na całej długości, nastąpiło odsunięcie praw ego talerza biodrow ego

i odw rócenie na pow ierzchnię p rzednią kości udow ej praw ej. Kości podudzia o d d zie­

lone uległy przesunięciu, a kości stopy tylko nieznacznie. W połow ie w ysokości k rę ­

gosłupa w ystąpi! nóż żelazny w skórzanej pochew ce, z b rązow ym ozdobnym okuciem

i ze śladam i drew na na trzpieniu (ryc. 5 B). O kucie w ykonane z cienkiej blaszki

o k ształcie trójkątnym z ażurow ym w ycięciem , na środku zdobione je s t rzędem w y ­

pukłych guzków biegnących przy kraw ędziach. O kucie spięte je s t dw om a nitam i. D w a

46 WŁODZIMIERZ BULIKOWSKI. ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

R yc. 5. D ziekanow ice, stan. 22. G rób 25/94, w raz z w yposażeniem .

nity w ystąpiły także w pochew ce skórzanej — tuż przy kraw ędzi na styku z trzpieniem .

D ługość całości 7,5 cm , szerokość okucia 1,5 cm . N a w ysokości praw ego barku w ystąpił

gw óźdź żelazny o dł. 1,2 cm , którego głów ka uform ow ana została przez zagięcie i

rozklepanie (ryc. 5 C). Na czaszce, z praw ej strony, w ystąpiły dw a srebrne kabłączki

skroniow e z esow atym i uszkam i. W ykonane z drutu o średnicy 0,3 i 0,22 cm posiadają

średnicę w ew nętrzną 0,7 (ryc. 5 D) i 1,0 cm (ryc. 5 E). Do kabłączków przyw ierały

fragm enty prostych, długich, czarnych w łosów .

G rób 56/94. W jam ie grobow ej (ryc. 6 A) o zarysie regularnego prostokąta o w y­

m iarach 225 x 70 - 90 cm spoczyw ała kobieta zm arła w wieku Juvenis, około 18 lat.

Szkielet bardzo słabo zachow any. A natom icznie czytelna czaszka, kości klatki p ier­

siow ej i niew ielkie fragm enty trzonów lewej kończyny dolnej. S zkielet ułożony na

grzbiecie, czaszk ą na zachód. N a w ysokości lew ej stopy w ystąpił nóż żelazny o długości

11,5 cm (ryc. 6 B). Przy lew ym biodrze w ystąpił drugi nóż o długości 11,65 cm ze

śladam i drew na na trzpieniu (ryc. 6 C). Przy lew ej skroni w ystąpił m iedziany, plate­

row any srebrem kabłączek skroniow y z esow atym uszkiem w ykonany z drutu o średnicy

0,3 cm i średnicy w ew nętrznej 2,15 x 1,85 cm (ryc. 6 D). Przy prawej skroni w ystąpił

brązow y, platerow any srebrem kabłączek skroniow y z esow atym uszkiem w ykonany

W POSZUKIWANIU MOŻLIWOŚCI ODTWORZENIA OSOBNICZEGO STANU ZDROWIA 47

4 8 W Ł O D Z IM IE R Z B U L IK O W S K I. A N N A W R Z E S IŃ S K A . JA C E K W R Z E S IŃ S K I

R y c . 7 . D z ie k a n o w ic e , stan . 2 2 . G rób 5 6 /9 4 — frag m en t pukla w ło s ó w na c z a s z c e (por. ryc. 61).

z drutu o średnicy 0 ,4 cm i średnicy w ew nętrznej 2,25

2,0 cm (ryc. 6 E). Przy

czaszce, po stronie lewej w ystąpił szklany paciorek beczułkow aty barw y ciem nonie­

bieskiej o w ysokości 0,8 cm , średnicy 1,1 cm i średnicy kanalika 0,38 cm (ryc. 6 F).

N a lew ej skroni, pod p uklem krótkich czarnych w łosów (ryc. 6 H), w ystąpił kabłączek

skroniow y m iedziany platerow any srebrem o średnicy w ew nętrznej 1 ,6 x 1 ,3 5 cm

(ryc. 6 G). K abłączek w ykonany z drutu o średnicy 0,4 cm , uszkodzony je st na obu

końcach. W łosy, które przykryw ały kabłączek przekazano do analizy (ryc. 7). W y-

eksplorow ano także część łuskow ą lewej kości skroniow ej w raz z p ołączoną z nią

kością ciem ieniow ą (poniżej dolnej kresy skroniow ej czaszki) na której w ystąpi! po­

jed y n czy , niew ielki pukiel w łosów (ryc. 6 I).

D otychczasow e analizy składu chem icznego szczątków ludzkich dostarczają bez

w ątpienia cennych inform acji na tem at diety i schorzeń (I. N oceń 1994, także m ateriały

z O gólnopolskiej K onferencji N aukow ej 1995). D zięki danym uzyskanym w ten sposób

iatw iej m ożna odtw orzyć styl życia i strukturę społeczną badanej populacji. O trzym ane

wyniki analizy z grobów cm entarzyska w D ziekanow icach nie upow ażniają do uogól­

nień. W chw ili obecnej, bez m ożliw ość szerszej analizy podobnych (zarów no chro­

nologicznie ja k i środow iskow o) serii prób jed n o zn acz n a interpretacja je s t niezw ykle

trudna. N ie je s t także m ożliw e bezpośrednie porów nanie z w ynikam i w spółczesnych

populacji (tabele 1 - 3). W naszym przypadku m ożem y jed y n ie zasugerow ać, iż p o d ­

w yższony poziom żelaza m oże być w ynikiem preferow ania diety m ięsnej. N iski poziom

W POSZUKIWANIU MOŻLIWOŚCI ODTWORZENIA OSOBNICZEGO STANU ZDROWIA 49

m agnezu i cynku m oże być spow odow any stanem chorobow ym . H ipotetycznie m ożna

założyć, iż m am y tu do czynienia ze stanem zapalnym , co niekiedy prow adzi naw et

do śm ierci. N atom iast zaobserw ow any w ysoki poziom m iedzi i ołow iu m oże być re­

zultatem bliskiego zalegania kabłączków skroniow ych. W ykonane z m iedzi i brązu,

srebrzone, w w yniku u tleniania się m etali pow odow ały osadzanie się tlenków m iedzi

i ołow iu na w łosach poddanych analizie. Poziom zaw artości niektórych pierw iastków

w m ateriale pochodzącym z badań archeologicznych zależy także od środow iska w j a ­

kim badana próba się znajdow ała.

R ezultaty prezentow anego eksperym entu, m im o ułam kow ości trudno p orów nyw al­

nych w yników , dostarczyły ciekaw ych danych. W ydaje się, iż m etody analiz b io ch e­

m icznych kontynuow ane w szerszym zakresie m ogą być bardzo przydatne przy re ­

konstrukcji populacji pradziejow ych. O m aw iane analizy są niezw ykle cennym

sposobem (obok badań zw ierzęcych szczątków kostnych, o raz m akroszczątków roślin­

nych) rekonstrukcji diety i je j w pływ u na kondycję zdrow otną. W yniki tych analiz

uzupełnione o inform acje ja k ic h dostarcza palinologia, pozw olą na p ełniejsze od tw o ­

rzenie w zajem nych relacji człow ieka i o taczającego go środow iska.

T a b e la 1. W yniki analizy w łosów z g ro b ó w w yrażo n e w m c g /g suchej m asy

nr grobu M agnez C ynk M iedź Żelazo O łów Kadm 25/94* 4.5 5,0 240,0 50,0 1,5 poniżej 1,0

25/94 3,0 7,0 - 20,0 9,0 poniżej 1,0 56/94 2,7 0,15 4 8,0 36,0 0,7 poniżej 1,0 p róba z gro b u 25/94* — w łosy z czaszki, próby 2 5/94 i 5 6/94 — w łosy p rzy legające d o kab łączk ó w

T a b e la 2. W spółczesne w artości referencyjne pierw iastk ó w d la do ro słeg o czło w iek a w yrażone w m cg/g suchej m asy

(w e w łosach) w g Instytutu E lek tro nik i K w antow ej W A T.

M agnez C ynk M iedź Ż elazo O łó w K adm 2 5 - 4 0 1 6 5 - 1 8 0 8 - 1 8 1 5 - 3 0 0 - 0 . 5 0 - 0 , 0 2

T ab ela 3. W yniki oznaczeń w y b ranych pierw iastk ó w w e w łosach u zdrow ych m ężczyzn A i k o b iet В w G nieźnie,

w g W . B ulikow ski i in. 1994. 1994a)

A

Rodzaj b adania

O znaczenia pierw iastk w ppm

B adana grupa m agnez w apń ołów kadm chrom 2 3 4 5 A naliza

Gniezno

A = 39 25,5 ± 10,2 2 2 4 ,0 ± 93,6 6 . 4 + 1.6 nz 0 ,6 4 + 0 .4 3 w łosów G rupa ko n trolna В

50 WŁODZIMIERZ BULIKOWSKI. ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

В

B adane grupy

P oziom pierw iastk ó w w ppm

wapń m agnez cynk m iedź żelazo 1 2 3 4 5 A M łodociane — Polanex n = 35 509 ± 3 2 1 58 ± 5 2 196 ± 25 22 ± 2 6 17 ± 4 В M łodociane — kontrola (centralna Polska) n = 25 342 ± 97 25 ± 7 183 ± 15 11 ± 4 17 ± 7

С P raco w n ice adm inistracji

— Polanex n = 16 313 + 28 30 ± 8 186 ± 2 8 15 ± 2 19 ± 5 D G rupa — kontrolna (centralna Polska) n = 25 275 + 76 23 ± 7 185 ± 26 15 ± 12 17 ± 7 E C iężarn e (Polanex) n — 13 477 ± 2 2 1 38 ± 16 193 ± 3 6 12 ± 2 19 ± 4 L IT E R A T U R A

A lek san d ro w icz J. 1984, Czy cyw ilizacja E u ro -am erykańska podzieli losy C esarstw a R zym skiego, C hem iczne zag rożenie śro d o w isk a w Polsce, M ateriały z O g ó ln opolskiego S em inarium w L ublinie, P aździernik 6 - 8 1983, (red.) I. Polio, J. O hm e, Prace Instytutu M atem atyki, Fizyki i C hem ii Politechniki L ubelskiej, S eria C, n r 4, s. 9 - 27, Lublin.

B ulikow ski W ., R ad o m sk a K., G raczyk A ., Jeżew ska S., L ingas W. 1994, W y b ran e pierw iastki w e w łosach i surow icy u zdrow ych m ężczyzn w G nieźnie, B iuletyn M agnezologiczny 4, R. 6, s. 2 8 - 3 0 . Bulikow ski W ., R adom ska K., G raczyk A., Łącki W. I9 9 4 a, A to m opilogram y w gru p ie m łodocianych i m ło­

d ych kobiet Z akładów „P olanex” (w G nieźnie), B iuletyn M ag n ezologiczny 4, R. 6, s. 3 0 - 3 1 . E vershed R .P., H eron C., C harters S., G oad L.J. 1992, T h e survival o f food residues: new m ethods o f analysis,

interprtation and ap p lication, [w:] N ew d evelopm ents in archaeological sciense, A Jo in t S y m posium o f the Royal S ociety and the British A cadem y, February 1991, ed. A.M . Pollard, s. 1 8 7 - 2 0 8 , O xford. Jones M .K . 1992, Food rem ains, food w ebs and eco system s, [w:] N ew d ev elopm ents in arch aeo lo g ical sciense,

A Jo int S y m posium o f the R oyal Society and the British A cadem y, Feb ru ary 1991, ed. A.M . Pollard, s. 2 0 9 - 2 1 9 . Oxford.

N oceń I., C h lubek D., Ż y lu k В., M achoy Z., R zeuski R., Sam ujło D. 1994, A n aliza stosunków ilościow ych m agnezu w o dniesieniu do zaw artości fluorków , cynku, m anganu i ż elaza w kościach c z aszek ludzkich w m ateriale archeologicznym . B iuletyn M agnezologiczny 4, R. 6, s. 1 5 6 - 158.

O g ólnopolska K onferencja N aukow a — „C zło w iek istota n ieznana?” K iekrz 4 - 6 w rześnia 1995, (stresz­ czenia w ystąpień), Poznań.

W ojciech o w sk a E. 1988, O m etodach badania d iety pradziejow ych populacji ludzkich, s. 1 9 3 - 1 9 9 , [w:] Szkice z antropologii ogólnej, red. J. Piontek, S eria A n tropologia 12 UA M , Poznań.

W olański N. 1983, R ozw ój b iologiczny czło w iek a. W arszaw a. Ży d o w o M . 1976, B iochem ia, W arszaw a.

W POSZUKIWANIU MOŻLIWOŚCI ODTWORZENIA OSOBNICZEGO STANU ZDROWIA 51

A U F D E R S U C H E N A C H M Ö G L IC H K E IT E N D E R W IE D E R H E R S T E L L U N G D ES G E S U N D H E IT S Z U S T A N D E S A U F G R U N D V O N A U SG R A B U N G S M A T E R IA L IE N

Z u s a m m e n f a s s u n g

D er G esu n d h eitszu stan d eines M enschen hängt von e in e r gan zen R eih e von B ed ingungen ab, ist W id er­ spiegelung d er U m w elt, in d e r er lebt und d er v erw endeten E rnäh ru n g sw eise (A bb. 1). D ie au fg enom m enen Versuche, die E rn äh rungsw eise zu w iederherstellen, lehnen sich an A n alysen d e r tierischen F unde in Form von K n o chenüberresten, an n atu rw issenschaftlichen U ntersu ch u n g en von M ak roresten sow ie an p alinologi­ schen U n tersuchungen. G ünstige B edingungen a u f arch äo lo g isch er Fu n d stelle erm öglichen m anchm al das Erhalten von K aproliten, d ie ein e ausg ezeich n ete In fo rm atio n sq u elle ü b e r das L eben und G e su n d h eitsb ed in ­ gungen sind. N eben den archäo -zo o lo g isch en und p alin ologischen A n alysen n u tzt d ie A rch äolo gie im m er ö fter die Z u sam m en arb eit m it d er K ernphysik. D urch V erw en d u n g von V erfahren d er A to m ab so rp tio n (A A S), N eutronenaktivierung (N A A ), G asch ro m ato g rap h ie (G C ), M assen sp ek tro m etrie (M S) od er U ntersu ch u n g der M engenverhältnisse von E lem en ten ist ein e A n alyse d er in K nochen anw esen d en S p u ren elem en te m öglich (E. W ojciech o w sk a 1988; R.P. E versh ed u.an. 1992); M .K . Jon es 1992; I. Noceri u.an. 1994).

Der O rg an ism u s eines M enschen, d er ein B estan d teil d e r b elebten W elt ist, b esteh t aus id entischen Elem enten w ie d iese, d ie au ß erh alb des O rganism us auftreten. V on den g esam ten 9 2 E lem enten, d ie in der N atur auftreten, sind nu r !6 in fast allen O rganism en zu treffen und 8 w eitere nu r in w enigen O rganism en (Abb. 2). D as Ziel d er U ntersu ch u n g en des G ehalts von E lem en ten in m enschlichen und tierischen K noch en ­ überresten, die au s arch äologischen A usgrab u n g en stam m en, ist vo r allen die B estim m ung d e r E rn äh ru n g s­ weise. D ie sich im m enschlichen O rg an ism u s b efindlichen „au sg ew äh lten ” E lem en te b ilden jed o c h b en ötigte K om plexe und V erbindungen. D eren S piegel und geg en seitig e V erh ältn isse sind ein e W id ersp ieg elu ng des gesundheitlichen Z u standes des M enschen.

B isherige B eo b achtungen von gegen seitig en P opulationen so w ie U n tersuchungen d er h isto risch en P opu­ lationen lassen es festzustellen, daß nicht richtige E rn ährung und die dam it verb u n d en e falsche W irtsch aft mit B ioelem enten und V itam inen eine E rhö h u n g d er als Z iv ilisatio n sk ran k h eiten b estim m ten K rankheiten zur Folge hat. Im 3. und 4. Jh. kam es u nter den röm ischen P atriziern z u r E rh öhung d e r E rk ran k u n g en infolge der B leivergiftung. A llm ähliche E n tw icklung und S tab ilisierung des K aiserreiches trugen zum überm äßigen V erzehren e in e r w en ig ab w ech slu n g sreich en E rn äh ru n g und ü b erm äß igen V erzehren des A lk o h o ls bei. D as toxische Blei stam m te au s Z in ngefäßen; d er A lkohol, d er den D olom it, Z in k und an d ere zur rich tig en Ent­ w icklung des O rg an ism u s n o tw endige E lem en te au ssp ü lte, sch affte die M ö g lich k eiten e in e r g rö ß eren B eschä­ digung dieses O rganism us.

D as g eg en w ärtig steigende N iveau d er U m w eltv eru n reinig un g bew irkt, an g esichts eines niedrigen B e­ w ußtseins üb er die d araus folgenden G efäh rd u n g en , ein e V ersch lech teru n g des Z u standes u n serer G esundheit. Die Z iv ilisatio n sk ran k h eiten sind Erfolg des M angels an M ag n esiu m im W asser, B oden, P flanzen- und T ier­ welt und so m it im m enschlichen O rganism us. Jetzt gibt es M ethoden fü r sch nelle B estim m ung d e r Iono- gram m e d er Population m ittels U n tersu ch u n g d e r H aare und F in g ernägel, in d er sich d er Ü berm aß. M angel oder g egenseitige V erh ältn isse zw ischen den E lem enten m it u ng ü nstigem C h arak ter w id erspiegeln. F ü r die gegenw ärtigen ro u tinierten ärztlichen A n alysen können einen b esonders hohen W ert d ie H aaranalysen haben (J. A leksandrow icz 1983; W. B ulikow ski u. an. 1994; W . B ulikow ski u. an. 1994a). Ein beso n d ers w ich tig er Vorzug d er Prüfungen des G ehalts an E lem enten im O rg an ism u s eines M enschen ist die M ö g lichkeit, die Ergebnisse für individuelle Person zu erhalten. Im Erfolg erhalten w ir m ehrere In fo rm atio n en ü b e r den G e­ sundheitszustand e in e r Person und in d er Folge e in e r Population.

Positive E rg ebn isse, die in geg en w ärtig d u rch geführten B ehan d lu n g sp ro zessen erhalten w erd en , haben uns zum V ersuch bew ogen, eine äh nliche A n alyse fü r die Toten au s dem frü h m ittelalterlich en G räb erfeld in D ziekanow ice, Fst. 22 zu verw enden. D as für d ie A n alysen bestim m te M aterial w aren die H aare, die bei A usgrabungen in den G räb ern a u f dem G räberfeld m it C hronologie 2. H älfte des 11. — bis zum 12. Jh. freigelegt w urden. Die A n alyse u m faßte B estim m ung des M agnesium s. Z inks, K upfers, Eisens, B leis und Kadm ium s.

D ie E rgebnisse des darg estellten E xp erim en ts haben in teressan te A ngaben g eliefert, obw ohl die schw er vergleichbaren E rg eb n isse fragm entarisch w aren. D er erh ö h te E isenspiegel kann ein E rfo lg d er b evorzugten Fleischdiät sein. D as n iedrige M agnesium - und Z inkspiegel k o nnte ein K rankheitszustand bew irken. Hypo­ thetisch kann m an v o raussetzen, daß w ir hier m it ein em E ntzü n d u n gszu stan d zu tun haben, was m anchm al

52 WŁODZIMIERZ BULIKOWSKI, ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

so g ar zum T o d e führt. D er b eo b achtete h ohe K upfer- und B leispiegel kann d agegen ein E rfolg d er nahen L ag e von S ch läfenringen sein. D ie aus K u pfer und B ronze au sg efü h rten und versilb erten Schläfen rin g e be­ w irkten, in folge d er M etalloxidation, das A bsetzen von K upfer- und B leioxid a u f den an aly sierten Haaren. D er G eh alt von einigen E lem enten im M aterial au s archäologischen U n tersuchungen hängt au ch von der U m w elt, in d e r sich die geprüfte Probe befand, ab. Es scheint, daß die im breiteren U m fang geführten M ethoden bio ch em isch er A nalysen seh r nutzb ar bei d er R ek onstruktion d er u rg eschichtlichen P opulationen sein können.

A B B IL D U N G E N

Abb. 1. E influß des K om plexes von L ebensbedingungen a u f den Z u stan d d er m enschlichen G esundheit und des m enschlichen B efindens (nach N. W olański 1983, Abb. 91)

A bb. 2. V ergleich d er chem ischen Z usam m en setzu n g von E lem enten d er Erdrinde A und des m ensch­ lichen K örpers В (nach M. Ż y d o w o 1976, Abb. 1)

Abb. 3. D ziekanow ice, Fst. 22. G rab 6 4/94 — H aarfragm ente. Abb. 4. D ziekanow ice, Fst. 22. G rab 81/95 — H aarfragm ente. A bb. 5. D ziekanow ice, Fst. 22. G rab 25/94, incl. G rabbeigaben. A bb. 6. D ziekanow ice, Fst. 22. G rab 56/94, incl. G rabbeigaben.

Abb. 7. D ziekanow ice, Fst. 22. G rab 56/94 — F rag m en t e in e r H aarlocke a u f dem Schädel (vgl., Abb. 61)

T A B E L L E N

Tab elle 1. E rg ebnisse d er H aaran aly se aus den G räbern, ausgedrückt in m cg/g tro ck en e M asse Probe aus dem G rab 25/94* — H aare aus dem Schädel, Proben 25/94 und 56/94 — H aare, die an den Sch iäfenringen hafteten

T ab e lle 2. G egenw ärtige B ezugsw erte von E lem enten fü r einen erw achsenen M en sch , au sg ed rü ck t in m cg/g trockene M asse (in den H aaren). N ach In stitu t fü r Q u an tenelektronik bei d er T ech n isch en M ilitäraka­ dem ie

T abelle 3. Ergebnisse d er B estim m ungen von au sgew ählten E lem enten in den H aaren bei gesunden M ännern A und Frauen В in G niezno, nach W. B ulikow ski u.an. 1994, 1994a)