View of Orosius, Historia adversum paganos I, 2

OPIS ŚWIATA STAROŻYTNEGO*

(Orosius, Historiarum adversum paganos I, 2)

W s t ę p

Zainteresowanie problematyką geograficzną było żywe w his­ toriografii starożytnej. Już w najdawniejszych czasach geografia była ściśle związana z historią, choć później gatunki te zostały wyraźnie rozgraniczone. Pozostało jednak u historyków przekonanie o potrzebie posiadania wiedzy w tej dziedzinie. W wielu bowiem sta­ rożytnych dziełach historycznych znajdują się wstępy lub ekskursy o tematyce geograficznej .

Prezentowany przekład opisu świata starożytnego, stanowiący pewnego rodzaju całośó, jest fragmentem I księgi /rozdział 2/ ob­ szernego apolegetycznego dzieła "Historiarum adyersum paganos librl septem" Pawła ^rozjusza /390-423/. Napisane ono zostało w lataoh 415-417 na prośbę św.Augustyna w celu wykazania, że chrześcijaństwo nie zgubiło Rzymu, lecz, przeciwnie, wniosło wiele dobrego; ogół zaś zła wywodzi się przede wszystkim ze świata pogańskiego. Całośó dzieła zajmuje się 4 wielkimi królestwami: asyryjskim, macedońskim, kartagińskim i rzymskim. Księga I, w której znajduje się tłumaczony fragment, zajmuje się dziejami świata od jego początków do założe­ nia Rzymu. Poprzez włączenie do niej ekskursu geograficznego Oro- zjusz nawiązał do starej sięgająoej czasów Herodota tradycji łącze­ nia historii z geografią. Sam bowiem, zaraz na wstępie stwierdza, że historyk powinien poznać miejsca, w których rozgrywa się

hlst-x Przekładu dokonano z tekstu łacińskiego opracowanego krytycznie przez Karola Zangemeistera, Pauli Orosił Historiarum adyersum paganos llbri VII, Vinuobonae 1882, CSEL 5,9-40.

1 Por. S.Witkowski, Historiografia grecka 1 nauki pokrewne, Kra­ ków 1925-1927, t. 3, 343-388. 0 relaojaoh między starożytną his­ toriografią a geografią por. F.Gisinger, RE Suppl. IV, 623-647.

393

toria^. Nowością Orozjusza jest umieszczenie w prezentowanym tu fragmenoie zwięzłego zarysu całego znanego świata oraz podkreśle­ nie w ten sposób uniwersalistycznej koncepcji, która stoi u podstaw Jego pracy historiozoficznej .

Nie da się dokładnie wyśwletlió, z jakich źródeł korzystał Orozjusz przy opracowywaniu swego ekskursu geograficznego. A.Klotz jest zdania, że Orozjusz posłużył się przede wszystkim tekstem "K6-mentarzy geograficznych" M.W.Agryppy oraz Informacjami z innych źródeł i lektur . Ponieważ zaś dla rekonstrukoji "Komentarzy" Agryp-py, poświadczonych jedynie przez Pliniusza^, ważne są dwa "spisy" geograficzne z IV—V wieku; "Dlvlslo orbis terrarum"^ i "Dimensura—

7

tio provlnciarum" , z nimi więo trzeba skonfrontowaó wspomniany roz­ dział Orozjusza. V geograficznym okskursle Orozjusza są również do­ wody jego własnej wiedzy, jak też ślady osobistyoh uzupełnień wy­ korzystanych źródeł. Nie da się więo obronić hipotezy Klotza o przy­ pisywaniu niektórych szczegółów określonym źródłom, zanim nie zdamy sobie lepiej sprawy z metody praoy, raczej pośpiesznej, Orozjusza i z naszej niedostatecznej znajomośoi "Komentarzy" Agryppy..Prawdo­ podobna jest też opinia, że Orozjusz korzystał z jakiegoś "indeksu" geograficznego z II lub III w., uzupełniająo go własnymi uwagami zaczerpniętymi nie zawsze z określonych źródeł, ale poohodząoymi najczęściej ze szkolnego wykształcenia^. Wielu zwolenników wyraża pogląd, że Orozjusz przy opracowywaniu ekskursu geograficznego miał przed oczami mapę geograficzną^. Hipotezę tę zdają się potwierdzać

2 Historlarum adversum paganos I 1,14-17, CSEL 5,8. 3 Tamże I 2,106, CSEL 5,40.

4 Beitritge zur Analyse des geo^raphischen Kapitels im Geschichtswerk des Orosius /I 2/, w: ^haristeria A.Rzach, Reichenberg 1930,120-130. 5 N a t u r a l i s h i s t o r i a I I I i7.

6 Dedykowany Teodozjuszowi I lub II ha 15-lecia rządów.

7 Ńloco wcześniejszy od poprzedniego, wydany w: Geographi Latlni Mlnores, Heilbronnae 1878, s.9 nn.

8 Por. Historlarum adversum paganos, I 18,1, CSEL 5,70.

9 Kieasllńg, RE I A i, 890; IX 1,454 nn. Tomaschek RE III, 1788; A.D. von don Drlncken, "Deutschos Archiv zur Erforschunc des Mlttelalters" 24/1968/ 139 nn.

394

śred n io w ieczn e wzmianki o tzw . "mapie O rozjusza"! ,

I n te r e s u ją c e j e s t rów nież z a g a d n ie n ie , jak ą w artośó naukową p o sia d a ją in form acje przekazane przez O rozjusza w ełesk ursie geogra­ ficzn ym , Otóż b io rą o pod uwagę za sa d n ic z e r ó ż n ic e zaehodząoe pomię­ dzy mapą s ta r o ż y tn ą a nowożytną, można je d y n ie w p r z y b liż e n iu p r z y j­ mować pewne wiadomości podane przez O rozjusza, o i l e t e są d la nas z r o zu m ia łe.

B i b l i o g r a f i a

A .K lo tz , BeitrN ge zur A nalyse d es geograph isoh en K a p ite la im Gesohloht -werk deB O ro siu s, w: C h a r is t e r ia A.Rzaoh zum 8 0 . Geburtstag d a rg eb ra ch t, R eiohenberg 1930, 1 2 0-130.

E .C o r s in i, In tro d u zlo n e a l l e " S to rle" d i O rosio, Torlno 1988, T3-83 /L a nuova g e o g r a f ia /.

J .M .B a te le y , The r e la t io n s h ip betwoen g eo g ra p h lo a l in fo r m a tlo n ln Old E n g llsh O rosius and L a tin o th e r then O ro siu s, "Anglo- -Sakon England" l / i 9 7 2 / 4 5 -6 2 .

G .Fink, Rechorohes b ib lio g r a p h lą u e s s u l Paul O rose, " R evista de A rchivos B i b li o t e c a y Museos" 5 9 /1 9 5 2 / 2T1-322 /p o d a je b i­ b l i o g r a f i ę sp rzed roku 1 9 5 2 /.

P r z e k ł a d

N asi przodkowie u trzym yw ali, że o a ły w szeohśw iat j e s t otoczony oceanem^ i d z i e l i s i ę na tr z y c z ę ś c i , k tó r e zwą s i ę : A zja, Europa i A fryka, c h o c ia ż n ie k tó r z y s ą d z i l i , że są t y lk o d w ie, to j e s t Azja 1 A fryka, k tó r ą n a leż y brać razem z Europą^.

A z j a , otoczon a z tr z e c h s tr o n oceanem, r o z c ią g a s i ę wzdłuż c a ł e j p r z e s t r z e n i Wschodu. Na zach od zie swoją prawą str o n ą sty k a s i ę

10 Por. R ie s e , Geographl L a t in i M inores, a.XXVII; K .M ille r , Mappa Mundi VI, s .6 1 n n .; A.B. von den B rln ck en , a r t . c y t . / 1 1 8 . 1 Ryła t o s ta r o ż y tn a o p in ia w idoczna s z c z e g ó ln ie u E r a to ste n e sa

i Agryppy.

2 Tak podają sta ro ż y tn o ź r ó d ła /p o r . Geographl G raeci M inores, P a r i s l i s 1882, I I 4 9 3 /; wspomina t e ż o tym S a łu s t iu s z /B ellum Jugurthlnum 17,3/.

39S

z Europą, k tó r a swój p oczątek b le r z e od bieguna p ółn o cn eg o , po l e ­ wej za ś s t r o n ie p ozostaw ia A fryką, a w o k o lio a o h E giptu i S y r i i g ra n ic ą j e j j e s t Masze M o r z e \ k tó r e powszeohnle nazywamy "Wielkim".

E u r o p a rozpoczyna s i ę , ja k p ow ied ziałem , w r e jo n a c h półnoonyoh od r z e k i T a n a is, k tó r a wypływa z Gór R y fe jsk io h 1 k ie r u ­ j e s i ę ku Oceanowi Sarmatyckiemu"; rzek a T anais p rzep ływ ając p rze z m iejsca zwane Ołtarzam i i Kopoaml A leksandra W ielkiego**, leżącym i w kraju Robasków, z a s i l a Bagna M e o ty jsk ie ? , k tóryoh wody wskutek ogromnego s p ię t r z e n ia p rze le w a ją s i ę do Morza Czarnego w p o b liż u m iasta T eod ozji , D alej g ra n ic e Europy w o k o lio a o h K on stan tyn op ola ciągną s i ę p rzez teren y g ó r z y s t e , k tó r e sohodzą do morza zwanego Naszym. Europa kodozy s i ę w H is z p a n ii, g d z ie g r a n ic ą J e s t Ocean Za­ chodni; szczególnym kradoem Buropy j e s t t o m ie j s c e , w którym na w y s- paoh Gades^ w id n ie ją Słupy H erkulesa*^ i g d z ie wody Ooeanu p rzelew a ­ ją s i ę do g a r d z i e li Morza T y r re ń sk ie g o .

A f r y k a rozpoozyna s i ę od g ra n lo E giptu 1 m ia sta A lek ­ s a n d r ii, g d z ie zn ajd u je s i ę m iejscow ość Paretonium le ż ą c a nad morzem, to j e s t nad Morzem W ielkim , k tó r e wokoło oblew a k ra in y i z ie m ie . Stąd gra n ice A fryk i olą g n ą s i ę p rzez m ie j s c a , k tó r e tu b y lc y zwą

3 Od n a jsta r s z y c h czasów E gip t n a le ż a ł do A fryk i /p rzy n a jm n iej j e g o c z ę ś ó na zachód od N ilu /; Agryppa / D l v i s l o o r b is terrarum 2 0 / uważał E gip t za c z ę ś ó A z j i; p o r. S tr a b o , Geographlca I I i 5 0 .

4 Orozjusz p o słu g u je s i ę tym wyrażeniem na ozn aozen ie Morza Śród?tern

nego, jak t e ż je g o o z ę ś c i /p o r . V .B urr, Nostrum Marę, S t u t t g a r .

1 9 3 2 /. . a

6 Rzeka T anais / d z i ś Don/ sta swe ź r ó d ła - według H ek atajosa - w Gó­ rach R y fe js k lc h , Góraoh P ó łn o cy , k tóryoh n ie da s i ę d ok ład n ie z lo k a liz o w a ć .

3 Znajdują s i ę one nad rzek ą J a k sa r te s / d z i ś S y r -D a r ja /, k tó r a wpa­ da do J e z io r a A r a lsk ie g o ; s t a r o ż y t n i o k r e ś l a l i nazwą T an ais dwie r z e k i: Don i S yr-D arję - tu bowiem d o ta r ł A leksander W ielk i /p o r . Dlodor XVII 83 i A rrian IV 3 , 1 2 / .

7 D ziś Morza Azowskle.

S K olonia M iletu w Sarm aoji na k ieg o C hersonezu.

9 D ziś KaJyks - wyspa i m iasto 10 Dwie góry: Kalpe w H is z o a n li

zwanym C ieśn in ą G lb ra lta r sk ą I I I 3 , 3 , 7 7 /

południowo-wschodnim wybrzeżu taurydz o t e j samej n azw ie.

i Abyle w A fr y ce , p r z e d z ie lo n e morzem /p o r . Plj^nius, N a tu r a lis h i s t o r i a

396

K atab atm os**, n ie d a le k o od m ie j s c a zwanego Obozem A lek sa n d ra W ie l­ k ie g o * i pow yżej j e z i o r a C h a le a r z o s , w zd łu ż k r a ju m ie sz k a ją c y c h d a l e j A w asitów 3 p rze c h o d z ą p r z e z P u s ty n ię E tio p s k ą i s i ę g a j ą aż do Oceanu P o łu d n io w e g o . A fryk a ma w sp ó ln e g r a n ic e z Europą na z a ­ c h o d z ie : j e s t n i ą przesm yk C ie ó n in y G a d y ta ń s k le j* * . N ajd alszym zaó krańcem A fr y k i j e s t g ó r a A t la s i Wyspy zwane S zczęśliw ym i***.

W ta k o t o w ie lk im s k r ó o i e dokonałem o g ó ln e g o p o d z ia łu t r z y c z ę ś ­ c io w e g o ś w ia t a ! T eraz postaram s i ę , ja k o b ie c a łe m , o zn a czy ó k r a in y ty o h c z ę ś c i .

W A z j i w śro d k o w o -w sch o d n iej o z ę ś c i , ma sw o je u j ś c i e do Oceanu Z a c h o d n ie g o , r z e k a Ganges; po le w e j s t r o n i e j e s t p rzy lą d ek K aligard am an a , do k tó r e g o od p o łu d n ia p r z y le g a w yspa Taprobane* — od k t ó r e j t o p o c h o d z i nazwa Oceanu I n d y j s k ie g o - po praw ej z a ś s t r o ­ n i e z n a jd u j e s i ę p r z y lą d e k Samara* , u tw orzony z g ó ry Imawus* tam, g d z ie k oń czy s i ę K aukaz. Na p ó łn o c y p r z y lą d k a Samara z n a jd u ją s i ę ź r ó d ła r z e k i O t to r o g o r r a , od k t ó r e j z a c z ę t o nazywaó Ocean S y r y j s k i.

Na ty c h t e r e n a c h z n a jd u j e s i ę k r a j I n d i a , k tó r e g o g r a ­ n i c ą na z a c h o d z ie j e s t r z e k a I n d u s , w padająoa do Morza C zerw onego, na p ó łn o c y z a ś Góry Kaukaz; r e s z t a ziem j e s t o g r a n ic z o n a Oceanem Zachodnim i I n d y j s k ie g o . I n d i a ma o z t e r d z i e ś o i o z t e r y lu d y , w y łą o z a

-11 D o lin a o d d z ie l a j ą c a E g ip t od A f r y k i. 12 M ie jsc o w o ść w p o b liż u P e le u z j o n w E g ip o i e .

13 M ieszk ań cy Górnego E g ip tu / p o r . K .P to le m e u sz IV 5 ,2 5 ,3 7 ; S trab on I I 130; P l i n i u s z V 5 0 / .

14 To j e s t G ib r a lt a r s k a .

15 Według n ie k t ó r y c h au torów s ą t o Wyspy K a n a r y j s k ie .

16 B l i ż e j n ie z lo k a liz o w a a y p r z y lą d e k /p raw d op od ob n ie na wschodnim w ybrzeżu I n d i i , byó może c h o d z i t u o p r z y lą d e k le ż ą o y m iędzy krajom Mahandów a Cadawarów, nazwany p r z e z P l i n i u s z a /V I 6 4 /

" C a lln g a e " . 17 D z iś C e j lo n .

18 Być może c h o d z i tu o p ó łw y sep M a la zja / u K .P to lo m e u sz a VII 2 ,8 j o s t m ia sto o n azw ie "S am orod n i"/.

19 Lub Imaus - d z i ś Karakorum i H im a la je Z a ch o d n ie: pasmo g ó r s k ie w A z j i , g r a n ic z ą c e z In d ia m i po d r u g ie j s t r o n i e G angesu, znano od czasów wyprawy A le k sa n d r a W ie lk ie g o .

20 R o z le g ły k r a j w p o łu d n io w ej A z j i nad Oceanem I n d y js k im . S t a r o ­ ż y t n i r o z r ó ż n i a l i : I n d ia i n t r a Gangem - t e r y t o r i a d z l s i o j s z e g o H ln d u sta n u , I n d ia e x t r a Cangem - t e r y t o r i a d z i s i e j s z e j B ir m a n li; t o o s t a t n i e b y ły p raw ie n ie z n a n e , o p i s a ł j o d o p ie r o K .P to lo m eu sz

397

ją c wyspę Taprobane, g d z ie j e s t d z i e s i ę ć m ia s t, i pom ljająo in n e 21

lic z n e wyspy zam ieszk a łe .

Od r z e k i In du s, k tó r a j e s t po w schodniej s t r o n i e , aż do r z e k i Tygrys, k tó r a j e s t po zach od n iej s t r o n i e , r o z c ią g a ją s i ę n astęp u ­ jąco k rain y: A rach osia, P a r t ia , A sy r ia , P e r sja i Media; p o ło ż e n ie tyoh ziem j e s t g ó r z y s te i stro m e. Od półnooy o ta c z a j e pasmo gór­ sk ie K au kaz^ , od p ołu d n ia Morze C zerw ono^ i Zatoka P erska, p rzez środek za ś p rzepływ ają sz c z e g ó ln e r z e k i: Hydaspes i A r b is. W ty ch krainach zam ieszk u ją t r z y d z ie ś c i dwa lu d y . Pow szechnie jednak z iem ie te zwie s i ę P a r tią , c h o c ia ż w k się g a c h Pisma ś w ię te g o w ystęp u je c z ę s to nazwa Modia^ .

Od r z e k i Tygrys aż do r z e k i E u frat j e s t M e z o p o t a m i a , na półnooy p oczątek j e j stan ow ią góry Taurus i Kaukaz, na p ołu d n iu p rzylega do n ie j B a b ilo n ia , a d a le j C h ald eja, na samych krańcach zaś j e s t A rabia S z c z ę ś liw a , k tó ra wąskim pasem o ią g n ie s i ę na wschód pomiędzy Zatoką Perską i Arabską. Na tyoh teren a ch j e s t d w a d

zleś-o la zleś-osiem ludów.

Z iem ie, k tó r e powszechnlo zw ie s i ę S y r i ą , c ią g n ą s i ę od E ufratu, k tóry j e s t na w sch o d z ie , aż do Morza N aszego, k tó r e j e s t na za c h o d zie, n a stę p n ie k ie r u j ą s i ę na p ó łn o o , t o j e s t od m ias­ ta Dagusa^ , k tó re le ż y na g ra n ic y Kapadocjl i A rm enii , p rzech o­ dzą n ied alek o m ie jsc a , skąd wypływa E u fr a t, aż d o c ie r a j ą do E giptu i do krańców Z atoki A r a b sk ie j, k tó r a na p ołud niu p rze ch o d z i od Mo­ rza Czerwonego to j e s t od Oceanu, w kierunku wschodnim d łu g ą i w

ąs-27

ką bruzdą, p o zo sta w ia ją c r o z lio z n e wyspy s k a l i s t e . W k ra ju tym są najw iększe p row in cje: Kommagena, F e n ic ja i P a le s ty n a , w y łą cz a ją o

21 Liczba ludów A z ji zgadza s i ę z r e l a c j ą w "D im ensuratio" 1 - 4 . 22 "Dimensuratio" i 1 " D iv lsio " mają Taurus, Agryppa nazywa wschod­

n ią c z ę ś ó Kaukazu im ieniem Taurus co p otw ierd za P lin iu s z /V I i 9 7 / .

23 U Herodota / I I I 9 3 / zazw yczaj w szerszym zn a czen iu : obejmuje tnkżo Zatokę Perską i Ocean I n d y j s k i. O rozjusz ozn acza terminem "Morze Czerwone" w o g ó le morza P ołu d n ia.

24 Kraj zam ieszk ały przoz Partów. 25 Por. Jr 5 1 ,2 8 ; 1 M ch.6,56; 1 4 ,1 . 2C Por. P lin iu s z /V 8 4 /: Daskusa.

27 Tu mowa o S y r ii w szerszym z n a cz en iu , k tó r a obejmowała: P a le s ­ ty n ę , F e n ic ję , C e lo s y r ię , a nawet Mezopotamię i A s y r ię .

393

k r a j Saracenów i N ab atejów , a z a m ie sz k u je j e d w a n a ście lu d ów . Powyżej S y r i i z n a jd u je s i ę K a p a d o c j a , k t ó r a od wschodu g r a n ic z y z A rm enią, od zach od u z A z j ą ^ , od p ó łn o c y s ą Po­

l a T e m is c y r y js k ie 2 9 i Morze C zarn e, od p o łu d n ia z a ś j e s t g ó r a T aurus, u p o d n ó ża , k t ó r e j z n a jd u ją s i ę C y l i c j a 1 I s a u r i a a ż do Z a to k i C y lic y j s k l e j , k t ó r a po p r z e c iw n e j s t r o n i e k i e r u j e s i ę ku w y sp ie Cypr.

K ra in a A zja lu b A z j a M n i e j s z a** , że powiem w ła ś ­ c i w i e , b ie r z e p o c z ą te k na w sc h o d z ie od t e j c z ę ś c i , k tó r a d o ty k a Ka- p a d o c j i i S y r i i ; z e w s z y s t k ic h s t r o n j e s t o to c z o n a morzem: od p ó łn o ­ cy Morzem Czarnym, od zachodu P rop on tyd ą i H elesp o n tem , od p o łu d n ia Morzem Naszym. W t e j k r a i n i e j e s t g ó r a Olim p.

E g i p t D o l n y od wschodu g r a n ic z y z S y r ią 1 P a le s t y n ą , od zachodu z L ib i ą , od p ó łn o c y j e s t Morze N a sz e , a od p o łu d n ia góra zwana K lim aks i E g ip t Górny o r a z r z e k a N i l , k t ó r a podobno wypływa z b r zeg u Morza C zerw onego, z m i e j s c a , k t ó r e zw ie s i ę Rynkiem M ossy- l i j s k i m S i . D a le j r z e k a N i l p ły n i e na zachód ta k d łu g o , a ż utw orzy w środku k o r y t a w yspę zwaną M eroe^^, a w końcu k i e r u j e s i ę na p ó łn o c do u j ś c i a . W o k r e s i e opadów wody j e j p r z y b ie r a j ą i u ż y ź n ia j ą p o la rów niny egip sk iej*^ *'. N ie k tó r z y u c z e n i p o w ia d a ją , ż e N i l p o s ia d a ją c swe ź r ó d ło w p o b li ż u góry A t la s p rz e p ły w a p r z e z p i a s k i , a utworzyw­ s z y n a s t ę p n ie w n i e d a l e k i e j o d l e g ł o ś c i od t e g o m i e j s c a r o z l e g ł e j e ­ z i o r o , k ie r u j e s i ę na w schód p r z e z P u s t y n ię E tio p s k ą aż do Oceanu,

28 J e s t t o A zja M n ie jsz a - c z ę ś ć k o n ty n e n tu a z j a t y c k ie g o w y su n ię ta n a j b a r d z ie j na za c h ó d , tw o r z ą c a duży p ó łw y sep o to c z o n y Morzem Śródziemnym 1 Morzem Czarnym, a na w sc h o d z ie Górami Armeńskimi i górnym b ie g ie m E u fr a tu .

29 Tereny l e ż ą c e w K a p a d o cji N a d m o rsk iej.

30 "A sia m inor" w y stę p u je po r a z p ie r w sz y u O ro zju sza / p o r . J .O . Thomson, H ls to r y o f A n c ie n t G eography, Cembridge 1 9 4 8 , 363 n n . / . 31 P o ch o d zen ie nazwy N i l oraz p o ło ż e n i e ź r ó d o ł t e j r z e k i n a le ż a ło

do zagadek żywo in t e r e s u j ą c y c h s t a r o ż y tn y c h u c z o n y c h . N ie k tó r z y ź r ó d o ł N ilu s z u k a l i w z a c h o d n ie j A fr y c e / P l i n i u s z V 51 nn; Mola I I I 9 6 / a od czasów A lek sa n d ra W. uważano naw et Indus za górny b ie g N i l u . O rozju sz wysuwa tu o r y g in a ln ą t e z ę o ź r ó d ła c h N ilu , o d r z u c a ją c ta k r e j o n j e z i o r A fr y k i c e n t r a l n e j , j a k 1 Półw yspu E t io p s k ie g o / p o r . RE X V II, 5 5 6 / .

32 J e s t to nazwa s t o l i c y państw a E t i o p i i . Od t e j z a ś p is a r z e s t a ­ r o ż y t n i n a d a li całem u k r a jo w i leżącem u m iędzy N ilem a A sta b o rcą nazwę " I n s u la Meroo".

33 Zagadkowe d la s t a r o ż y tn y c h z ja w is k o r e g u la r n y c h wylewów N ilu wy­ tłu m a c z y ł A r y s t o t e l e s , w ią ż ą c j e z porą d e szczo w ą w E t i o p i i .

- 399

skąd ponownie wypłynowszy po lewej str o n ie zwraca s i ę w dół ku Egip­ tow i. Z tego prawdziwe j e s t jedynie to , że i s t n i e j e tak w ielka r z e ­ ka, że ma podobne źródło 1 b ie g , 1 że fak tyczn ie ro d zi w szystkie potwory, które w N ilu s ię znajdują. Źródło to m ieszkający w pob liżu barbarzyócy nazywają Dara, in n i zaó mieszkańcy zwą Nuhul. Jednakże rzeka ta w k ra in ie zam ieszkałej przez ludy zwane L lbioeglpojanam i, niedaleko od te j r z e k i, o której pow iedzieliśm y, że wypływa z brze­ gu Morza Czerwonego, po w chłonięciu ogromnego j e z io r a stopniowo ma­ le je ; chyba że przypadkowo tajemnym nurtem przelewa s i ę do koryta te j r z e k i, która p łyn ie ze wschodu.

E g i p t G ó r n y ro z c ią g a s i ę na ogromnej przestrzen i na wschód. Do niego od północy przylega Zatoka Arabska, od południa Ocean, od zachodu graniczy on z Egiptem Dolnym, a od wschodu oblewa go Morze Czerwone. Zamieszkują tam dw adzieścia tr z y ludy.

Skoro opisaliśm y południową c z ę ść c a łe j A z ji, wypada również przedstawić p o zo sta łą j e j c z ę ś ć , k tóra rozciąga s i ę od wschodu ku północy.

G ó r y K a u k a z wymieniane na pierwszym m iejscu le ż ą pomiędzy krajem Kolchidów zamieszkujących nad Morzem Czarnym a kra­ jem Albanów zamieszkujących nad Morzem Kaspijskim . J e s t to wpraw­ dzie podobno jedno pasmo ciągnąoe s i ę aż do krańców wschodnich, le c z posiada w iele nazw. Wielu w o li uznań j e za pasmo góry Taurus, d la ­ tego że pomiędzy Taurusom 1 Kaukazem fa k ty czn ie znajduje s ię Córa Parkohatras le ż ą c a w Armenii" , którą uważa s i ę za p ołączen ie ty fh dwóch łańcuchów górskich; a le o tym, że n ie j e s t tak , przesądza rzeka E ufrat, k tóra wypływa z podnóża góry Parkohatras i k ieru jąc s ię na południe pozostawia j ą w łaśnie po lew ej s tr o n ie , a Taurus po prawej swej s tr o n ie . Również Kaukazem nazywa s i ę u Kolchidów 1 Albanów te m iejsca, gdzie są wąwozy Kaukazu. Natomiast od Wąwozów

34 Kaukaz oznacza kompleks górski od Morza Czarnego do Pacyfiku. Orozjusz odróżniał Kaukaz w se n sie ścisłym i szerszym, używa­ jąc zawsze nazwy Kaukaz. Ponadto przez Taurus rozumiał tylk o powną część Kaukazu.

35 Lub P ar/a/choatras - j e s t to płaskowyż armeóski /p o r . Strabon XI 537; K.Ptolomousz VI 2 ,3 ; 4 , 1 / .

- 400

zwanych Kaspijskimi aż do Przełęczy zwanej Armeńską, a nawet do źródeł rzeki Tygrys - cały obszar pomiędzy Armenią i Iberią nazywa­ ny jest Górami Akrokeraunijskimi; obszar między krajem Masaagetów i Partów, od źródeł Tygrysu aż do miasta Karras, zwie się górą Ariobarzanes*^"; obszar między krajem Hyrkanów i Baktriów, od miasta Karras aż do miasta Katippus**?, nazwany jest górą Memarmalus**^: tu­ taj rośnie amomon****; wzgórze zaś najbliższe zwie się górą Partau; teren od miasta Katippus do wsi Safrls^O — to jest obszar między krajem Daków, Sakarauków i Partjenów - nazwany jest górą Oskobares: stąd wypływa rzeka Ganges i tu rośnie laser^^; od źródeł rzeki Gan­ ges aż do źródeł rzeki Ottorogorra^**, które znajdują się na północy, * gdzie rozpościerają się Góry Paropanlsadzkle^**, jest obszar zwany

górą Taurus; od źródeł rzeki Ottorogorra aż do miasta Ottorogorra — obszar między krajem Hunnów, Scytów i Gandaridów — nazwany jest górą K a u k a z ^ . Ostatnim zaś wzgórzem, leżącym między krajem Eoasów i Passjadrów, jest góra Imawus — tam, gdzie ż Oceanem Wschodnim sty­ ka się rzeka Chrysorohas^ i przylądek Samara. A zatem od góry Imawus, to jest od krańców Kaukazu 1 od najdalej wysuniętej na wschód częśoi Azji, którą otacza Ooean Seryckl, aż do Przylądka i Rzeki Północnej i dalej do Morza Scytyjskiego, które jest na pół­ nocy, 1 do Morza Kaspijskiego, które jest na zachodzie, 1 aż do te­ go pasma Kaukazu, które rozoiąga się na południu, zamieszkują

czter-36 Odpowiada wschodniej części Elbrusu górom Ajburz.

37 Byó może chodzi tu o stolicę ilyrkanii Zadrakarte /por. Arrian, Anabasis III 23,6/.

38 Góry Memarmalus i Partau znajdują się prawdopodobnie w północno- wschodnim Iranie.

39 Jest to drzewo palmowe lub krzew wschodni, z którego owoców otrzymywano balsam /Pliniusz XII, 48/.

40 Nie jest pewna lokalizacja tej miejscowości*.

41 Ziele pochodzenia cyrenajskiego. '

42 /u K.Ptolomeusza VI 16: Ottorokorral, a u Pliniusza IV 90: At— tacori/ - oznacza lud, miasto 1 góry; co do rzeki o tej nazwie nie ma zgody /por. Hermann, RE II A 2, 1679/. Na podstawie usta­ leń Orozjusza 1 K.Ptolomeusza rzekę Ottorogorra identyfikuje się z Mekongiem.

43 Lub Paropamisadzkie - dziś Hindukusz.

44 Jest to wschodnia częśó Kaukazu czyli Taurus.

45 Znana jest jedynie rzeka Chrysoroas w Syrii 1 Bltynii; tu zaś ohodzi o rzokę w Himalajach.

401

d z l e ś c l dwa lu d y Byrkanów 1 S cy tó w , k t ó r e na s k u te k n ie u r o d z a j n o ś - o i s p u s t o s z o n e j z i e a i b łą k a j ą s i ę w zd łu ż i w s z e r z .

M o r z e K a s p i j s k i e p o w s ta ło z Oceanu p ó łn o c n e j

k r a in y , k tó r e g o oba b r z e g i 1 t e r e n y w okół l e ż ą c e uważano z a o p u sz­ czon e i nieupraw no^ . D la te g o p r z e c h o d z i ono id ą c na p o łu d n ie p r z e z w i e l k i e c i e ś n i n y , a ż w końcu j e g o wody r o z le w a j ą s i ę na ogrom nej p r z e s t r z e n i 1 d o c i e r a j ą do pod n óża K aukazu. A zatem od Morza K as­ p i j s k i e g o , k t ó r e j e s t na w s c h o d z ie , p o p r z e z b r z e g Ooeanu P ó łn o c n e g o aż do r z e k i T a n a is 1 bagna M o o ty j s k le , k t ó r e s ą na z a o h o d z le , p o­ p rzez b r z e g Morza C zarn ego, k t ó r e j e s t od s t r o n y A f r y k i, aż do s z c z y tu i wąwozów K aukazu, k t ó r e s ą na p o łd u n lu , z a m ie s z k u ją t r z y d z i e ś ­ c i c z t e r y lu d y . L ecz p o w sz e c h n ie k r a in ę n a j b l i ż s z ą nazywa s i ę A lb a ­ n ią , a Amazonią nazywa s i ę k r a in ę d a l s z ą , le ż ą c ą nad Morzem K a s p ij ­ skim 1 g ó rą ta k samo zw aną^?.

Tak o to w w ie lk im s k r ó c i e z o s t a ł y p r z e d s ta w io n e t e r e n y -A z ji. Teraz z a ś ,n a i l e umysł lu d z k i z d o ł a ł p o ją ó , o p is z ę E u rop ę.

E u r o p a z a c z y n a s i ę od Gór R l f e j s k l c h i r z e k i T a n a is oraz b a g ie n M e o ty j s k ic h , k t ó r e s ą na w s c h o d z ie ; g r a n ic e j e j c ią g n ą s i ę w zdłuż brzegów Oceanu P ó łn o cn eg o a ż do k r a ju G a l i i , B e l g i i 1 do r z e k i zw anej Benem, k tó r a p ły n i e na za ch ó d ; n a s t ę p n ie d o c i e r a j ą do Dunaju, k tó r y zwany j e s t H istrem - r z e k a t a p ły n i e z p o łu d n ia na wschód i wpada do Morza C zarnego^ . Na w sc h o d z ie Europy j e s t A ia n la ^ w środku j e s t D acja*^ wraz z d a l e j j e s t G erm ania, k t ó r e j dużą c z ę ś ć zajm ują Swebowie 2 ; l i c z b a w s z y s t k i c h ludów w y n o si p i ę ć —

46 47 48

4 9

50

P ogląd o tym , że Morze K a s p ij s k ie j e s t z a to k ą Oceanu P ó łn o c n e g o , p o ja w ia s i ę u Agryppy.

Chodzi o c z ę ś ć Kaukazu, praw dopodobnie o d z i s i e j s z ą g ó r ę

" o p i s i e Europy a u to r pom inął t e r y t o r i a n ie r z y m s k ie . E lb r u s . Na p ó łn o c od Kaukazu, k r a j z a m ie s z k a ły p r z e z A lanów , je d n o z p lem ion sa rm a ck ich .

51 53

Kraj na lewym b rzeg u D unaju, z a m ie s z k a ły początk ow o p r z e z Ge- tow zwanych od czasów F i l i p a M acedońskiego Dakaml; b y ło t o p a s ­ t o r s k i e p le m ię p o ch o d zo n ia t r a c k i e g o .

W schodnia c z ę ś ć Germ anii z a m ie s z k a ła p r z e z Gotów, lu d p o c h o d z e ­ n ia germ ań sk iego /W iz y g o c i i O s t r o g o c i / .

Nazwa w ie lk i e g o ludu s k ła d a ją c e g o s i ę z k i l k u p le m io n , z a l i c z a - nyoh p r z e z p is a r z y s t a r o ż y t n y c h do p lem io n g e r m a ń sk ic h . O rozjt

na Swebowie za jm o w a li o b s z a r i

3 8 / .

402

dzlesiąt trzy.

Z kolei wyjaśnię, jakie krainy są nad Morzem Naszym, które Dunaj oddziela od ziem barbarzyńców.

M e z j a ma jako swą granicę na wschodzie rzekę Dunaj, na południowym-wschodzie Trację, na południu Macedonlę^od strony Afry­ ki Dalmację, na zachodzie Histrię, na północnym-zachodzie Panonię, a na północy znowu Dunaj 3.

T r a c j a ma jako granioę na wsohodzie zatokę Propontydy i miasto Konstantynopol, które pierwej zwane było Bfzant^um, na pół­ nocy część Dalmacji i zatokę Morza Czarnego, na zachodzie i od stro­ ny Afryki Macedonię, na południu zaś Morze Egejskie.

M a c e d o n i a ma na wsohodzie jako granioę Morze Egej­ skie, na północy Trację, na południowym-wschodzie Eubeę i Zatokę Macedońską, na południu Achaję, na południowym-zachodzte zaś Góry Akroceraunijskie, leżące w cieśninach Morza Adriatyckiego naprze­ ciw Apulii i Brundyzjum, na zachodzie Dalmaoję, na

północnym-zacho-dz^e Dardania, a na północy Mezję.

A c h a j a jest prawie zewsząd otoczona morzem na wscho­ dzie bowiem jest Morze Myrtojskie, na południowym-wsohodzie Morze Kreteńskie, na południu Morze Jońskie, od strony Afryki i na zacho­ dzie są wyspy: Cefaienia * Kasslope^^, na półnooy jest Zatoka Koryno ka, a na północnym-wschodzie jest jedynie wąski pas ziemi, który łą­ czy Achaję z Macedonią, a raozej z Attyką; miejsce to zwie się Ist- mos; tam znajduje się miasto Korynt, a w niewielkiej odległośoi na północ w Attyce położone jest miasto Ateny.

D a l m a c j a ma jako granicę na wsohodzie Macedonię, na północnym-wschodzie Dardanię, na półnooy Mezję, na zachodzie Histrię i Zatokę Łiburnijską oraz Wyspy Liburnijskie, a na południu Zatokę AdriatyckąSe,

53 Orozjusz nie trzyma się tu ustaleń Agryppy /por. Dimensuratio li 18,19 i Divisio 10,13/.

54 Jedynie u Orozjusza jest określenie granic Aohal na Peloponezie. 55 Mityczne imię żony króla Etiopii Kofeusza, przeniesione w sta­

rożytności na nazwę miasta lub wyspy.

59 Echo poglądów znanych w starożytności, że Adriatyk wdzierał się w kontynent ze wschodu na zachód /por. Plusa, RE XV 2, 2354/.

403

P a n o n i a , N o r l k u m i R e p j a mają na wscho­

d z ie M ezję, na południu H l s t r i ę , od stro n y A fryki Alpy P e n lń s k ie , na zach od zie G alie B e lg ij s k ą , na półnoonym -zaohodzie ź r ó d ła Dunaju i wał g ra n ic zn y , k tóry p rze b ieg a p rzez ter en y le ż ą o e pomiędzy Duna­ jem a G a lią , 1 o d d z ie la Germanię od G a lii ? , na północy zaó Dunaj 1 Germanię.

K r a i n a I t a l i i c ią g n ie s i ę od p ółnocnego zaohodu

na południowy stschód: od stro n y A fryki g r a n ic ą I t a l i i j e s t Morze Tyr r e ń s k ie , na północnym -słschodzle Zatoka A d riatyck a; t a o z ę śó I t a l i i , k tóra p rzy leg a do kontynentu e u r o p e jsk ie g o 1 j e s t z nim w spólna, obwarosłana J e s t zaporą A lp . Z iem ie, k tó r e r o z c ią g a ją s i ę nad Z ato­ ką Liguryjską^ , zaozynająo od Morza G a l i j s k i e g o ^ , p r z y n a le ż ą p r z e ­ de w szystkim do k ra ju Narbońozyków, a n a stę p n ie do G a lii i R e o j i, s ię g a ją c aż po Zatokę L ib u r n ljłk ą .

G a l l a B e l g i j s k a^O ma jak o g r a n ic ę na w sohodzie

rzekę den i Germanię, na południowym -wschodzie Alpy P e n lń s k ie , na południu p row in cję Narbońską, na zach od zie p row in cję Lugduńską, na północnym -zachodzle Ocean B r y t y j s k i, a na północy wyspę B r y ta n ię .

G a l l a L u g d u ń s k ą , wydłużona na zn acznej d łu g o ś c i

i wskutek ś c i e ś n i e n i a pofałdow ana, j e s t w p ołow ie o to cz o n a p rzez A kw itanię. Od wschodu g ra n ic zy ona z B e lg ią , od p o łu d n ia z t ą o z ę ś - c l ą p row in cji N a rb o ń sk lej, w k tó r e j j e s t m iasto A re la s i g d z ie r z e ­ ka Rodan wpada do Morza G a lij s k ie g o .

P r o w i n c j a N a r b o ń s k a j e s t c z ę ś o lą G a li i; g ra ­ n icą j e j na w sohodzie s ą Alpy K o t y js k ie , na zach od zie H iszp a n ia , na północnym -zachodzie A k w itan ia, na p ółn ocy G a lia Lugduńską, na północnym -wschodzie G a lia B e lg ij s k a , na p ołud niu z a ś Morze G a lij s k ie

57 Umocnienia g ra n ic dokonane za c e sa r z a K la u d iu sza .

58 S inu s L igu stlC u s lub marę L lgustlcum wprowadzono pod k o n iec r e p u b lik i na o zn a czen ie Z atoki G enueńskiej / p o r . V .Burr, d z . c y t . , 2 6 /.

59 Maro Gallicum jako Zatoka Leona /p ó ź n ie j s in u s G a l l i c u s / p r z e ­ j ą ł O rozjusz od Agryppy /p o r . P lin iu s z I I I 74; D im ensuratio 2 i ; D i v l s l o 8 / .

60 Dlm onsuratio 20 i D iv is i o 8 wynika, że u Agryppy n ie b y ło j e s z ­ cze p o d z ia łu G a llia Comata.

404

k tó r e r o z c i ą g a s i ę pom iędzy S a r d y n ią a Wyspami B a le a r s k im i; na w p rost n a to m ia s t s ą Wyspy S t e c h a c k ie - tam , g d z ie r z e k a Rodan wpada do mo­ r z a .

P r o w i n o j ą A k w i t a n i a j e s t teren em k o lis t y m ; w ię k s z o ś ć bowiem j e j g r a n ic z o s t a ł a uformowana p r z e z r z e k ę L ig e r , k t ó r a ma k r ę t y b i e g . Na p ó łn o c n y m -z a c h o d z ie g r a n ic ą j e j j e s t O cean, k tó r y zw ie s i ę Z atoką A k w itań sk ą, na z a c h o d z ie za ó s ą k r a in y H is z ­ p a n i i . Na p ó łn o c y i w sc h o d z ie A k w ita n ia g r a n ic z y z p r o w in o ją Lugduń- s k ą , na p ołu d n iow ym -w sch od zle i p o łu d n iu z P r o w in c ją N arbońską.

H i s z p a n i a d z i e l i s i ę w o g ó le na t r z y o z ę ó c l 1 z r a - o j l sw ego u k s z t a łt o w a n ia sta n p w l p ó łw y sep ; ob lew a go bowiem Ooean i Morze T y r r e ń s k ie . P ie r w sz y n a r o ż n ik H i s z p a n i i od wschodu g r a n ic z y z praw ej s t r o n y z p r o w in c ją A k w ita n i^ a z le w e j s t r o n y z Morzem B a lea rsk im i s i ę g a a ż do p r o w ln o jl N a r b o ń s k le j . D ru gi j e j n a r o ż n ik sk iero w a n y j e s t na p ó łn o cn y zach ód - tam , g d z ie B r i g a n t i a , m ia sto O a l l e o j l , p o s ia d a w ysoką l a t a r n i ę morską m iędzy n le lio z n y m l budow la­ m i, o k tó r y c h w a rto p a m ię ta ć , d l a z a b e z p ie c z e n ia d r o g i m o r s k ie j s t a t ­ kom płynącym do B r y t a n ii" . T r z e c i za ó j e j n a r o ż n ik j e s t tam , g d z ie wyspy G ades, zw róoone ku A f r y c e , mają w idok na g ó r ę A t l a s , le ż ą c ą po p r z e c iw n e j s t r o n i e z a t o k i Oceanu.

H i s z p a n i a B l i ż s z a - b io r ą o od wschodu — o b e j­

muje Wzgórza P i r e n e j s k i e od p ó łn o c n e g o ic h k ra ń o a aż do k r a ju K an ta- brów i A sturów , a d a l e j b ie g n i e p r z e z k r a j Wakkejów 1 O retanów , k tó r z y z a m ie sz k u ją z a c h o d n ią j e j o z j ś ó o r a z k oń ozy s i ę na K a r t a g i­ n i e , m i e ś c ie położonym nad b r z e g ie r . Morza N a sz e g o .

H i s z p a n i a D a l s z a na w sc h o d z ie g r a n lo z y z k r a ­ jem Wakkejów, C e ltlb e r ó w i O retanów , na p ó łn o o y z Oooanem, na z a ­ c h o d z ie r ó w n ie ż z Oceanem, na p o łu d n iu z z a to k ą Oceanu zwaną O ad l- ta ń s k ą - tam , g d z ie d o c ie r a Morze N a sz e , k tó r e zwane j e s t T yrreń ­ sk im .

T eraz p o k ró to e o p is z ę wyspy zwane B r y ta n ią i H ib e r n lą , bo z n a jd u ją s i ę one na O c e a n ie , l e ż ą c po p r z e c iw n e j s t r o n i e G a l i i , na

61 Wzmianka o l a t a r n i l B r ig a n t i a / B r i g a n t i a lu b B rlg o n tiu m — p o r . HBbner, dE 111 1 , 8 4 T /, k t ó r a z n a jd u j e s i ę na p ó łn o o n y n -z a o h o - d z i e G a l i c j i , J e s t dowodem lo k a ln e g o p a tr io ty z m u O r o z ju s z a . 62 To j e s t c a ł e pasmo g ó r s k i e H is z p a n ii P ó łn o c n e j .

- 405 wprost H isz p a n ii.

W y s p a B r y t a n i a w ysunięta j e s t d alek o na północ Oceanu, a na południu graniczy z G a lią . M iejscow osoią, k tó r ą p rze­ praw iajm y s i ę na j e j brzegi najpierw d o str z e g a ją , j e s t m iasto zwa­ ne portem Rutupa: stąd B rytania zwraca s i ę do kraju Menapów i B ata- wów, którzy m ieszkają na południu wyspy nied alek o od kraju Morinów. Długoóó t e j wyspy wynosi osiem set t y s ię c y kroków, a szerok ośó d w le ś- o ie ty się c y " .

Po przeciwnej s tr o n ie - tam, g d z ie głębokośó Oceanu s t a j e s i ę niezmierzona - znajdują s i ę wyspy Orkady, z k tórych n iezam ieszk ałe

' ' 64

są dw ad zieścia, a zm ieszkałe tr z y n a śc ie . D alej znajduje s i ę wyspa T u l ę , którą z n a li ty lk o n i e l i c z n i ; j e s t ona zn aczn ie oddalona od innych i le ż y w środku Oceanu w kierunku półnoono-zaohodnim .

H i b e r n l a j e s t wyspą le ż ą c ą pomiędzy B rytanią i H isz­ panią w dużej o d le g ło ś c i na północ od A fr y k i. Obszary n a j b liż e j n ie j leżące oblewa Ocean K antabryjski; t a c z ę śó wyspy ma widok z od d ali na B r ig a n tlę , m iasto G a lle o j i, k tó re - od stro n y A fryki - znajduje s ię na półnoonym -zachodzie. Tu w ła ś n ie , na wprpst B r ig a n t ii, j e s t ten przylądek, g d zie u j ś c ie ma rzeka Soena i gd zie znajduje s i ę kraj Welabrów i Lucenów. H ib ern ia, k tó r a j e s t n a j b liż e j B r y ta n ii, ma wprawdzie m niejszy ob sza r, a le k o r z y s tn ie js z y k lim at oraz n a sło n e c z ­ n ie n ie 1 zamieszkana j e s t przez ludy Szkotów Takie oto są krainy c a łe j Europy.

Gdy n a si przodkowie, jak pow iedziałem , o p isy w a li Afrykę, uważa­ jąc j ą za t r z e c ią c z ę śó św ia ta , k ie r o w a li s i ę n ie w ie lk o ś c ią t e r y ­ torium, le c z kryterium p o d z ia łu . I s t o t n ie to morze, m ianowicie W ielk ie, k tóre na zachodzie pow staje z Oceanu, k ie r u ją o s i ę b a rd ziej na p o łu d n ie, z a c ie ś n ia znaoznle granico A fry k i, k tó rą opasuje Morze W ielkie i Ocean. Z t e j to r a o j i n ie k tó r z y uozeni przyjm ow ali, że choó Afryka d łu g o śo ią dorównuje innym ozęśolom św ia ta , jednak s z e r o

-63 Agryppa /P lin iu s z IV 102; Dlm ensuratlo 3 i / ma 300 t y s ię c y - byó może j e s t to nieuwaga O rozjusza.

64 Zgodnośó z K.Ptolomeuszem / I I 30 n n ./ co do lic z b y Orkad. 65 Po raz pierw szy nazwy " S ootti" u żył Ammianus M aroellnus /XX i ;

XXVI 4; XXVII S / . Wladomośó

o

y-406

kopciu im znacznie ustępuje} za niedorzeczność poczytywali oni uz— nanie Afryki trzecią częścią świata, a dołąozająo Afrykę do Europy wolell nazywać ją fragmentem drugiej części świata. Czynili zaś tak dlatego, że w Afryce na skutek żaru słonecznego więcej jest nleupraw- nej i nieznanej ziemi niż w Europie na skutek srogości zimna, gdyż prawie wszystkie zwierzęta i rośliny bardziej są cierpliwe i wytrzy­ małe na straszne mrozy niż na okropne upały; oto jest przyczyna, dlaczego Afrykę uważa się za mniejszą tak pod względem terytorium, jak i pod względem ludności, bo i z natury obszar Afryki jest mniej- s zy, a wskutek surowości klimatu więcej jest tu terenćw pustynnych. Podział Afryki według prowincji i ludów jest następujący^:

L i b i a , C y r e n a j k a i P e n t a p o l i s , leżą poza Egiptem, w pierwszej części Afryki. Ta zaś zaczyna się od mias­ ta Paretonium i Gór Katabatmos, a stąd, przebiegając brzegiem morza, dociera aż do miejsca zwanego Ołtarze Filenćw. Poza nią, aż do Ooea- nu Południowego, znajdują się kraje Llbioetiopów i Garmantów. Na wschód od niej jest Egipt, na północ Morze Libijskie, na zachód leżą Wielka Syrta 1 kraj Trogodytów , na wprost którego jest wyspa Ka- lipso, na południe zaś jest Ocean Etiopski.

P r o w i n c j a T r i p o l l t a n a , zwana także Sub- wentaną lub krainą Arzugów?" - tam, gdzie znajduje się miasto Leptis Magna - chociaż Arzugami powszechnie nazywa się mieszkańców dużego obszaru Afryki, ma na wschodzie jako granicę miejsce zwane

Ołtarza-raźnle odszedł od Agryppy /por. Klotz, dz.oyt., i29/. Uważa się nawet, że przekazał aktualny stan wiedzy o Afryce, jaki był za czasów Dioklecjana /por. P.Romanelli, Storla delle provincle romane dell'Afrića, koma 1959, 510 nn/, który zasadniczo nie zmienił się aż do jego czasów.

67 Orozjusz mówi o prowincjach Afryki /proYlnćlae/, lecz powszechnie np. przez Libię rozumiano krainę /por. Pliniusz V 3/.

68 Według starożytnych źródeł lud zamieszkujący różne ziemię /por. Mela I 4,4; 8,6; Pliniusz V 31/.

69 "Provlncia Tripolitana" /nazwa "Tripolltania" Jost późniejsza/ ze stolicą Leptis Magna istnieje już za cesarza Dioklecjana. 70 Nazwa po raz pierwszy poświadozona przoz Orozjusza, podobnie

407

"1 F lle n ó w , l e ż ą c e m iędzy S y r tą W ielk ą a krajem T rogod ytów , na p ó ł ­ nocy Morze S y c y l i j s k i e lu b r a c z e j A d r ia t y c k ie 1 S y r t ę M ałą, na z a ­ c h o d z ie k r a in ę B l z a o j u m ^ a ż do J e z i o r a S ło n e g o , na p o łu d n iu te r e n y z a j ę t e p r z e z barbarzyńców : G etu lów , Natabrów 1 Garamantów s i ę g a j ą ­ cych aż do Oceanu E t io p s k ie g o .

B l z a c j u m , Z e u g i s 1 N u m i d l a B . N a t r a f i ­

liśm y na w ladom ośó, że Z e u g ls d a w n iej n i e b y ła nazwą je d n e g o s z c z e p u , a le o g ó ln ą nazwą c a ł e j p r o w in c j i . Tak w ię c B lzaoju m - g d z ie j e s t m ia sto Iladrumentum; Z e u g is - g d z ie j e s t K a r ta g in a W ielk a ; N um ldla - g d z ie s ą m ia sta Hippona K r ó le w s k a ^ i R uslkkada^^: na w s c h o d z ie ma­ j ą ja k o g r a n ic ę S y r tę Małą i J e z io r o S ło n e , n a p ó łn o c y Morze Wasze s i ę g a j ą c e wysp S y o y l i i 1 S a r d y n ii , na z a c h o d z ie M a u r e ta n ię S l t l f e ń - sk ą , na p o łu d n iu Wzgórza Uzara^ , a z a n im i t e r e n y o lą g n ą c e s i ę a ż do Oceanu E t io p s k ie g o za m ieszk a n e p r z e z k o c z o w n lo z e p le m io n a E tlo p ó w .

M a u r e t a n i a S l t i f e ń s k a i C e s a r e ń

-s k a z a g r a n ic ę na w sc h o d z ie mają N u m id ię, na p ó łn o c y Morze N a s z e . 77

na z a c h o d z ie r z e k ę Malwa , na p o łu d n iu g ó r ę A s t r i k s , o d d z i e l a j c ą te r e n y u ro d za jn e od p u s t y n n y c h ^ ; z ie m ie t e c ią g n ą s i ę a ż do Oceanu 1 s ą zam ieszk an e p rzo z p le m io n a k o o z o w n ic z e E tiop ów

Ganginów?**.-M a u r e t a n i a T l g i t a ń s k a j e s t o s t a t n i ą k r a i ­ ną A fr y k i. G ran icą j e j na w sc h o d z ie j e s t r z e k a Malwa, n a p ó łn o c y Mo­ rze N asze aż do Z a to k i G a d i t a ń s k i e j , z a m k n ię te j p r z e z dwa l e ż ą c e n a

-71 K raina w A fr y c e w ła ś c i w e j , w ym ien ian a w śród nazw p r o w in c j i a f r y ­ k a ń s k ic h . 72 73 74 75 76 77 75 76 N ajpierw w y s tę p u ją ja k o nazwy k r a in / p o r . P l i n i u s z V 2 - 2 4 / , a n a s ­ t ę p n ie ja k o nazwy p r o w in c j i . Z e u g is odpow iada p ie r w o tn e j p row in ­ c j i A f r y k i, u s ta n o w io n e j po i 4 6 p r z . Chr.

M ia sto n u m id y js k le , s t o l i c a b is k u p ia św . A u gu styn a 1 s t ą d d o b rze znana O r o z ju sz o w i, k tó r y b y ł j e g o u c z n ie m .

Prawie zaw sze p is a n e : " R u sica d e" , a u p ó ź n ie j s z y c h au torów ł a c i ń ­ s k ic h / p o r . K .P to lo m eu sz IV 3 , i / : " R u sic c a d e " .

P o tw ierd za t o K .P to lo m eu sz /I V 2 1 6 , 3 , 6 / - c z ę ś ó Sahary A t la s lu b D je b e l U s s u l o t .

M auretania C a e s a r e n s is z o s t a ł a z a D jo k le c j a n a p o d z ie lo n a na S l t i - f e n s i s 1 C a e s a r e n s i s .

Tak ró w n ież S a ł u s t i u s z /B o llu m Jugurthinum 1 9 ,7 ; 9 2 ,5 ; 110 8 / . J e s t ona rów noznaczna z Muluóha - d z i ś M u la ja ln w Maroku.

Być może c h o d z i tu o k r a j , k tó r y z a m ie s z k u ją nazw ani p r z e z K o r lp -VI 3 9 1 ,4 0 4 / " A s tr lc e s " ; K .P to le m e u sz / I V 3 , 0 , 2 1 / ma: " A sta k u res" .

- 408

przeciw siebie przylądki Awenna" i Kalpe, na zaohodzie góra Atlas i Ocean Atlantycki; od strony Afryki granicą jest góra Hesperins, na południu zaś tereny zamieszkałe przez narody Autololów, nazywa­ nych obecnie Galaulaml" , zajmująoyml obszar aż do Oceanu Zachodnie­ go. Takie oto są granice całej Afryki.

Teraz dokonam przeglądu miejscowości, nazw i obszaru wysp, któ­ re są na Naszym Morzu. W y s p a C y p r od wschodu otoczona jest Morzem Syryjskim zwanym Zatoką Issycką, od południa Morzem Sy­ ryjskim i Fenickim. Obszar Cypru ma sto siedemdziesiąt pięć tysięcy kroków długości i sto dwadzieścia pięć tysięcy kroków szerokości.

W y s p a K r e t a graniczy od weohodu z Morzem Karpac­ kim, od zachodu 1 północy, z Morzem Kreteńskim, od południa zaś z Mo­ rzem Libijskim zwanym Adriatyckim. Długośó jej wynosi sto siedemdzie­ siąt dwa tysiące kroków, a szerokośó pięćdziesiąt tysięcy kroków.

W y s p y C y k l a d y , z których pierwszą od wschodu jest Hodos, od półnooy Tenedos, od południa Karpatos, a od zachodu Cytera, graniczą na wsohodzie z wybrzeżem Azji, na zaohodzie z Morzem Ikary- jskim, na półnooy z Morzem Egejskim, a na południu z Morzem Karpackim. Cyklad jest w ogóle pięćdziesiąt cztery. Z północy na południe oiąg- ną się na przestrzeni pięćset tysięoy k r o k ó w ^ , a ze wschodu na za­ chód dwieśolo tysięcy krokćw.

W y s p a S y c y l i a ma trzy przylądki: pierwszy, zwany t'c termu, zwrócony Jest na północny-wschód 1 rozciąga się w pobliżu miasta Messena; drugi, zwany Pachynum, leży na południowym-wsohodzle i oiągnie się od miasta Syrakuzy; na trzecim, zwanym Lilibeum, zwróco­ nym na zachód, położone jest miasto o takiej samej nazwie. Odległość od Pclorum do Pachynum wynosi sto pięćdziesiąt dziewięć tysięoy kro­ ków, od Pachynum do Lilibeum sto osiemdziesiąt siedem tysięcy kroków^**

80 Por. Euatacjusz, Ad Dionysium 64 /Abenna/ 1 Fllostrates, Vlta Apollonll V 1 /Abinna/; ten przylądek nazywany jest: Abila, Aby- la, Abilis /por. Pliniusz 111 proem.; Mela I 27; Starbon XVI 827; K.Ptoiomeusz IV 1,6/.

81 Kaczej "Gaulalum" /por. Izydor z Sewill, Etymologiae IX 2,124/. 82 W porównaniu z "Olmensuratio" 7 Orozjusz podaje błędną liczbę:

D wobec DCC. *

83 Odległość zgodna ze Strabonom /VI 2,1 * Agryppa/, niezgodna ż Di — mensuratio 13/, bo odległość na podstawie drogi lądowej/.

409

Sycylia Jest od wschodu otoczona Morzem Adriatyckim, od południa Morzem Afrykańskim, które jest między krajem Subwentanów i Syrtą Małł, od zachodu i północy Morzem Tyrreńskim, od północnego-wscho­ du i od wschodu Cieśniną Adriatycką oddzielającą kraj Tauromenita- nów na Sycylii od kraju Bruttiów s Italii.

W y s p y S a r d y n i a i K o r s y k a oddzielone są przez niewielką cieśninę na dwadzieścia tysięcy kroków. Sardynia ma na południu, na wprost Numidii, kraj Karalitanów, a na północy na wprost Korsyki, kraj Ulbionsów. Obszar Sardynii ma dwieśoio trzy­ dzieści tysięcy kroków długości, a osiemdziesiąt tysięcy kroków sze­ rokości *. Od wschodu i północnego-wsohodu Sardynii jest Morze Tyr­ reńskie zwrócone wprost na port miasta Rzymu, od zachodu Morze Sar- dyjskie, od strony zaś Afryki w dużej odległości są Wyspy Balears- kie, od południa Zatoka Numidyjska, a od północy, jak powiedziałem, jest Korsyka.

Wyspa Korsyka wskutek licznych przylądków jest kanciasta. Jej granicą na wschodzie jest Morze Tyrreńskie i port Rzymu, na południu Sardynia, na zachodzie Wyspy Balearskie, na północnym-zachodzie i północy Zatoka Liguryjska. Długość jej wynosi sto sześćdziesiąt tysięcy kroków, a szerokość dwadzieścia sześć tysięcy kroków.

W y s p y B a l e a r s k i e są dwie: wielka i mała, i położone są na wprost dwóch miast; wielka ma na przeclw^slobie miasto Hiszpanii Tarakonę, mała zaś w kierunku północy ma na wprost Barcelonę. Poniżej wielkiej jest wyspa Ebusos . Dalej na wschód znajduje się Sardynia, na północy Morze Galijskie, na południu 1 od strony Afryki Morze Mauretańskie, a na zachodzie wreszcie Morze Ibe­ ryjskie.

Takie oto są wyspy, które w ogóle leżą na obszurze Morza Wiel­ kiego od Holespontu aż do Oceanu, znane przede wszystkim dzięki cy­ wilizacji i tradycji.

Dokonałem, Jak potrafiłem, przeglądu prowincji i wysp całego świata. Teraz przedstawię, na ile zdołam, nieszczęśoia poszczególnych ludów oraz wykażę, jak od początku ustawicznie się one pojawiają, i w jaki sposób powstają, a także, jakie narody nękają.

Tłum, i oprać. Ks. Kazimierz Obryckl - Warszaw.

84 świadczy o zależności od Agryppy /por. Dimensuratio 16 nn/. 85 Por. Strabon III 5,1; odpowiada wyspie Pityssa /por. Dlodor V 16;

410

DE DESCRIPTIONE ORBIS TERRARUM APUD OROSIUM /Hlstoriarum adversum paganos I 2/.

/Argumentum/

Paulus Orosius operi suo exoursum geographlcum inserult /I 2/, qui ad universi orbis descripionem pertinet. Hoc modo auctor tradi- tionem in antiqua historiographia ab Herodote viventem soeutus totum mundum, qul tunc notus erat, broviter descripsit. Initio exponuntur antiqui U l i fontes, quos Orosius ad excursum geographicum componen- dum fortasse petivisse existimatur, delnde ipse excursus In llnguam Polonam trasfertur atque notis lnstrultur.