Organizacja szkolnictwa dominikańskiego w XIV w.

Paweł Kielar

Organizacja szkolnictwa

dominikańskiego w XIV w.

Studia Philosophiae Christianae 5/1, 304-318

n a te r e n ie te o r ii p ozn an ia, u zn ającej rozum za jed y n e źródło p ozn an ia. J e ste śm y ju ż w III ro zd zia le eseju , w re fe r a c ie p ogląd ów . T en III rozd ział pt. „ D zieło” p rezen tu je lo g ik ę A b elard a, problem w ła śn ie w sp o m n ia n eg o ju ż zw ią zk u m ięd zy w ia rą i rozum em , ety k ą i w p ły w A b ela rd a n a rozw ój filo z o fii. U ję c ie er u d y c y jn ie b ogate. P r z e d sta w ia ­ jąc jed n a k d la u w y p u k len ia m y ś li A b ela rd a tak w ie le u jęć (np. P la to ­ na, P o rfir iu sza , B o ecju sza , A r y sto te le sa , R o scelin a , A n zelm a z C an­ terb u ry, W ilh elm a z C h am p eau x, W ilh elm a z C onches) A u to r n ie ty le w p ro w a d za w p o g lą d y A b elard a, ile w y m a g a już sp ra w n eg o o p e­ ro w a n ia w ia d o m o ścia m i, k tó re d om agają się zn ajom ości sw y c h szer­ szy ch k o n tek stó w . W każd ym ra zie, i m o że n a jja śn iej w p aragrafie „W iara i rozu m ” A b ela rd ja w i się c z y te ln ik o w i, jako g łęb o k i in te le k t, szczerze p r z e ję ty praw d ą, której b e z w z g lę d n ie służy.

G łó w n y n u rt sw ej p rezen ta cji d zieła A b elard a A u tor m oże n a jp e ł­ n iej w y ra ża w zdaniu, ż e A b ela rd „ sta n o w ił in sp ira cję in te le k tu a ln ą dla k ilk u p r z y sz ły c h p o k o leń ” (s. 105). F a k t tej in sp ira cji n ie u lega w ą tp liw o ś c i i p o z w o lił A u to ro w i k sią ż k i p rzy k o n stru o w a n iu ese ju bardzo d y sk r e tn ie p o słu ży ć się p o p u la rn ą tezą o p o stęp o w o ści m y ś li A b elard a.

C iesząc się tą k siążk ą ch cia ło b y się p ro sić A utora o w ię c e j tak p a sjo n u ją cy ch lek tu r, le c z m oże w ta k i sp o só b h a rm o n izu ją cy ch e r u ­ dy cją h isto ry czn ą i in fo rm a cje o filo z o fii, ab y d an e h isto ry czn e czy er u d y c y jn e u zy sk a ły rolę tłu m acza p o g lą d ó w a n ie g łó w n eg o b o h a ­ tera k siążk i.

M. G o g a c z

PA W E Ł K IELA R O .P .

O R G A N IZ A C JA SZK O LN IC TW A D O M IN IK A Ń SK IE G O W X IV W. 1. W c za sie badań nad ręk o p isa m i p och od zącym i z k la szto ró w d o m i­ n ik a ń sk ich na Ś lą sk u , p rze c h o w y w a n y m i o b ecn ie w B. U. w e W rocła­ w iu zn a la złem w o p ra w ie k o d ek só w : I F 640 i I Q 317 dw a p erg a ­ m in o w e fr a g m e n ty a k t k a p itu ł p r o w in c ja ln y c h , za w iera ją ce rozp o­ rzą d zen ia od n oszące s ię do sz k o ln ic tw a d o m in ik a n ó w w P o lsce. W aż­ n ość o b y d w u fra g m e n tó w w y k ra cza poza ra m y zakonu i m o że z a in te ­ r e so w a ć ta k ż e h isto r y k ó w sz k o ln ic tw a o g ó ln o p o lsk ieg o .

N a o rg a n iza cję i p oziom n a u cza n ia w k la szto ra ch d ecy d u ją cy w p ły w w y w ie r a ł z a w sz e m ie jsc o w y u n iw e r sy te t. W P o lsc e ro lę tę sp e łn ia ł n a jp ie r w U n iw e r sy te t P rask i, a n a stę p n ie U n iw e r sy te t K a zim ierzo w ­ ski. P u b lik o w a n e fra g m en ty są w ię c p on iek ąd p rzy czy n k iem do d zie­ j ó w ob y d w u u n iw e r sy te tó w .

R ozm ieszczen ie szk ół d om in ik ań sk ich daje p oznać g łó w n e w ó w cza s ośrod k i n au k i w P o lsce, a ty m sam ym poziom k u ltu ry w p o szczeg ó l­ n y ch dzieln icach .

W iele osób w y m ie n io n y c h w drugim fra g m e n c ie za p isa ło się w n a ­ szej h istorii. P u b lik o w a n e fra g m en ty przyn oszą n o w e, n iezn a n e szcze­ g ó ły do ich życia. W o b y d w u fra g m en ta ch w y m ie n io n o dużą liczb ę im ion i n a zw isk zak on n ik ów . Ich zn ajom ość p o zw o li w y cią g n ą ć p ew n e w n io sk i o ich p och od zen iu sp o łeczn y m i sk ła d zie n aro d o w o ścio w y m ó w c z e sn y c h k lasztorów .

S zk o ły zak on n e są częścią sz k o ln ic tw a ogó ln o p o lsk ieg o . D o m in ik a ń ­ sk a p ro w in cja k sz ta łc iła coroczn ie k ilk u se t za k o n n ik ó w , k tórzy zdo­ bytą w ie d z ę ro zp o w szech n ia li przez k azan ia, sta ją c się jed n y m z czy n ­ n ik ó w tw o rzą cy ch k u ltu rę polską.

D zięk i lek torom k szta łcą cy m się na zag ra n iczn y ch stu d iach g e n era l­ n y ch , oraz pod w p ły w e m p rzep isó w ogó ln o za k o n n y ch , p ro w in cja p o l­ sk a sta ra ła się p rzy sw o ić so b ie zd ob ycze n a u k o w e Z achodu. N o ta tk i p r z y w iezio n e z w y k ła d ó w , oraz w ła sn o ręczn ie p r z ep isy w a n e tra k ta ty , do czego byli zo b o w ią za n i stu d en ci d o m in ik a ń scy p rzeb y w a ją cy na stu d ia ch zagran icznych, s ta w a ły się z k o le i p od ręczn ik am i w y k ła d ó w w e w ła sn y c h k lasztorach . O bow iązek k szta łcen ia le k to r ó w w e w sp ó l­ n y ch ośrod k ach za g ra n iczn y ch , zm uszał d o m in ik a n ó w w P o lsc e do r e a lizo w a n ia i u trzy m y w a n ia p oziom u ja k i tam o b o w ią zy w a ł.

N a stan sz k o ln ic tw a d o m in ik a ń sk ieg o w P o lsc e w y w ie r a ły w p ły w ta k że m ie jsc o w e w a ru n k i m a teria ln e , p o lity c z n e i k u ltu ra ln e, k tóre w n iejed n y m w y p a d k u w p ły w a ły na p oziom n au czan ia i p o w o d o w a ły c za so w e o d e jśc ie od p rzep isó w ogóln ozak on n ych . M ożna w ię c z góry p rzyp u szczać, że sz k o ln ic tw o d o m in ik a n ó w w P o lsc e jest pod p ew n y m w zg lęd em w y ra zem ogóln ego p oziom u k u ltu r y ó w czesn eg o sp o łe ­ czeń stw a .

U b ó stw o źród eł o g ó ln o p o lsk ich i zu p ełn y brak źród eł d o m in ik a ń ­ sk ich z X III i X IV w . odn oszących się do sz k o ln ic tw a sp ra w ia ł, że o stu d iach d o m in ik a ń sk ich z ty ch cza só w m ożn a b yło w n io sk o w a ć ty lk o p ośred n io z p rzep isó w o g ó ln ozak on n ych , z p orów n an ia ze sz k o l­ n ic tw e m w in n y ch p ro w in cja ch , w z g lę d n ie w y cią g a ć p e w n e w n io sk i ze źród eł ubocznych. Tego rodzaju m eto d y b ad an ia d a w a ły obraz n ie ­ p e łn y i n ie p e w n y . P u b lik o w a n e fra g m e n ty są jak dotąd jed y n y m i źród łam i b ezp o śred n im i n a p rzestrzen i X IV w.

2. D la zro zu m ien ia treści zarządzeń p od aję szereg in fo rm a cji n ie ­ zb ęd n ych , o d n oszących się do stu d ió w d om in ik ań sk ich .

P o d sta w ą sz k o ln ic tw a d om in ik ań sk iego b yła szk o ła k o n w e n tu a ln a istn ie ją c a w k a żd y m k lasztorze, k iero w a n a p rzez lek tora teologii. U częszcza li do n iej p rzez całe ży cie w s z y sc y za k o n n icy ob ecn i w k la ­ sztorze, w r a z z p rzeorem . L iczb a k la szto ró w w p ro w in cji je s t w ię c

liczb ą szk ół teo lo g iczn y ch . W ś w ie tle ty c h p rzep isó w zakon d o m in i­ k a ń sk i p rzed sta w ia ł się jako m ięd zy n a ro d o w a organ izacja szkolna k ie r o w a n a p rzez lek to ró w .

W szk o ła ch k o n w en tu a ln y ch w y k ła d a n o w y łą c z n ie teo lo g ię, k tóra b ezp ośred n io p r z y g o to w y w a ła do zaw od u k azn od ziejsk iego. K ażd y k la szto r p rzy jm o w a ł k a n d y d a tó w po u k o ń czen iu 18 roku życia i ich k sz ta łc ił w e w ła sn y m zak resie. P rzez szereg la t, za leż n ie od p rzy g o ­ to w a n ia , zd oln ości i p rzezn aczen ia n a p rzy szło ść, m ło d y zak on n ik brał cz y n n y u d zia ł w co d zien n y ch za jęcia ch szk o ln y ch . P o zd ob yciu p od ­ sta w o w e g o w y k sz ta łc e n ia teo lo g iczn eg o w y zn a cza n o m u zad an ie k az­ n o d ziejsk ie. S zk o ła k o n w en tu a ln a istn ia ła w d a lszy m ciągu dla m ło ­ dych. S ta rsi za k o n n icy brali w n iej udział, g d y b y li obecni w k la s z to ­ rze. P o g łę b ia li w ó w cza s sw ą w ie d z ę , u zu p ełn ia li i p o w ta rza li p rzero­ b io n y m ateriał. Is tn ie n ie szk ół k o n w e n tu a ln y c h w P o lsc e w X III w. p o tw ierd za ją p rzy k ła d o w o w y m ie n ie n i w źród łach lek to rzy p o ch o d zą ­ cy z k ilk u n a stu k lasztorów . S zk o ły k o n w e n tu a ln e p rzetrw a ły przez w ie k i, is tn ie ją jeszcze dzisiaj w zm ien io n ej form ie.

P o czą tk o w o zakon d o m i n i k a ń s k i r o z w ija ł się p rzew a żn ie w ośrod ­ kach u n iw e r sy te c k ic h P aryża, B o lo n ii, O xford u , skąd do k la szto ró w w stę p o w a ła m łod zież już p rzy g o to w a n a do stu d ió w teo lo g iczn y ch . W m iarę ro zszerzan ia się zakonu, p o w sta w a ły k la szto ry ta k że zdała od ośro d k ó w u n iw e r sy te c k ic h , gd zie m ło d zież n ie b yła d o sta teczn ie p rzygotow an a. W k rajach o rzad k iej sie c i szk o ln ictw a jak P o lsk a , W ęgry i C zech y m u s ia ły się zd arzać w y p a d k i, że n a w e t lu d zie d orośli p rzy jęci do k lasztoru n ie p osiad ali w y sta r c z a ją c e g o w y k sz ta łc e n ia śr e d ­ n ieg o i p o d sta w o w eg o . Na u z u p ełn ien ie b ra k ó w w tej d zied zin ie p rze­ zn aczon o d w u le tn i okres, jak i zak on n ik p o w in ien b y ł sp ęd zić w s w o ­ im k la szto rze, po u k oń czen iu n o w icja tu , a przed zaczęciem w ła ś c i­ w y c h stu d ió w teo lo g iczn y ch . O kres ten w zasad zie p rzezn aczon y b y ł dla zap ozn an ia się z ży cie m zak on n ym , jego p rzep isam i, litu rg ią , c e ­ rem o n ia m i, śp iew em . U z u p ełn ia n o ta k że n au k ę czy ta n ia i p isa n ia po ła c in ie . Ze w zg lęd u na duży n a cisk k ła d zio n y na n au k ę języ k a ła c iń ­ sk ieg o , o k res ten n a z w a n o p ó ź n i e j s t u d i u m g r a m m a t ic a e . B y ło ono w ra zie p o trzeb y w każd ym k la szto rze, p od ob n ie jak n o w icja t. Od s t u d i u m g r a m m a t i c a e n a leży odróżnić g ra m m a t ic a l ia , o k tórych w sp o ­ m in a fra g m en t p ierw szy . B y ły to tra k ta ty na te m a ty języ k o w e. W y­ k ła d a n o je n a sposób p a ry sk i, s p e k u la ty w n ie i w ch o d ziły w zak res s t u d i u m a r t iu m .

S t u d i a a r t i u m p oczątk ow o b y ły zab ran ian e, jed n a k że p rzy czy n y w y ż e j o m ó w io n e sp ra w iły , że od r. 1241 za częły sa m o rzu tn ie p o w sta ­ w a ć i ro zp o w szech n ia ć się 3 le tn ie stu d ia a r t iu m , z w a n e ta k że s t u d ia logicae. Z araz od p oczątk u p rzyb rały on e ch arak ter m ięd zy k la szto rn y , g d y ż k a żd e z n ich b y ło w sp ó ln e dla m ło d zieży z k ilk u są sied n ich

k la szto ró w . Ich liczb a w p ro w in cji b y ła zależna od lic z b y stu d en tó w i p oziom u sz k o ln ic tw a k rajow ego. W r. 1259 w y d a n o już d la całego zak on u p o z w o le n ie na za k ła d a n ie stu d ió w a r t i u m , w ilo ści, w e d le p o­ trzeb y każd ej p ro w in cji. W 2 la ta p óźn iej (1261) n ak azan o już n ie k tó ­ rym p ro w in cjo m , a w śród n ic h ta k że p r o w in c ji p o lsk ie j, zorgan izo­ w a n ie stu d ió w a r t iu m . N a K a p itu le g en era ln ej 1261 r. b y ł ob ecn y ta k że p r o w in c ja ł p o lsk i, S zym on z W rocław ia 1260— 1264, n a zy w a n y w źródłach lek to rem , lu b m agistrem . P o n ie w a ż b rał u d zia ł w w y d a ­ n iu u sta w y i m ia ł zro zu m ien ie dla rozw oju stu d ió w , p rzeto m ożna przyp u szczać, że zo rg a n izo w a ł w p ro w in cji p ie r w sz e s t u d ia artiu m . W źród łach k la szto ru k ra k o w sk ieg o w d ru giej p o ło w ie X III w . n ie ­ jed n o k ro tn ie w y stę p u ją jed n o cześn ie 2, a n a w e t 3 lek to rzy , co p o zw a la na w n io se k , ż e op rócz szk o ły k o n w en tu a ln ej, istn ia ło tam ta k że s t u ­ d i u m a r t i u m d la k la szto ró w m a łop olsk ich .

W zw ią zk u z recep cją a r y sto te liz m u w d ru giej p o ło w ie X III w. w zb o g a co n o p rzed e w sz y stk im program n au czan ia lo g ik i w szk ołach a r t i u m , w p ro w a d za ją c do n ich p ism a lo g ic z n e A r y sto te le sa . W ten sposób p o w sta ła lo g ik a n o w a w o d różn ien iu do d aw n ej lo g ik i starej. P ism a lo g iczn e A r y sto te le sa w y m ie n io n e są w p ierw szy m fra g m en cie pod ogóln ą n azw ą: T r a c ta tu s , w p r z e c iw sta w ie n iu do a r t e s v e te r e s . A k ta sy n o d u w B u d zie z r. 1279, w y d a n e p rzez F ilip a bpa z F erm o, leg a ta p a p iesk ieg o na W ęgry i P o lsk ę w y m ie n ia ją trzy rod zaje stu ­ d ió w u częszcza n y ch p rzez zak on n ik ów : s t u d i u m g r a m m a t ic a e , s t u d iu m logicae (arte s) oraz s t u d i u m th eologiae. J e st to ślad fa k ty czn eg o stan u sz k o ln ic tw a w e W sch od n iej E uropie.

D a lszy ro zw ó j a r y sto telizm u sp o w o d o w a ł w d ru giej p o ło w ie X III w. p o w sta n ie n o w y c h szk ół filo z o fii a r y sto te le s o w sk ie j. W yk ład an o w nich fiz y k ę , m e ta fiz y k ę i e ty k ę A r y sto te le sa . B y ły to 2 le tn ie s t u d ia n a t u ­ r a r u m , lu b n a tu r a li u m . M iały one ch arak ter m ięd zy k la szto rn y i b y ły p rzezn aczon e g łó w n ie dla zd o ln iejszy ch stu d en tó w , k a n d y d a tó w na le k to r ó w , k tó rzy m u s ie li d o sto so w a ć s ię do program u U n iw e r sy te tu P a ry sk ieg o . Z rozp orządzenia K a p itu ły g en era ln ej z 1305 r. zd a je się w y n ik a ć , że p rzy n a jm n iej w n iek tó ry ch p ro w in cja ch p rzen iesio n o w y k ła d lo g ic z n y c h p ism A r y sto te le sa na s t u d i u m n a tu r a r u m . Od r. 1305 w s z y stk ie p ro w in cje b y ły zob ow iązan e p o sia d a ć s t u d i a n a t u ­ ra r u m .

W zw ią zk u z ro zw o jem m ia st doszło do zró żn ico w a n ia się k la szto ­ rów , na k la szto ry lu d n e o w y so k im p o zio m ie k u ltu ry , położon e w w ię k sz y c h m ia sta ch , oraz k la szto ry m n iejsze o n iższy m p oziom ie k u ltu ry , w m n iej lu d n y ch i sła b szy ch gosp od arczo środ ow isk ach . D la utrzym an ia jed n o liteg o p oziom u n au k i w całej p ro w in cji nakazano już w 1288 r. zo rg a n izo w a ć w każd ej p ro w in cji p rzyn ajm n iej 3 m ię - d zy k la szto rn e sz k o ły te o lo g iczn e, n a zw a n e szk o ła m i p a rty k u la rn y m i

te o lo g ii p rzezn aczon e dla m ło d zieży zakonnej. S zk o ły p a rty k u la rn e b y ły ro zm ieszczo n e po ca łej p ro w in cji. K ażda z n ich b y ła w sp ó ln a d la k ilk u , czy k ilk u n a stu są sied n ich k lasztorów . W szk ołach p a r ty ­ k u la rn y ch nauka trw a ła 2 la ta i d a w a ła p od sta w o w ą w ie d z ę te o lo g i­ czn ą. P o ich u k oń czen iu m ło d zi z a k o n n icy w r a c a li do sw o ich k la s z to ­ r ó w i w d alszym ciągu u częszcza li do szk ół k o n w en tu a ln y ch .

N a p rzeło m ie X III/X IV w . szk o ln ictw o d om in ik ań sk ie, w e d le p rze­ p isó w zak on n ych sk ła d a ło się z 3 rod zajów szkół:

1. szk o ły k lasztorn e: a) s t u d i u m g r a m m a t i c a e — 2 la ta , b) s t u d i u m c o n v e n t u a l e theologia e.

2. szk o ły m ięd zy k la szto rn e: a) s t u d i u m a r t i u m — 3 la ta , b) s t u d i u m p h il o s o p h i a e — 2 lata, c) s t u d i u m p a r t ic u l a r e th eo lo g ia e — 2 lata. .3. sz k o ły m ięd zyn arod ow e: s t u d ia g e n e r a l n e — 2— 3 lata.

L ic z b a szk ół a r t i u m i szk ó ł filo z o fic z n y c h , k tó re p r z y g o to w y w a ły •słuchaczy na te o lo g ię m u sia ła b yć tak a sam a, lub w ię k sz a , n igd y m n ie js z a n iż liczb a szk ół p a r ty k u la r n y c h teologii.

3. W y k ła d o w ca m i, oraz k ie r o w n ik a m i p o szczeg ó ln y ch szk ół b y li le k ­ to r z y . C ie sz y li się oni w za k o n ie p o w a ża n iem i b y li duszą ó w c z e sn y c h k la s z to r ó w . P ie r w o tn e p rzep isy (1228) za b ra n ia ły za k ła d a n ia n o w eg o k la sz to r u b ez przeora i lek to ra . W sp isa ch za k o n n ik ó w z X III i X IV w . le k to r a w y m ie n ia n o na d ru gim m iejscu po przeorze. L ek torom p o w ie ­ rzan o w a ż n e zad an ia w K o ś c ie le i P a ń stw ie . W d ok u m en tach k o ś c ie l­ n y c h î p a ń s tw o w y c h są on i n ie jed n o k ro tn ie w y m ie n ia m ! w śró d św ia d ­ k ó w .

T y tu ł lek to ra , p od ob n ie ja k m a g istra , doktora i p ro feso ra b y ł p o­ czą tk o w o d w u zn a czn y . O znaczał zaw ód n a u czy cielsk i i sto p ień n au k o­ w y . W ty m o sta tn im w y p a d k u m ó w io n o le c t o r th e o lo g ia e ( S e n t e n t i a ­ rum)., le c t o r o r d i n a r iu s , lu b pub licu s.

A b y zostać lek to rem trzeb a b yło w e d łu g n ajsta rszy ch p rzep isó w k o­ ś c ie ln y c h i zak on n ych (1228) w y słu c h a ć w y k ła d ó w te o lo g ii p rzez 4 la ta i o c z y w iśc ie zdać o d p o w ied n ie egzam in y. N a o w e 4 la ta te o lo g ii sk ła ­ d ało się 2 la ta n a stu d iu m p a rty k u la rn y m , oraz 2 la ta na stu d iu m g e n e r a ln y m . W X I V w . k a n d y d a t na lek to ra m u sia ł m ieć ukończono 3 -łe tń ie s t u d i u m a r t iu m , 2 le tn ie s t u d i u m n a tu r a r u m , oraz 2 le tn ie s t u d i u m th eologia e. P on ad to p rzez p e w ie n czas m u sia ł p om ocn iczo w y ­ k ła d a ć na n iż s z y c h stu d iach , g ło sić k azan ia i u częszczać do szk o ły k o n ­ w e n tu a ln e j. Ś c iś le zaś o b o w ią zy w a ł go d w u le tn i okres w y k ła d a n ia na

s t u d i u m a r t i u m i s t u d i u m n a tu r a r u m . W p ra k ty ce k a n d y d a ci na le k to ­ r ó w b y li już lu d źm i d ojrzałym i. W X V w . sp o ty k a m y p rzy k ła d y , że •na za g ra n iczn e stu d iu m g e n era ln e w y sy ła n o k a zn o d ziejó w g en era ln y ch , o r a z p rzeorów po u k oń czon ym u rzęd ow an iu . S tu d ia zagran iczn e b y ły k o sz to w n e , d latego w y m a g a n o by k a n d y d a ci w p ierw w y k a z a li s w e u m ie ję tn o ś c i p ed a g o g iczn e, zd o ln o ści, p ra co w ito ść, oraz w a r to śc i m o ­

raln e. S to p ień le k to r sk i zd ob yw an o n a stu d iu m g e n e r a le po 2— 3 la ta ch nauki.

P o czą tk o w o istn ia ło ty lk o jed n o stu d iu m g e n e r a ln e w P aryżu , w sp ó l­ n e d la ca łeg o Z akonu. K ażda p ro w in cja m ia ła p raw o w y sy ła n ia naraz 3 stu d e n tó w do P aryża. W 1248 r. p o leco n o zorgan izow ać 4 n o w e stu d ia g en era ln e: w M on tp ellier, B olon ii, K o lo n ii i w O xford zie na k tóre każda p ro w in cja m o g ła w y s y ła ć naraz po 2 stu d en tó w . W 1378 r. w y m ie n io n o już 17 stu d e n tó w gen eraln ych .

Z arząd stu d iu m p a rty k u la rn eg o te o lo g ii, n a w zór U n iw e r sy te tu P a ­ r y sk ieg o sp o c z y w a ł w ręk u 3 osób: 1. lek to r te o lo g ii, zw a n y w ty m w y p a d k u l e c t o r p rin c ip a lis, alb o regen s, b y ł k iero w n ik iem o d p o w ie ­ dzialn ym za w szy stk o . W yk ład ał n a jtr u d n ie jsz y p rzed m iot — S e n te n c je P io tra L om barda, 2. cu rsor, p o czą tk u ją cy lek to r czy ta ł S e n ten cje, lu b P ism o św . i w y ja śn ia ł sen s lite r a ln y , 3. m a g ister stu d e n tó w czu w a ł nad p rzy sw a ja n iem sob ie p rzez stu d e n tó w p rzerob ion ego m a teria łu , p rzep ro w a d za ł p o w tó rk i i egzam in a, b y ł doradcą w sp ra w ie m e to d y u czen ia się, oraz m ia ł zle c o n e p e w n e w y k ła d y .

Zarząd stu d iu m filo zo ficzn eg o , sa m o d zieln eg o , b y ł w ręku m a g istra filo z o fii, k tó rem u p om agali stu d en ci po u k oń czen iu teo lo g ii, p rzew i­ d zian i na p rzy szły ch lek to ró w . J e ż e li stu d iu m filo z o fii b yło p ołączon e ze s t u d i u m a r t i u m w ó w cza s m u sia ło być dw u lek to ró w : m a g ister f ilo ­ zo fii, lu b lek to r teo lo g ii (S e n t e n ti a r u m ) , oraz le c to r a r t iu m . O b yd w aj m ie li do p om ocy stu d e n tó w po u k oń czen iu w y ż sz y c h szkół.

N a sa m o d zieln y m s t u d i u m a r t i u m w y k ła d a ł jed en lek to r, przy p om o­ c y stu d e n tó w , k tórzy u k o ń czy li kurs filo zo fi.

J e ż e li s t u d i u m a r t i u m b yło p ołączon e w jed n y m ośrod k u ze stu d iu m p a rty k u la rn y m teo lo g ii, w ó w cza s do grona m od eratorów szk oły p a r ty ­ k u la rn ej dodaw ano je szcze lek to ra a r t i u m , w z g lę d n ie jego w y k ła d y p o w ierza n o m a g istr o w i stu d en tó w .

Z asad n iczym p od ręczn ik iem na te o lo g ii b yło P ism o św ., Sentencje· P io tr a L om barda, oraz H is t o r ia scholastica P io tra C om estora. T e t r z y p o d ręczn ik i m ia ł zab ierać ze sobą k ażdy stu d en t u d a ją cy się na stu d iu m g e n e r a ln e (1228), p óźn iej d oszły jeszcze w y b ra n e p ism a św . T qm asza i in n e tra k ta ty p om ocn icze. K ażdy stu d en t p rz e b y w a ją c y za gra n icą m u sia ł p rzep isa ć dla sw e g o k la szto ru i p rzy n ieść ze sobą n a j­ w a ż n ie js z e tra k ta ty rep rezen tu ją ce ta m te jsz e środ ow isk o. N a s t u d i u m n a t u r a r u m p o d ręczn ik a m i b y ły p ism a A r y sto te le sa , oraz w y b ra n e p ism a św . T om asza. N a s t u d i u m a r t i u m w P o ls c e u ży w a n o zarów n o d zieł s t a ­ ro ży tn eg o P r y sc y lia n a i D on ata, jak i śred n io w ieczn eg o P iotra H iszp a ­ na. N a s t u d i u m g r a m m a t ic a e , p rzez ca łe śred n io w iecze p a n o w a ł A le k ­ sa n d er de V illa D ei. N ajbardziej ro zp o w szech n io n e w całej E uropie b y ły p ism a sta ro ży tn eg o P r y sc y lia n a , k tó re dla sztu k w y zw o lo n y ch .

m ia ły ta k ie sam o zn a czen ie jak S e n te n c je P io tra L om barda dla teologii.

4. F ra g m en t p ie r w sz y je s t częścią u sta w y o sz k o ln ic tw ie w p ro w in cji p o lsk iej. Czas jego p o w sta n ia zdradzają p ie r w o tn e cech y u stro ju sz k o l­ n ictw a , zn an e d ok ład n iej z ak t K a p itu ły p ro w in cja ln ej w N iem czech w 1349 r. >. C h a ra k tery sty czn e dla p ierw szej p o ło w y X IV w . było w y ­ s tę p o w a n ie stu d ió w a r t iu m , oraz stu d ió w n a t u r a r u m sa m o d zieln ie, bez p o łą czen ia ze sobą i ze stu d ia m i p a rty k u la rn y m i teologii. N ie s te ty n ie u d ało się z id e n ty fik o w a ć żad n ego z w y m ie n io n y c h lek to ró w i stu d e n ­ tó w z żad n ym d o m in ik a n in em zn an ym źród łow o. J e d y n ie lek to r P iotr z K u ja w m oże być b ran y pod u w agę. Z ręk op isu B. J. 1734 znany jest P io tr P o la k , k tó ry w la ta ch d w u d ziesty ch X IV w . stu d io w a ł w e W ło ­ szech , skąd p rzy w ió zł k ilk a tr a k ta tó w filo z o fic z n y c h p rzez sie b ie p rze­ p isa n y ch , oraz w ła sn e k o m en ta rze do F iz y k i A ry sto telesa . J e st to n a j­ sta rszy za b y tek p iś m ie n n ic tw a d o m in ik a ń sk ieg o z d zied zin y a r y sto te ­ lizm u w P o lsc e 2.

P o d sta w y do u sta le n ia d o k ła d n iejszej d aty p o w sta n ia fra g m en tu do­ starczają p rzep isy, kary i u p om n ien ia K a p itu ł g e n era ln y ch z p ierw szej p o ło w y X IV w . zm ierzające do refo rm y stu d ió w . N a jczęściej sp otyk an ą karą dla stu d e n tó w o p u szcza ją cy ch w y k ła d y , b y ł zakaz w y ch o d zen ia na m ia sto , p o zb a w ien ie d o d a tk o w eg o p o ż y w ie n ia (deser), lu b w in a. W r. 1336 n ak azan o p ro w in cja ło m d ostarczyć na n astęp n ą K a p itu łę g en era ln ą w 1337 d ok ład n e sp ra w o zd a n ie ze stan u stu d ió w w p ro­ w in c ji, oraz o b m y śleć sk u teczn e środ k i na o p iesza ły ch stu d en tó w . F ra g m en t p ie r w sz y p ow tarza te sam e up om n ien ia, u żyw a n a w e t n ie ­ k tó ry ch ty c h sa m y ch w y ra zó w , a dla stu d e n tó w op u szczających w y ­ k ła d y w yzn acza k arę p ostu o ch leb ie i w o d zie, co od p ow iad ało w a r u n ­ k om p olsk im . N a n a stęp n ej K a p itu le g en era ln ej w 1337 p ow tórzon o p rzep isy i u p om n ien ia z p op rzed n iego roku i po raz p ie r w sz y w y z n a ­ czon o k arę p o stu o ch leb ie i w o d zie w b rzem ien iu p olsk im , odchodząc od p o p rzed n ich sfo rm u ło w a ń o d p o w ia d a ją cy ch w a ru n k o m na Z acho­ dzie. W yd aje się w ięc, że p o lsk a u sta w a szk o ln a z k tórej pochodzi fra g m en t p ie r w sz y b y ła u ch w a lo n a na K a p itu le p ro w in cja ln ej je sie n ią 1336 r. i sta n o w iła dla p ro w in cja ła M acieja 1331— 1337 p o d sta w ę sp ra ­ w o zd a n ia ze stan u sz k o ln ic tw a w p ro w in cji p o lsk iej.

F ra g m en t p ierw szy je s t o sta tn ią częścią u sta w y szk o ln ej z 1336 r., k tó ra m ó w iła o w sz y stk ic h trzech ty p a ch szk ół m ięd zy k la szto rn y ch , w e d le u sta lo n eg o sch em a tu i h iera rc h ii ch w a żn o ści. L iczba p rzy n a j­

1 A rch iw u m F ratrum P ra ed ica to ru m , R om ae (1952), X X II, 187. 2 Z o fia S iem ią tk o w sk a , P io tr P olak , filo z o f d o m in ik a ń sk i z X IV w. w : M a t e r i a ł y i s tu d ia Z a k ła d u F ilozofii Sta r. i Ś r e d n i o w i e c z n e j , T. III, S eria A , 157— 172.

m n iej 3 szk ó ł a r t i u m p o zw a la przyp u szczać, że b yło ta k że 3 szk oły filo z o fic z n e i 3 szk o ły p a rty k u la rn e teo lo g ii. P r z e p isy zak on n e z 1335 r. w y m a g a ły ja k o m in im u m po 2 szk o ły k ażd ego ty p u , jed n a k że fa k t y ­ c z n ie w w ię k sz o śc i p ro w in cji liczb a ta sięg a ła k ilk u , a n a w e t k ilk u n astu . Istn ieją też p ew n e śla d y szk ó ł p a rty k u la rn y ch teo lo g ii. W d ok u ­ m en cie p rocesu p o lsk o -k rzy ża ck ieg o , w sk ła d zie oso b o w y m k lasztoru w P ło ck u w y m ie n io n o lek to ra i k u r s o r a 3. L ek tor i kursor w y stę p u ją razem ty lk o w szk ołach p a rty k u la rn y ch , n ig d y zaś w szk ołach k o n ­ w e n tu a ln y c h . J e ż e li zaś w r. 1338 istn ia ło stu d iu m p a rty k u la rn e w P ło ck u , to m u sia ło is tn ie ć tak że w K ra k o w ie i W rocław iu , te b ow iem k la szto ry b y ły p rzez ca łe śr e d n io w ie c z e n a jw a ż n ie jsz y m i ośrod k am i sz k o ln ic tw a d om in ik ań sk iego. K o n se k w e n tn ie też n a leży p rzyjąć 3 szk o ­ ły filo z o fii a r y sto te le s o w sk ie j. Po sp ra w o zd a n iu b o w iem ze stan u sz k o l­ n ic tw a w p r o w in c ji p o lsk ie j, na K a p itu le g en era ln ej 1337 r. n ak azan o p r o w in c ja ło w i w y sła ć stu d e n tó w na stu d ia g e n era ln e w P aryżu , K o lo ­ n ii, B olon ii, T u lu zie i M o n tp ellier w liczb ie p rzew id zia n ej p rzez K on ­ sty tu c je zak on n e t.zn. 10 stu d e n tó w naraz. W yd ając ta k ie p o lecen ie, K a p itu ła g en era ln a m u sia ła się lic z y ć z r e a ln y m i m o żliw o ścia m i pro­ w in c ji. N ie je s t w y k lu czo n e, że stu d iu m p a rty k u la rn e w P ło ck u b yło św ie ż o założon o p rzez n a stęp cę M acieja, p ro w in cja ła P rzy b y sła w a 1338— 1344, k tó ry p o ch o d ził z P łocka.

D rugi fra g m en t p ochodzi z drugiej p o ło w y X IV w ., g d y po śm ierci K azim ierza W ielk iego (t 1370), K rak ów p rzesta ł być sto licą P o lsk i, a g łó w n y ośrodek p ro w in cji i sied zib a p ro w in cja ła została p rzen iesion a na Ś lą sk , do W rocław ia. S tało się to za c za só w p ro w in cja ła Jana z B rzegu 1370— 1376. Ten sta n tr w a ł do 1393 r. P od p e w n y m i w z g lę d a ­ m i b yło to k o rzy stn e, Ś lą sk , a zw ła szcza W rocław p rzod ow ał w ó w cza s gosp od arczo i k u ltu ra ln ie. B lisk ie są sie d z tw o i zw ią zk i p o lity czn e i k u ltu ra ln e z P ragą i jej u n iw ersy teta m i, oraz z ta m te jsz y m S tu d iu m g e n e r a ln y m d om in ik a n ó w w y w ie r a ło d o d a tn i w p ły w na poziom k u ltu ry w k la szto ra ch śląsk ich . Ś lą sk sta ł się o g n iw em p ośred n iczącym p o m ię­ dzy P ragą a P olsk ą. Ze Ś lą sk a p o ch o d zili też 3 m a g istrzy teo lo g ii z d rugiej połowry X IV w .: H enryk z B rzegu zw a n y B itterferd , F r a n c i­ szek O czko i P io tr W asserrab e z W rocław ia. Z e Ś lą sk a p o ch o d zili też trzej n a jp o w a żn iejsi w ty ch czasach p isarze d o m in ik a ń scy : Jan S a rto ­ ris, H en ry k z B rzegu i F ra n ciszek Oczko. R ó w n ież trzej p ro w in cja ło ­ w ie z ty ch cza só w n a leżą do lu d zi w y b itn y c h . Jan z B rzegu, oraz P io tr z C hom iąża p o z o sta w ili w y ra źn e śla d y w lite r a tu r z e p iś m ie n n i­ czej. T rzeci p ro w in cja ł, P io tr W asserrabe, po u k oń czon ym u rzęd o w a ­

3 „W ilh elm o lecto re, S u n a la v o cu rso re”, L ite s ac R es g esta e, ed. 2, T. 1— 3, P o sn a n ia e, 1890— 1935, I, 79.

n iu u d ał się do W łoch od b ył w y k ła d y „pro g ra d u e t f o r m a m a g i s t e r i i ” i w 1401 r. o trzy m a ł m a g isteria t teo lo g ii.

N ie k tó r e o sob y w y m ie n io n e w p ie r w sz y m fra g m e n c ie zn an e są z do­ k u m en tó w ślą sk ich , lu b z form u larza d o m in ik a ń sk ieg o , co p o zw a la na u sta le n ie d ok ład n ej daty p o w sta n ia . M ikołaj L yp old i, m gr filo z o fii, w y s ła n y do R aciborza na k ie r o w n ik a ta m tejszeg o ośrod k a filo z o fii jest w y m ie n io n y jako lek to r filo z o fii w k la szto rze racib orsk im 28.10.1382 r . 4; zatem o m a w ia n a k ap itu ła p ro w in cja ln a od b yła się w cześn iej. W tym sa m y m d o k u m en cie w y m ie n io n y je s t ta k że Jan Z aphiri, w e d łu g fr a ­ g m en tu d ru g ieg o b y ł w y sła n y na stu d ia do K rakow a. P o n ie w a ż s t u d i u m a r t i u m b y ło na m iejscu w R aciborzu, p rzeto do K rak ow a m ógł w y je ­ chać ty lk o na stu d ia teo lo g iczn e, k tó re tr w a ły 2 lata. P o ich u k o ń cze­ n iu p o w ró cił do R aciborza i b ra ł ud ział w zeb ran iu w k la szto rze 28. 10.1382 r. W obec teg o k a p itu ła o d b y ła się przed 1380 r. D o k u m en ty r a cib o rsk ie w y m ie n ia ją ta k że d w óch P io tró w : P iotr sp o w ied n ik ta m te j­ szy ch sió str d om in ik an ek je s t w y m ie n io n y w d o k u m en cie racib orsk im 9. 12.1375 r . 5, zaś P iotr lek to r w y m ie n io n y w d o k u m en cie racib orsk im 31. 8. 1379 r . 6. O m aw ian a k a p itu ła p ro w in cja ln a sk iero w a ła P iotra lek to ra na stu d iu m do Ś w id n icy , zaś d ru giego P iotra, na stu d iu m g e n e r a ln e do M agdeburga. Ż aden z n ich n ie je s t w y m ie n io n y w sp isie za k o n n ik ó w ra cib o rsk ich w 1382 r., zatem k a p itu ła m ogła się odbyć n a jw cześn iej w 1379 r. P o n iew a ż jednak w la ta ch 1378/9 d ok on ał się o sta teczn y rozłam zak on u na d w ie o b ed ien cje, r ó w n o le g le do p od ziału całego K o ścio ła w cza sie sch izm y zach od n iej, p rzeto K a p itu ła g en era ln a w 1379 r. n ie została zw ołan a, k o n se k w e tn ie też n ie od b yła s ię k ap itu ła p ro w in cja ln a . O m aw ian e akta m o g ą w ię c p och od zić n a jw cześn iej z 1378 r. Z datą 1378 r. dadzą się pogod zić w sz y stk ie zm ian y zap isan e w e fra g m en cie. Jan Z ap h iri u d ał się do K rak ow a w le c ie 1379 r., p o w ró cił zaś do R aciborza po u k oń czen iu 2 le tn ic h stu d ió w te o lo g i­ czn y ch i jako o sta tn i, n a jm ło d szy zak on n ik jest w y m ie n io n y w sp isie z 2 8 .10.1382 r. P iotr w y r u sz y ł w le c ie 1379 r. do M agdeburga i d latego n ie je s t w y m ie n io n y w sp isie 31 .8 .1 3 7 9 r., P iotr lek to r jeszcze n ie w y r u sz y ł do Ś w id n icy , ale zdąży tam p rzyb yć przed rozp oczęciem roku szk o ln eg o 1379/80.

P róba u sta le n ia d oln ej g ra n icy dop row ad za do tej sam ej daty 1378 r. O becność b o w ie m lek to ra P iotra w R aciborzu 31. 8.1379 r. u n iem o żliw ia p r z e su n ię c ie d aty k a p itu ły poza rok 1378. P on ad to w sp isie lek to ró w

4 C odex d ip lo m a ticu s S ile sia e , I—X X X V , B resla u , 1857 п., II, 181. 5 C. d. S. II, 170.

jak i p o d a je fra g m en t, brak n a jw a żn iejszeg o lek tora, F ran ciszk a O czko, k tó reg o k a p itu ła g en era ln a w 1378 r. sk ie r o w a ła z w y k ła d a m i „pro g r a d u e t f o r m a m a g i s t e r i i ” do C am bridge. J eg o w y ja zd do A n g lii n a stą ­ p ił już w le c ie 1373 r., d latego też n a je sie n n e j k a p itu le p ro w in cja ln ej nie b ył w ogóle b rany pod uw agą. D atą 1378 jako d oln ą granicą p o ­ tw ierd za brak w sz e lk ie j w zm ia n k i o stu d en ta ch i k la szto ra ch d o m in i­ k ań sk ich p ołożon ych na R usi, k tóre w sty czn iu 1378 r. zo sta ły b u llą p ap iesk ą p rzy d zielo n e do m isy jn e j K on g reg a cji P ereg ry n a n tó w .

P o m ija ją c szk o ły k o n w en tu a ln e fra g m en t d ru gi w y m ie n ia 3 m ię d z y - k la szto rn e ośrod k i szk ó ł p a rty k u la rn y ch teo lo g ii: w K rak ow ie, W ro cła ­ w iu , i w Ś w id n icy . M o d e r a to r i u m k ażd ej szk o ły p a rty k u la rn ej sk ład a się z 3 osób: lek to ra , k u rsora i m a g istra stu d en tó w . F ragm en t w y m ie ­ nia ta k że 4 ośrod k i szk ół filo zo ficzn y ch : w L eg n icy , T oruniu, R a ci­ borzu, oraz czw a rty w ośrodku, k tó reg o n a zw a je s t u szkodzona. W y k ła ­ d ow cam i filo z o fii byli: w R aciborzu, lek to r filo z o fii, ze sto p n iem u n i­ w e r sy te c k im m a g istra a r t iu m , w in n y c h ośrod k ach , lek to rzy teo lo g ii, co sp e c ja ln ie p od k reślon o. Z dw om a ośrod k am i szk ó ł p arty k u la rn y ch : w K ra k o w ie i W rocław iu , oraz z d w om a ośrod k am i szk ół filo zo ficzn y ch : w L eg n icy i T oru n iu b y ły p ołączon e sz k o ły a r t iu m , k iero w a n e przez jed n eg o lek to ra każda. W r. 1378, oprócz 39 szk ó ł k o n w e n tu a ln y c h było w p r o w in c ji ogółem : 3 m ięd zy k la szto rn e szk o ły p a rty k u la rn e te o lo ­ gii, 4 m ię d zy k la szto rn e szk o ły filo z o fii, oraz 4 m ię d zy k la szto rn e szk o ły a r t iu m . Żadna szk oła a r t i u m n ie w y stę p u je sa m o d zieln ie, le c z za w szę w p o w ią za n iu ze szk o ła m i teo lo g ii, lub filo zo fii.

W św ie tle fra g m en tu d rugiego w y d a je się b ardziej praw d op od obn a ocen a sz k o ln ic tw a d o m in ik a ń sk ieg o w P o lsc e w la ta ch 1336— 1338, p o ­ dana p rzy o m a w ia n iu fra g m en tu p ierw szeg o .

S zk o ły p a rty k u la rn e p o łą czo n e ze szk o ła m i a r t i u m d a w a ły p o d sta ­ w o w e w y k sz ta łc e n ie za w o d o w e dla m ło d zieży zak on n ej. D la k a n d y d a ­ tó w na le k to r ó w k o n ieczn e b y ły p on ad to szk o ły filo zo ficzn e. Ze szk ó ł p a rty k u la rn y ch k o rzy sta ła przede w sz y stk ie m m łod zież k la szto ró w , k tóre b y ły ich sied zib ą . W y ch o w a n k o w ie szk ół p a rty k u la rn y ch będą w p rzy szło ści n a jczęściej lek to ra m i i będą o b ejm o w a ć n a jw a ż n ie jsz e sta n o w isk a w p ro w in cji. Z w iązan a b ęd zie z ty m p rzew a g a ty c h k la ­ szto ró w i ich w p ły w na ca łą p row in cję.

R ozm ieszczen ie szk ół m ięd zy k la szto rn y ch w 1378 r. zdradza w yraźn ą p rzew a g ę Ś ląsk a. W ich w y lic z e n iu za ch ow an o p ie r w sz e h o n o ro w e m ie jsc e do K rak ow a, a le obsada lek to ra m i je s t lep sza w e W rocław iu. P od ob n ie w y g lą d a ro zm ieszczen ie szk ół filo zo ficzn y ch . 2— 3 szk ół f i lo ­ zo ficzn y ch je s t p ołożon a n a teren ie Ś lą sk a , a ty lk o jed n a, n a jw y żej d w ie szk o ły , na te r e n ie P o lsk i.

p o lsk iej ok oło 1378 r. trzeb ab y dodać, że fra g m en t drugi w y m ie n ia je s z c z e 3 stu d e n tó w g e n e r a ln y c h w y sła n y c h n a zagran iczn e studia. D w ó ch z n ich w y sła n o do M agd eb u rga a jed n ego do P ragi, P on ad to z in n y c h źró d eł w iad om o, że 2 le k to r ó w w y sia n o z p ro w in cji dla o d b y ­ c ia w y k ła d ó w „p ro g r a d u e t f o r m a m a g i s t e r i i ’ n a za g ra n iczn y ch s tu ­ d ia ch g en era ln y ch . B y li to F ra n cisze k O czko w y sła n y w 1378 r. do C am b rid ge, oraz H en ry k z B rzegu w y k ła d a ją c y w P radze. Są to p ie r w si, źród łow o zn a n i k a n d y d a ci do sto p n ia m a g istersk ieg o teologii.

F ra g m en t I.

W rocław , B. U. I F 640, n a k lejk a perg. F ragm en t ak t k a p itu ły pro- w in c ja ln e j d o m in ik a n ó w p r o w in c ji p o lsk iej z p ierw szej p o ło w y X IV w. P etru m de C u y a u ia 7 cu i d ep u tam u s h os stu d e n te s fra tres P a u lu m de C racouia, fra trem N ico la u m d ictu m L oger et P a u lu m P a le sc h a n e am bos de... et N ico la u m S p ern eri de E lbingo. Et v o lu m u s quod T ra cta tu s et a rtem v e te r e m eisd em le g e r e ten ea tu r. Item stu d ia a rtiu m p on im u s in h iis co n u en tib u s. P o zn a n ien si et a ssig n a m u s ad leg en d u m ib id em fra trem P... a d d en tes hos fra tres. P rib co n em de W ratislau ia, T reod ri- cu m de P lo csch , W en ceslau m et fra trem N ico la u m R om anum ibidem . E t v o lu m u s quod P riscia n u m et g ra m m a tica lia le g a t eisd em . Item n... quod le g a t ib id em . C ui d ep u tam u s h os stu d en tes fra tres A lb ertu m d ictu m G h ard licam de C racouia, G eorgiu m de R athibor, A n d ream de O ssw en tim , M iloslau m et B a rth o lo m eu m ibidem . E t im p on im u s re c to ­ rib u s in q u ib u s p ra ed icta stu d ia co n sistu n t quod p en is grau ib u s ad le g en d u m fr a tr e s a sstr in g e n te s et stu d e n te s so llic ite ad a u d ien d u m e o sd e m co m p ella n t. W olum us uero quod stu d en tes et le c to r e s lib e r - tati(bus) (gaudeant)... a li q u estu s seu m en d ica tio n ib u s u el q u ib u scu m q u e a liis la b o rib u s (non occupentur), e x c e p ta m en d ication e...

Q u icu m q u e uero stu d en s le c tio n e s non c o n tin u a u e r it e t h a b itu a liter red... non dum leg itu r u en erit, in pane e t aq u a ieiu n a re illa d ie co m ­ p ella tu r. Item r e stitu im u s ad o m n ia fr a tr e s Jo h a n n em d ictum de L e g - n icz, N ico la u m P red sla w icz , B a rth o lo m eu m de Siracz, T h ym ion em . Item p on im u s u icarios in h iis c o n u en tib u s L e G lo g o u ien sem de con u en tu W r a tisla u ie n si pro u icario ib id em . Item T h e ssin i et dam us v ica riu m fra trem Tadinuro de con u en tu S a n d o m irien si...

F ra g m en t II.

W ro cła w , B. U. I Q 317, k arta och ron n a, perg. F ra g m en t akt k a p itu ły p ro w in cja ln ej d o m in ik a n ó w p ro w in cji p o lsk iej z d rugiej p o ło w y X IV w. J a c c b u m H erd en de B rest.

C o n u en tu i Z n en en si a ssig n a m u s fra trem J o h a n n em K olgart. C on u en tu i W ra tisla u ien si a ssig n a m u s fra tres (!) M athiam K ildorf. C on u en tu i P lo c e n si a ssig n a m u s fra trem W en cesla u m K obilcam . C on u en tu i P o zn a n en si a ssig n a m u s fra tres N ico la u m K luka, P etru m H o n ia n d i de T horun et W alth eru m de C herfor(dia).

C o n u en tu i F r a n k stin e n si a ssig n a m u s fratrem N ico la u m P o zn a n en sem de O sw ecim .

C on u en tu i T h e ssin e n si a ssig n a m u s fra trem N icolau m S to lcz de C ra- cou ia a.

C on u en tu i L e g n ic e n si a ssig n a m u s fr a tr e s Joh an n em C zarni et N ic o - ia u m L oproti.

C on u en tu i O p atou icen si a ssig n a m u s fra trem M ath iam R ach ay de C an tiis.

C o n u en tu i O p o lien si a ssig n a m u s fra trem M ath iam de P loczsk .

C o n u en tu i S w id n ic e n si a ssig n a m u s fra trem B en y ia m in u m de R athibor. C on u en tu i C rossn en si a ssig n a m u s fra trem P etru m S tralin .

C o n u en tu i B o ch n en si a ssig n a m u s fra trem N ico la u m K ucz.

C on u en tu i S lu p en si a ssig n a m u s fra tres Jo h a n n em T h a r s s o w 9 et T h o - m am am b os de...

C o n u en tu i P e tr ic o u ie n si a ssig n a m u s fra trem Jach de... S tu d ia th e o lo g ie p on im u s in h iis con u en tib u s:

C ra co u ien si e t le g a t q u i priu s, pro cu rso re a ssig n a m u s fra trem N i­ co la u m de B o d z a n o w 10, pro m agistro stu d en tiu m , pro lecto re artium A u g u stin u m n , q u ib u s d ep u tam u s h os stu d e n te s P rzeczsla u m e t M

arti-8 C ala lin ia p rzek reślon a.

s P ra w d o p o d o b n ie id en ty czn y z J a n em C arsov, lu b C arsaw , k tó ry w 1372 r. zo sta ł p r zen iesio n y z k la szto ru w L e w in ie do k la szto ru w e W ro cła w iu , (Z b ió r f o r m u ł Z ak. D om., A rch. K o m . Hist. t. X II, cz. II, nn. 151; 97).

10 W k sięd ze zm arłych k lasztoru k ra k o w sk ieg o zap isan o „N icolau s d e B od zan ow olim prior C ra co v ien sis”, Z eissb erg, K le in e r e G e sc h ic h ts­ q u e lle n P olen s... 149.

11 W o r y g in a ln e brak p rzecin k ó w n a d a ją cy ch sen s, jed n a k że zn a n e· są c z ę ste w y p a d k i łą czen ia w jed n ej o sob ie d w óch o b ow iązk ów : m a g i­ stra stu d e n tó w i lek to ra artiu m w stu d ia ch p ołączon ych .

num de P lo czsk , Si(m on em ) de L a n cieia , P etru m H u lfr ic i de F ra n k e- sten , P a u lu m P a szk o n em et M ich a elem T r e s t k a 12 et N ico(laum ) e t Jo h a n n em S a p h iri de R ath ib or I3.

W r a tisla u ie n si et a ssig n a m u s ib i pro le c to r e fra trem P etru m Rab u , pro cu rso re fra trem Joh an n em Z am lou icz, pro m agistro stu d e n tiu m fra trem N ico la u m F o r m o s u m 15, pro le c to r e a rtiu m fratrem G regorium de S w id n ic z q u ib u s d ep u tam u s h o s stu d e n te s fra trem Jo h a n n em et M scisla u m am b os de P loczsk .

S w id n ic e n s i et a ssig n a m u s ib id em pro le c to r e fra trem O tton em in q u isito r e m S le s ie , pro cu rsore fra trem H en ricu m B..., pro m a g istro stu d e n tiu m P etru m d e R a th ib o r I6, q u ib u s d ep u tam u s h os stu d e n te n s P etru m G y a r s tm a n 17, Jo(h an n em ), J o h a n n em su b d iacon u m , o m n es de eo d em con u en tu .

12 M ich ał T restk a — M ichał z K rak ow a? p en iten cja rz p a p iesk i, przed 1399 r., na ż y c z e n ie J a g ie łły i k ró lo w ej J a d w ig i u dał się na m isje do P o lsk i, na P om orze, L itw ę , i na R u ś (A braham , S p ra w o zd a n ie z p o sz u ­ k iw ań ... A rch. K o m . H ist., seria 2 t. 1, K rak ów , 1923, 49). 19. 11. 1410 M ich a ł T restk a z o sta ł bpem k ijo w s k im (B u li. O. P. II. 506). U z y sk a ł u p o sa żen ie b isk u p stw a k ijo w sk ie g o i z a m ie n ił go na sta łe. Jako p ie r w ­ szy o rd y n a riu sz k ijo w s k i brał u d zia ł w u n ii h o ro d elsk iej i pod p isał akt u nii. P rzep ro w a d ził p o łą czen ie b is k u p stw a k ijo w sk ie g o z m etro p o lią h a lick ą (A braham , U zu p ełn io n y k a ta lo g d a w n y ch ła c iń sk ic h b isk u p ó w k ijo w s k ic h , C o ll e c ta n e a theol., L w ó w , 18 (1937), 415. P r z e b y w a ł w K ra­ k o w ie 26. 6. 1421) Starod. P ra w a P. P., II, 262— 3), oraz 22. 9. 1426 (Cod. d ipl. M in. P ol. IV , n. 1241), zm arł ok oło 1430 r.

13 Jan S a p h iri— Z ephiri, o b ecn y w k la szto rze racib orsk im 28. 10. 1382 (C. d. S. II, 181).

u P io tr R ab, po n a zw isk u n a stęp u je jeszcze jed n a litera , k tórej od ­ c z y ta n ie je s t n ie p e w n e . J e st to być m oże P io tr W assirrabe, lu b W asser - rabe, p r o w in c ja ł 1385— 92 (K ło czo w sk i J., D o m in ik a n ie p o la cy na Ś lą ­ sku..., 193— 200). W r. 1401 u zy sk a ł m a g iste r ia t te o lo g ii (A rch. Fratr. P raed ., X II (1942), 223). 1404 p rzeb y w a ł w k la sz to r z e w ro cła w sk im (Wr. A rch. P a ń stw . R ep. 57, n. 102), oraz w 1407 r. (tam że n. 108). Z m arł w e W rocław iu , gd zie zap isan o jeg o a n n iw ersa rz w Lib. m o rtu o ­ rum , IV F 222, 39. W sp r a w ie d aty jego śm ierci por. frag. perg. dokum . w I F 191, oraz I F 653. D o n ieg o n a le ż a ł ręk o p is I Q 115.

19 N ico la u s F o rm o su s-F o rm o sa , p rz e n ie sio n y z k la szto ru w O p a to w ­ cu do k la szto ru w O św ięcim iu , 10. 1. 1374 (Zbiór form u ł..., 142).

16 Jak o lek to r w R aciborzu w y m ie n io n y w sp isie za k o n n ik ó w r a c i­ b orsk ich 31. 8. 1379 r. (C. d. S. II, 177).

17 P io tr G erstm an , przeor k la szto ru w r o c ła w sk ie g o 1416— 19 (B la sel, G e sc h ic h te v o n K irch e u. K lo ster St. A d a lb ert zu B resla u , D ą rstell.

S tu d ia p h ilo so p h ie p on im u s in h iis con u en tib u s:

L e g n ic e n si et a ssig n a m u s pro le c to r e S en ten tia ru m ib id em fratrem A n d ream B e ilin , pro le c to r e a rtiu m fra trem J o h a n n em O c z tk o n is 13 de..., de stu d e n tib u s lecto r p rouidebit.

T h o ru n en si et a ssig n a m u s ib id em pro le c to r e S en ten tia ru m fra trem J o h a n n em K ald eb orn , pro le c to r e artiu m fra trem N ico la u m C arpen­ tarii t9.

et a ssig n a m u s ib id em pro le c to r e S en ten tia ru m fratrem P etru m de A th in e.

R a th ib o ren si a ssig n a m u s pro m a g istro p h ilo so p h ie fra trem N ico ­ lau m L y p o ld i20.

S tu d io M ayd eb u rgen si a ssig n a m u s fratrem ... et P e t r u m 21 am bos de R athibor, P ra(gen si) a ssign am u s fratrem S te p h a n u m 22 de co n u en tu C racou ien si.

u. Q u ellen zur sch l. G esch. t. 16, s. 118). W ok resie soboru w K on stan cji 1417 w y stę p o w a ł jako p ełn o m o cn ik sep a r a ty stó w n iem ieck ich w K urii (F ijalek , D w aj d om in ik an ie, L w ó w , 1925. s. 25, oraz K raków , A rch. D om ., perg. 107).

18 Jan O cztk on is w y m ie n io n y w śród zm a rły ch na m a rg in esie M arty­ r o lo g iu m k la szto ru w B rzegu , IV F 174, к. 48.

ιβ M ik ołaj C arp en tarii b y ć m oże subp rzeor w Z ąb k ow icach , jed en 7 trzęch m ęczen n ik ó w , sp a lo n y p rzez h u sy tó w 2. 4.1428 (R. H eck i E. M a- Jeczyńzka, R uch h u sy c k i w P o lsce, W rocław , 1953, n. 88).

20 M ikołaj L y p o ld i jako lek to r filo z o fii w y m ie n io n y w d ok u m en cie k la szto ru ra cib o rsk ieg o 28. 10.1382 (C. d. S. II. 181). 1410 w y k ła d o w ca S e n te n c ji p a S tu d iu m g en era ln y m w K ra k o w ie, w raz z M ich ałem Z a- grobą n a le ż y do m od eratoriu m za r eg en sa m gr Jan a B isk u p ca (T ele- Żyński, D e rebus P rov. P oloniae... K órnik, B. P A N , rkp. I F 93 s. 243, 142$ jak o m gr artiu m i b ak ałarz za p isa n y w A lb. Stud. U. Jag. s. 49, w y m ie n io n y w sp isie d ok torów i m a g istró w U. J. (Alb. S tud. s. 5).

21 P io tr z R aciborza, za p ew n e jed en ze sp o w ied n ik ó w sió str w y m ie ­ n io n y w d o k u m en cie racib orsk im 9. 12. 1375 r. (C. d. S. II, s. 170).

22 S te fa n , sy n M arcina, Z ajączek , 1388 lek to r k ra k o w sk i, 1390— 94 przeor k ra k o w sk i, 1394— 1413 bp sereck i i su fra g a n k r a k o w sk i (B uli. O. P. II, s. 344; A braham , B isk u p stw a łac. w M ołdaw ii... K w a r t . hist. JCVI, L w ó w , 1902, 184). Jako su fragan k r a k o w sk i bp S te fa n m ieszk a ł vi' k la szto rze k ra k o w sk im i w y w ie r a ł siln y w p ły w na jeg o losy. (F ija - łek , D w aj d o m in ik an ie, s. 9). Ś m ierć bpa S tefa n a zap isan o w k sięd ze zm a rły ch k la sz to r u krak. (Z eissberg, s. 140).

In stitu im u s usitatores... M athiam N o b ile m 23, et u isite t om nes d om os in con trata C racou ien si.

W ł a d y s ł a w T a t a r k i e w i c z , H i s t o r ia f i lo zo f ii, W arszaw a 1968, P W N , tom I i II w y d . 6 (w yd. I — 1931) tom III w y d . 3 (w yd. I — 1950) N a jle p sz y m d ow odem teg o , jak słu szn a b y ła d ecyzja p o n o w n eg o w y ­ dania H i s t o r ii fi lo z o f ii prof. W ła d y sła w a T a ta rk iew icz a je s t fa k t, że w k ró tk im c z a sie n o w y n ak ład zo sta ł p r a w ie ca łk o w ic ie w y czerp a n y . J e st n ad zieja, że P a ń stw o w e W y d a w n ictw o N a u k o w e, k tórem u n a le ż y się w d zięczn o ść c z y te ln ik ó w za to w y d a n ie , p o m y śli o w y p e łn ie n iu tej lu k i n a ry n k u k sięgarsk im .

J ed n ą z n ie w ą tp liw y c h i p o d sta w o w y c h w a r to śc i o m a w ia n eg o d zieła je s t p rzejrzy sto ść w y k ła d u p od n osząca zn a k o m icie w a lo r y d y d a k ty czn e. H i s t o r ię fi lo z o f ii cech u je b o w iem ja sn e i c z y te ln e z e sta w ie n ie w ie lk ic h h isto r y c z n y c h fa k tó w , p rąd ów oraz za g a d n ień sy ste m a ty c z n y c h , u ję ty c h w e w ła ś c iw y c h p roporcjach. A utor k a żd y tem a t d zieli na sta le p o w ta ­ rza ją ce się e le m e n ty . P op rzed za o m a w ia n ie k ażd ego ok resu d ziejó w f i ­ lo z o fii sy n te ty c z n y m w p ro w a d zen iem , k tó re u ła tw ia zo rie n to w a n ie się w ro zm a ito ści k ieru n k ó w m y ślo w y ch . N a to m ia st k oń czy o m a w ia n ie ok resu z e sta w ie n ie m p o g łęb ia ją cy m ow o sy n te ty c z n e w p ro w a d zen ie, p o­ n ad to zb iera w a ż n ie js z e i b ardziej dla ep o k i ch a ra k tery sty czn e p ojęcia i te r m in y , oraz n a św ie tla tło h isto r y c z n e p rzez p o d a n ie w sp ó łczesn y ch fa k tó w z ży cia p o lity czn eg o , sp o łeczn eg o i k u ltu ra ln eg o .

O w ą m e to d ę d zielen ia tem a tu n a sta le p o w ta rza ją ce się e le m e n ty sto su je A u tor ta k że przy o m a w ia n iu p o g lą d ó w p o szczeg ó ln y ch m y ś li­ c ie li. S tąd p r a w ie za w sze w y stę p u ją n a stęp u ją ce p od ziały: ży cie, p ism a, p o p rzed n icy , p ogląd y, zn aczen ie, n a stęp cy . Z w ła szcza w ażn e są te e le ­ m e n ty w y k ła d u , w k tó ry ch A utor zw raca u w a g ę na g en ezę p o g lą d ó w d an ego m y ś lic ie la (poprzednicy) oraz na ich d a lszy rozw ój i w p ły w na in n y c h filo z o fó w (zn aczen ie, n a stęp cy ). S to s o w a n ie tej m eto d y u ła tw ia c z y te ln ik o w i p rześled zen ie c ią g ło śc i ro zw o ju m y śle n ia filo zo ficzn eg o . N a to m ia st za p a m ięta n ie n a jw a ż n ie jsz y c h m y ś li danego filo z o fa A utor u ła tw ia p od ając k ró tk ie ich ze sta w ie n ie . D o ty c h b ezsp orn ych w a rto ści n a le ż y je szcze dodać jasn ość i p ięk n o ję z y k a d bałego o precyzję.

T e w a lo r y sp ra w iły , że H i s t o r ia fi lo z o f ii od czasu sw eg o p ierw szeg o w y d a n ia w 1931 r. je s t n ie ty lk o k sią żk ą „do u czen ia s ię ” przed eg z a ­

23 M aciej N o b ilis, 4.1 1 .1 3 7 4 w ik a r iu sz k la szto ru racib orsk iego (Zbiór form u ł... n. 8). 31.8. 1379 i 28. 10. 1382 w y m ie n io n y w dok u m en tach racib orsk ich (C. d. S. II nn. 177 i 181).