Ks. Antoni Kwieciński jako archeolog chrześcijański

Andrzej Antoni Luft

Ks. Antoni Kwieciński jako archeolog

chrześcijański

Studia Theologica Varsaviensia 6/2, 5-16

R O Z P R A W Y

I

A R T Y K U Ł Y

S tu d ia T h eol. V ars. 6 (1968) nr 2

KS. ANDRZEJ ANTONI L U F T

KS. ANTONI KWIECIŃSKI JAKO ARCHEOLOG CHRZEŚCIJAŃSKI *

T r e ś ć : W stęp . — 1. S tu d ia a rch eo lo g ii ch rześcija ń sk iej. — 2. P u ­ b lik a c je n a u k o w e K s. A n to n ieg o K w ie c iń sk ie g o . — 3. P race d y d a k ­ ty czn e. — Z ak oń czen ie.

Wstęp

Pięćdziesiąt lat to czas jednego pokolenia. W tym okresie społeczność chrześcijańska w Polsce w spierana jest, w szeregu innych pracowników, również posługą duszpasterską, pracą wychowawczą, dydaktyczną i oświatową Dostojnego Jubilata, Ks. Prof. Dr Antoniego Kwiecińskiego. W ciągu tych lat Ks. Profesor nie szczędził swych sił na różnych stanowiskach w duszpasterstw ie zarówno wtedy, gdy był wikariuszem, k a ­ pelanem, czy proboszczem, a jeszcze i dziś pomaga w pracy parafialnej jednej z większych parafii warszawskich. Trud pracy wychowaczej podejm uje jako prefekt szkół warszawskich, a szczególnie wówczas, gdy zajm uje bardzo odpowiedzialne stanowisko R ektora M etropolitalnego Sem inarium Duchownego w Warszawie (1954-—57), wiele wkłada w ysiłku w przygoto­ wanie przyszłych kapłanów.

Od pierwszych lat swego kapłaństw a pogłębia wiedzę teolo­ giczną studiując na Wydziale Teologicznym U niw ersytetu Warszawskiego, gdzie zapoznaje się z archeologią chrześcijań­ ską, a następnie po studiach w Rzymie w Papieskim Instytucie Archeologii Chrześcijańskiej uzyskuje stopień licencjata. Od

* R efera t w y g ło sz o n y n a u ro czy sty m p o sied zen iu n a u k o w y m p o ­ św ię c o n y m u czczen iu ju b ileu szu 5 0 -lecia k a p ła ń stw a K s. prof, dr A n to ­ n ieg o K w ie c iń sk ie g o , k tó re od b y ło się d n ia 22 lu te g o 1968 r. n a W y ­ d zia le T e o lo g ic z n y m A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lick iej w W arszaw ie.

6 KS. AND R ZEJ ANT ON I LUFT _[2]

tej pory rozpoczyna już samodzielną pracę naukową, do której zaliczyć należy własne badania pomników, szereg publikacji i wreszcie liczne i przez wiele lat prowadzone zajęcia dydak­ tyczne.

Ten właśnie wycinek kapłańskiej działalności Jubilata, jaki stanowi jego praca naukowa, mam przedstawić w swej wy­ powiedzi.

1. Studia archeologii chrześcijańskiej

Pragnąc określić pozycję Ks. Prof. D r Antoniego K wieciń­ skiego w dziejach teologicznej nauki w Polsce, ściślej mówiąc w dyscyplinie, której jest specjalistą — archeologii chrześcijań­ skiej, należy uprzednio przedstawić sytuację tej gałęzi wiedzy w czasach, gdy rozpoczynał On swoje studia i pracę naukową.

Studium archeologii dopiero w X IX wieku staje się w ści­ słym tego słowa znaczeniu studium akademickim. Jednak ar­ cheologia chrześcijańska, wprawdzie jeszcze nie jako dyscypli­ na akademicka, ale jako gałąź wiedzy historycznej, istnieje znacznie dawniej', bo jej początków szukać należy już w d ru ­ giej połowie XVI wieku, kiedy to po długich latach zapomnie­ nia odsłonięto przypadkowo fragm ent katakum b rzymskich, a w nich chrześcijańskie groby, inskrypcje i m alow idła.1

Szczególne nasilenie badań archeologicznych w katakum ­ bach rzymskich przypada na połowę wieku XIX. Wówczas to powstaje Papieska Komisja Archeologii S a k ra ln e j2, a prace badawcze podejm uje Jan Chrzciciel d e R o s s i, dzięki wielkim zasługom zwany „księciem” archeologii chrześcijańskiej. On to bowiem pierw szy określił naukowe m etody badań w tej dziedzinie. Prace jego kontynuują liczni uczniowie i współpra­ cownicy, a w yniki tych prac stają się pożyteczne nie tylko dla historyków pierwotnego Kościoła, ale także dla dogma­ tyków 3.

1 Jak w iad om o w 1578 roku w R zy m ie przy v ia S a la ria w czasie w y d o b y w a n ia p ia sk u k ilk u r o b o tn ik ó w zapadło się, jak się okazało w głąb k atak u m b P r y sc y lli, co d ało p oczątek b ad an iom p od ziem n ym cm en tarzy rzym sk ich .

2 K o m isję tę u sta n o w ił pap. P iu s IX d n ia 6 sty czn ia 1852 r. por. F e r r e t t o G., N o te storico - b i b li o g r a f i c h e d i A r c h e o lo g i a C ris tia n a ,

C ittà d el V atican o 1942, s. 23.

3 S zczeg ó ln ie szereg o d sło n ięty ch e p ig ra fó w , ja k np. in sk r y p c je n a ­ grob n e grobu A b ercju sza, czy grobu P ek to riu sza , a ta k ż e treść m a lo ­ w id e ł k a ta k u m b o w y ch p rzy ta cza ją często w trak tacie o E u ch a ry stii

Już w 1909 roku do program u studiów teologicznych w se­ m inariach włoskich wprowadził papież św. Pius X obowiąz­ kowe w ykłady archeologii chrześcijańskiej i sztuki kościelnej, a Pius XI w 1924 roku rozszerzył ten obowiązek na wszystkie uczelnie teologiczne ś w ia ta 4. Celem przygotowania odpowied­ nio wykwalifikowanych wykładowców archeologii chrześcijań­ skiej i zorganizowania stałego ośrodka naukowych badań w tej dziedzinie utworzona zostaje w następnym roku (1925) w Rzy­ mie nowa uczelnia — Papieski In sty tu t Archeologii Chrześci­

jańskiej 5.

Dla nas ważnym będzie szczególnie, jak zagadnienie znajo­ mości archeologii chrześcijańskiej przedstawiało się wśród uczonych polskich. Otóż już w roku 1890 ukazuje się pierwsza publikacja z tej dziedziny w ydana w Krakowie przez ks. dr Jó ­ zefa B i l c z e w s k i e g o pt. Archeologia chrześcijańska wobec historii Kościoła i dogmatu. Od tego czasu właściwie przez wiele lat trw a cisza. U kazują się wprawdzie sporadyczne a rty ­ kuły, czy wzmianki w większych publikacjach, których au to ra­ mi są: ks. Kruszyński, ks. Szczepański, Molé, ale tra k tu ją one raczej przedm iot z punktu widzenia historii s z tu k i6.

Pierwszym uczonym, specjalistą w dziedzinie archeologii chrześcijańskiej działającym na terenie Polski był ks. prof, dr Paw eł S t y g e r , szwajcar, k tó ry w latach 1921—1934 był kierow nikiem k ated ry archeologii chrześcijańskiej i sztuki koś­ cielnej na Wydziale Teologicznym U niw ersytetu W arszaw­ skiego. Publikacje jego, wydawane były przeważnie za granicą w języku włoskim i niemieckim. Nieliczne drukow ał w Polsce w języku francuskim i polskim. Ten wielkiej m iary znawca przedm iotu dał się poznać jako w nikliwy i sum ienny badacz pomników starożytności chrześcijańskiej, a w rozwoju archeo­ logii chrześcijańskiej zajm uje poczestne m iejsce7. Stosując h i­ i tra k ta cie o Ł asce d ogm atycy, np.: T a n q u e r e y A. , S y n o p i s th e o l o -gia e d o g m a t ic a e t. 3, P a r isiis 1934 s. 469— 470, albo G r a n a t W. , S a ­ k r a m e n t y ś w i ę t e , cz. 1 S a k r a m e n t y w ogóln ości, E u c h a r y s t ia , L ublin

1961, s. 103.

4 F e r r e 11 o, dz. cyt. s. 24.

5 M otu proprio z d nia 11 gru d n ia 1925 r., A cta A p o sto lic a e S ed is 17 (1925) s. 619.

6 K r u s z y ń s k i T., D z i e j e s z t u k i s t a r o c h r z e ś c ij a ń s k ie j , K rak ów (br); S z c z e p a ń s k i W., B a z y l i k i r z y m s k i e , K ra k ó w 1925, M o l é V., H is t o r ia s z t u k i s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i e j i w c z e s n o b i z a n t y ń s k i e j , L w ó w 1931.

7 W śród k ilk u n a stu n a jw y b itn ie js z y c h b ad aczy sta ro ży tn o ści ch rześ­ cija ń sk iej w p ierw szej p o ło w ie X X w ie k u S ty g e r a w y m ie n ia T e s - t i n i P., A r c h e o lo g i a cristia n a , n o z i o n i g e n e r a l i d a lle origin i alla fine d e l sec. VI, R om a 1958 s. 72.

storyczne m etody wartościowania wprowadza szereg poprawek odnośnie datow ania obiektów, co niew ątpliw ie przyczynia się do ich należytego określenia i właściwej interpretacji.

Najbliższym uczniem tej m iary uczonego jest Ks. Prof. J u ­ bilat. S tudia odbyte pod jego kierunkiem pogłębia w czasie swego pobytu w Rzymie, gdzie jako student Papieskiego In ­ sty tu tu Archeologii Chrześcijańskiej pracuje pod kierownic­ twem takich profesorów jak Kirsch, Belvederi, W ilpert, Q uen- tien, Silvagni i Josi. Znani są oni jako w ybitni specjaliści tej nauki.

Program studiów w Instytucie obejmował wówczas następu­ jące dziedziny: archeologia chrześcijańska ogólna, topografia chrześcijańskiego Rzymu, ikonografia sztuki starochrześcijań­ skiej, epigrafia starochrześcijańska, historia specjalna staro­ żytnego Kościoła (urządzenia kościelne, liturgia, hagiografia) i wreszcie praktyka prowadzenia robót wykopaliskowych i kon­ serw acja zabytków archeologicznych8. Zajęcia odbywały się nie tylko na sali wykładowej, ale również w terenie, gdzie bezpośrednie zetknięcie się z zabytkam i dawało chyba n a j­ więcej możliwości poznawczych.

G runtow ne studia najpierw pod kierunkiem ks. Stygera, a później w Instytucie stanow iły doskonałe przygotowanie do samodzielnej już działalności naukowej Ks. Profesora Jubilata. Ks. Profesor nie poprzestaje jednak na oficjalnych akademic­ kich studiach. Wiedzę swą pogłębia ustawicznie przez kilka­ naście lat, każdego roku udając się w czasie przerw w akacyj­ nych do Rzymu, gdzie prowadzi własne prace badawcze nad różnym i obiektam i i utrzym uje stały kontakt z głównym ośrod­ kiem badań i studiów archeologicznych.

2. Publikacje ks. Antoniego Kwiecińskiego

Można śmiało powiedzieć, że w Polsce jest Ks. Prof. Kwie­ ciński pionierem w dziedzinie popularyzacji ■wiedzy o staro­ żytności chrześcijańskiej. On pierwszy w swej pracy dydak­ tycznej i piśmienniczej podejm uje tem atykę ściśle archeolo­ giczną. W spomniana publikacja Bilczewskiego z końca XIX wieku straciła już wiele na swej aktualności. Zapewne ten fakt, że Ks. Profesor, jako jedyny w Polsce specjalista w tej dziedzinie wiedzy teologiczno-historycznej, podjął zadanie upo­ 8 K S. AND R ZEJ ANTON I LUFT [4]

8 Ł o m i ń s k i L., I n s t y t u t A r c h e o lo g i i C h r z e ś c i j a ń s k i e j w R z y m i e , A ten eu m K a p ła ń sk ie 21 (1928) s. 279— 284.

wszechnienia jej, zainteresow ania nią nie tylko studentów, ale i szersze grono duchownych czy świeckich, w płynął niew ątpli­ wie na dobór tem atyki jego publikacji jak i kolejność omawia­ nych zagadnień. Monograficzne opracowania, przeznaczone ra ­ czej dla specjalistów, odkłada na później, a zaczyna od spraw fundam entalnych, omawiając je w czasopismach dla ducho­ wieństwa, jakie łatw iej trafią do rąk tych, którzy b y z infor­ m acji skorzystać mogli przy nauczaniu innych.

Dwa artykuły: Czego unikać, a co podkreślać w nauczaniu o katakum bach 9 i W podziemiach czy na p o w ierzch n i10 szcze­ gólnie dotykają zagadnień bardzo istotnych, a zaw ierają spros­ towanie błędnego dotychczas spojrzenia nie tylko na n ajstar­ sze zabytki chrześcijańskie, ale także na życie i działalność pierwszych chrześcijan. Przyjęło się bowiem widzieć w k ata­ kum bach pierw otne m iejsca zebrań członków rzym skiej gminy chrześcijańskiej, m iejsca ich m odlitw i ukryw ania się w czasie prześladowań. Ta teoria podawana była w wielu podręcznikach historii Kościoła, a znalazła swój rom antyczny pomnik w „Quo vadis” Sienkiewicza i dzięki poczytności tej skądinąd tak w ar­ tościowej książki przenikała w świadomość licznej rzeszy czy­ telników.

Ukazując katakum by jako jedynie cm entarze starochrześci­ jańskie starał się Ks. Profesor nie tylko wyjaśnić tę jedną praw dę historyczną, ale odkryw ał przy tym nowe naśw ietlenie postaw y i sytuacji Kościoła w pierwszych wiekach. W świetle jego wywodów, a powróci do tego zagadnienia jeszcze w a rty ­ kule: Chrześcijańska gmina w R zym ie podczas p o bytu w niej św. Piotra 11 i w pracy: Stan posiadania gm in starochrześcijań­ skich 12czytelnicy polscy przekonać się mogli, że Kościół n i e b y ł nigdy w katakum bach, Kościół m i a ł katakum by, ale dla grzebania ciał zm arłych; że nie można mówić o katakum bo- wym okresie historii Kościoła, a określenie to — okres k ata- kum bow y — może mieć zastosowanie jedynie do historii sztuki chrześcijańskiej i to na niektórych terenach. Szczególnie prze­ konyw ujące są te argum enty, które czerpał autor z analizy form alnej obiektów katakum bow ych i historycznych przeka­

[ 5 ] KS. A. K W IECIŃSK I JAKO ARCHEOLOG CHRZEŚC. 9

0 M iesięczn ik K a te ch ety czn y i W y ch o w a w czy , Organ Z w ią zk u D ie ­ ce z ja ln y c h K ó ł P r e fe k tó w 21 (1932) s. 321— 334.

10 G łos K a p ła ń sk i, M iesięczn ik p o św ię c o n y sp raw om d u ch o w ień stw a k a to lick ieg o 8 (1934) s. 164— 170, 219— 227.

11 G łos K a p ła ń sk i 9 (1935) s. 429— 437, 12 W ydane: W arszaw a 1939.

zów, jakie stanowią apologie przedkładane ongiś najwyższej w ładzy cesarskiej.

W artykule pt. Sym bolika pierwocin sztu ki chrześcija ń skiej13 omawia Ks. Profesor także bardzo doniosłe i fundam entalne zagadnie charakteru przedstaw ień m alarstw a katakum b. Są­ dzono, że m alarstw o to m a jedynie znaczenie symboliczne. W symbolach graficznych i przedstawieniach figuralnych do­ patryw ano się jedynie zaszyfrowanych przekazów o praw dach wiary. M iały to być przy tym znaki zrozumiałe tylko dla wtajemniczonych, które patrzącym m iałyby przypominać praw dy wiary. Wychodząc z założenia, że do katakum b nie uczęszczano dla ugruntow ania się w zasadach nauki objawio­ nej, au to r stwierdza, że tak a funkcja wyobrażeń m alarskich okazuje się niepotrzebną, a przy tym jakże w ątpliw e w sk u t­ kach byłoby usiłowanie zaszyfrowania treści religijnych i b i­ blijnych, skoro i Pismo św. nie stanowiło jakiejś tajem nicy i znane było wielu pisarzom pogańskim. Ks. Profesor podtrzy­ m uje opinię za swym m istrzem Stygerem o historycznym cha­ rakterze kompozycji m alarstw a katakumbowego, m odyfikując ją nieco swymi krytycznym i uwagami. W arty k u le tym podaje również dowody, jak dalece niesłuszne było mniemanie, że chrześcijaństwo pierwotne, kontynuując jakoby starotestam en­ taln y zakaz sporządzania wyobrażeń figuralnych, miało rzeko­ mo nie mieć swojej sztuki.

Do tych ogólnych, lecz zasadniczych problem ów omawianych w publikacjach Ks. Profesora zaliczyć należy jeszcze zagadnie­ nia przedstawione w artykule pt. Agapy starochrześcijańskie 14 i w pracy pt. Pochodzenie nazw y k a ta k u m b y 1δ. Analizując w tej pracy dotychczasowe teorie, oparte przeważnie na roz­ ważaniach etymologicznych, uzupełnione później uwzględnie­ niem szczegółów topograficznych, przytacza je autor bardzo sumiennie, poddając rzeczowej krytyce.

W swej pracy naukowej zajm uje się Ks. Profesor również zagadnieniami bardziej szczegółowymi z dziedziny archeologii chrześcijańskiej. I tu także porusza problem y najistotniejsze. Szereg pubikacji poświęca sprawie pobytu św. P io tra i św. Paw ła w Rzymie, są to artykuły: Św ięty Piotr w R zym ie za życia i po śm ie rc iie, Chronologia p o b ytu św. Piotra w R

zy-13 M iesięczn ik K a te c h e ty c z n y i W y ch o w a w czy 21 (1932) s. 417— 432. 14 G łos K a p ła ń sk i И (1937) s. 357— 362, 412— 422, 4 6 4 -^ 7 2 12 (1938) s. 24— 30. 15 A ten eu m K a p ła ń sk ie 53 (1950) s. 48— 63. 18 G łos K a p ła ń sk i 8 (1934) s. 332— 336, 433— 443, 537— 545. 10 KS. A N D R Z E J A NTON I LUFT J6]

m ie 17, Sw. Pawel o przebyw aniu Księcia Apostołów w R z y ­ m ie 18, oraz dwie większe publikacje: Pobyt Piotra Apostoła w R zym ie według najstarszych świadectw h isto ryc zn yc h 19 i Apostoł Narodów o rzym skim biskupstw ie Księcia Aposto­ łów 20. W tych publikacjach podaje właściwie więcej m ateriału, niż można by sądzić z samych ich tytułów . Dokonując bowiem gruntow nej analizy źródeł historycznych i krytycznie korzysta­ jąc z bogatej bibliografii, przedstaw ia również obraz gminy rzym skiej, jej skład narodowościowy, socjalny, prostując znów wiele błędnych sądów, jakoby chrześcijaństwo w Rzymie p ier­ w otnym miało swych wyznawców jedynie ze środowiska sy­ nagogi żydowskiej, niewolników i plebsu rzymskiego, a więc z niższych w arstw społecznych, niewykształconych, często ży­ jących w ucisku i nędzy.

Specjalną grupę publikacji Ks. Profesora stanowią te, które poświęca również zagadnieniu pobytu Apostołów w Rzymie, jednak uwzględnia w nich nie tylko literackie przekazy histo­ ryczne, ale także, i to na pierwszym miejscu, wymowę samych monumentów, zabytków archeologicznych. W ymienić tu należy następujące pozycje: Nathale Cathedrale 21, Groby Apostolskie in Cathacumbas w R zym ie 22, W ykopaliska w atykańskie 23, Do­ niosłe odkrycia w bazylice św. P io tra 24 i wreszcie obszerną pracę pt. „Orophea” Piotra i Pawła Apostołów w R zym ie w e­ dług najdawniejszych dokum entów historyczno-arćheologicz- nych 25. Zapoznając się z treścią szczególnie tej ostatniej roz­ praw y odczuwa się, jeśli tak powiedzieć można, pełny smak studium archeologii chrześcijańskiej.

P obyt św. P io tra w Rzymie nie jest już dzisiaj kwestiono­ wany, jak był kiedyś. Nie m niej jednak świat chrześcijański oczekiwał od nauki, w tym wypadku przede wszystkim od archeologii, potw ierdzenia jakim ś m onum entem trad ycji prze­ kazanej źródłami pisanym i. W roku 1942, jak wiemy, papież Pius X II poinform ował świat o pracach wykopaliskowych pod

[ 7 ] KS. A. K W IECIŃSK I JAKO ARCHEOLOG CHRZESC. 1 1

17 G łos K a p ła ń sk i 9 (1935) s. 267— 273. 18 G łos K a p ła ń sk i 11 (1937) s. 65— 73, 128— 133. 19 W ydane: W arszaw a 1936. 20 A ten eu m K a p ła ń sk ie 50 (1949) s. 1— 19, 117— 135. 21 G łos K a p ła ń sk i 10 (1936) s. 64— 68, 160— 167. 22 A ten eu m K a p ła ń sk ie 48 (1948) s. 470—479. 23 K ró lo w a A p o sto łó w 35 (1949) s. 102 24 A ten eu m K a p ła ń sk ie 51 (1949) s. 489—495). 25 C o llecta n ea T h eo lo g ica 25 (1954) s. 268— 320

bazyliką w atykańską, których owocem było odznalezienie gro­ bu św. P io tra Apostoła 2e.

W swych publikacjach, które ze względu na czas wojny ukazują się w latach późniejszych, Ks. Profesor znów podej­ m uje tru d i w ypełnia swój obowiązek poinform owania o tych wykopaliskach społeczność i naukę polską. Zbyt obszerny to tem at, b y go tu taj szczegółowiej omawiać. Należy tylko nad­ mienić, że we wspomnianej rozprawie „Trophea” Piotra i Pa­ wła Apostołów w R zym ie według najdawniejszych dokum entów historyczno-archeologicznych nie ogranicza się Autor jedynie do przekazania inform acji i streszczenia wypowiedzi innych badaczy, ale również wnosi swoje trafn e spostrzeżenia.

W jego in terp retacji m onum enty n abierają jeszcze większej i pełniejszej wymowy, urastając nie tylko do rangi grobów kryjących czcigodne szczątki wielkich Apostołów, ale uznać je należy za trophea, a więc znaki zwycięstwa tych dwu Aposto­ łów, trophea, o których to właśnie wspomina niejaki Caius rzy ­ m ianin około dwusetnego roku w polemice z Proclusem , mon- tan istą z Azji Mniejszej.

Odnaleziony grób P iotra na W atykanie, a uprzednio, bo w X IX wieku odnaleziony ślad grobu Paw ła, wyznaczały od początku miejsce usytuow ania bazylik budow anych wbrew wielu trudnościom zarówno terenowym , konstrukcyjnym , a także n atu ry religijnej i adm inistracyjnej, bowiem wznie­ sienie tych budowli pociągało za sobą konieczność zniszczenia części cm entarzy. Podkreślenie tych faktów w publikacji Ks. Profesora nie jest czynnikiem tylko emocjonalnym, służącym zaspokojeniu am bicji ideowych chrześcijaństwa. Jest to po prostu odtworzenie rzeczywistości sprzed wieków. W tym opra­ cowaniu ujaw nił Ks. Profesor w całej pełni, że archeologia nie jest tylko nauką o m artw ych monum entach, o ich w artoś­ ciach formalnych, stylistycznych, czy typologicznych i tem a­ tycznych, ale przy pomocy tych m onum entów stara się poznać możliwie całokształt życia, przekonań, w iary i uczuć tych, któ­ rzy owe m onum enty wznosili.

Potw ierdzeniem słuszności przekonania, że chrześcijaństwo odważnie wchodziło właśnie w świat pogański i w nim znajdo­ wało w Rzymie licznych zwolenników z różnych w arstw spo­ łecznych (o czym była już mowa uprzednio) jest jeszcze i to

1 2 K S. A N D R Z EJ ANTON I LUFT [ 8 ]

20 P o d sta w o w a rela c ja o ty ch w y k o p a lisk a ch : A p o 11 o n j-G h e 1 1 i M., F e r r u a A ., Jo s i E., K i r s c h b a u m E., E sp lo r a z io n i s o t to la C o n fesio n e d i S. P i e t r o in V a tic a n o , C ittà d el V atican o 1951,

spostrzeżenie, że groby Apostolskie umieszczone są wśród gro­ bów nie żydowskich, a właśnie pogańskich, co nie byłoby mo­ żliwe bez uzyskania uprzednio zgody właścicieli. Pozwolę sobie przytoczyć końcowe słowa tego świetnego opracowania: „Tego rodzaju współżycia między chrześcijanam i i poganami groby apostolskie są w pierwszym rzędzie bodajże najstarszym , a jak dotychczas nieodpartym świadkiem i wyrazem. W tym ich wartość i znaczenie, nie tylko dla dziejów apostolskich tro ­ feów, ale i dla związków gminy rzym skiej i jej dziejów oraz dla przenikania się dwu światów, pogańskiego i chrześcijań­ skiego, tak sobie pozornie dalekich i obcych, a tak zarazem bliskich” 27.

W swej pracy piśmienniczej podejm uje Ks. Profesor również problem y z ikonografii starochrześcijańskiej i w ty m wypadku także omawiając zagadnienia najistotniejsze. Świadczy o tym wymieniona już publikacja Sym bolika pierwocin sztu ki chrześ­ cijańskiej, a również arty k u ł pt. Odtwarzanie Ukrzyżowania w sztuce chrześcijańskiej28.

W szczególnie ciekawym i sygnalizującym nową koncepcję w badaniach ikonograficznych arty k u le pt. Czy najstarszy w i­ zerunek C h rystu sa 29 autor wyraża przekonanie, że nie postać Dobrego Pasterza, jak się praw ie powszechnie uważa, ale po­ stać C hrystusa Nauczyciela jest prawdopodobnie najdaw niej­ szym w izerunkiem Chrystusa. W skazuje przy tym na konkret­ n y obiekt — m a nim być niewielki posąg przedstawiający postać młodzieńca siedzącego na katedrze zaopatrzonej w opar­ cie, przechowywany obecnie w Muzeum Narodowym delle T er­ me. Oryginalne swe wywody opiera au to r na uderzającym podobieństwie do analogicznych rzeźb zdobiących kilka n a j­ starszych sarkofagów chrześcijańskich.

W obszernej publikacji pt. Czy najstarszy w izerunek Boga­ rodzicy M a r y i30 omawia malowidło z katakum b Pryscylli przy via Salaria Nuova. K rytycznie oceniając dotychczasowe liczne wypowiedzi w ybitnych uczonych, omawiających zarówno da­ towanie jak i znaczenie tego malowidła, wzbogaca Ks. P rofe­ sor zagadnienie w nikliwą analizą ikonograficzną, stw ierdzając w końcu: „W izerunek od Pryscylli nie jest, rzecz prosta, obra­ zem ku ltu w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jest to po prostu

[ 9 ] K S. A. K W IECIŃSK I JAKO ARCHEOLOG CHRZESC. 1 3

27 C o llecta n ea T h eo lo g ica 25 (1954) s. 317. 28 Głos K a p ła ń sk i 9 (1935) s. 153— 162, 201— 211. 20 A ten eu m K a p ła ń sk ie 51 (1949) s. 275— 279. 30 C o llecta n ea T h eo lo g ica 25 (1954) s. 335— 359.

wizerunek ilu strujący ideę zbawienia, a dokładniej — przed­ staw iający współudział M atki w zbawczym dziele Jej Syna” 31. N iestety nie doczekała się opublikowania praca Ks. Profesora, będąca owocem własnych badań prowadzonych w latach przed­ wojennych, o katakum bach św. Agnieszki przy via Nomentana w Rzymie 32. W szystkie m ateriały przygotowane do druku wraz z dokum entacją fotograficzną i pomiarową zniszczone zostały podczas wojny.

3. Prace dydaktyczne

Po tym krótkim i pobieżnym przeglądzie publikowanych prac Ks. Profesora wspomnieć należy jeszcze słów kilka o Jego dzia­ łalności dydaktycznej, na k tó rą złożyły się wykłady, seminaria, ćwiczenia. W 1936 roku podejm uje w ykłady zlecone archeologii chrześcijańskiej na Wydziale Teologicznym U niw ersytetu W ar­ szawskiego. Po habilitacji w roku 1946, jako docent, zostaje kierow nikiem k ated ry archeologii chrześcijańskiej i historii sztuki kościelnej, a od roku 1951 — profesorem nadzw yczaj­ nym w tej uczelni i później kierownikiem k ated ry archeologii chrześcijańskiej W ydziału Teologicznego Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. W roku 1957 otrzym uje nominację na profesora zwyczajnego i pracuje na tym stanowisku do roku 1967.

Obok zajęć dydaktycznych na Wydz. Teol. wspomnianych uczelni prowadził również przez pewien czas zajęcia na Wy­ dziale H um anistycznym U niw ersytetu Warszawskiego, gdzie dla studiujących archeologię śródziemnomorską i historię sztuki miewał w ykłady zlecone z archeologii chrześcijańskiej.

Ponadto przez dziewiętnaście lat w ykładał ten przedm iot łącznie z historią sztuki kościelnej w M etropolitalnym Semi­ narium Duchownym w Warszawie, a przez kilka lat także w Diecezjalnym Sem inarium Duchownym diecezji Podlaskiej w Siedlcach.

Dla całokształtu obrazu należy jeszcze wspomnieć o licznych odczytach, czy prelekcjach, które wygłaszał Ks. Profesor z róż­ nych okazji. W arto też zauważyć, że tę form ę pracy podejm uje chętnie jeszcze i dziś, bo nie tak daw no'm iał odczyty na k u r­ sach dla katechetek.

14 K S. A N D R Z EJ ANTON I LU FT [10]

31 T am że s. 358.

32 K a ta k u m b y te zn an e od X V I w ie k u op racow an e z o sta ły po raz p ie r w sz y p rzez A r m e l l i n i M., 11 C i m i t e r o di S. A g n e s e su l la v i a N o m e n t a n a d e s c r i t t o e d i l lu s tr a t e , R om a 1880, p od aję w e d łu g F erretto ,

Oczywiście nie sposób naw et wyliczyć wszystkie tem aty, szczególnie wykładów monograficznych, jak i omówić w ykłady kursoryczne. Nie o to zresztą chodzi, b y podawać jedynie sta­ tystyczne zestawienia. Zdajem y sobie sprawę, że przygotowanie w ykładów to praca żmudna, niekiedy może nieefektowna, bo nie zawsze zostawia ślad w publikacjach, ale praca przecież jakże konieczna. Owoce tej pracy to wiadomości poniesiene w pamięci, może w notatkach, studentów.

W kontakcie ze słuchaczami okazuje dużo serdeczności. Uży­ wał często określenia fratres zwracając się do swych słuchaczy, a przekonaliśm y się, że nie był to zw rot zdawkowy, z braku jakiegoś innego. Traktow ał nas napraw dę jak braci, młodszych braci, którym chętnie służył swą wiedzą i zachętą do pracy.

Z a k o ń c z e n i e

Zarówno w publikacjach, jak i przy zajęciach dydaktycznych ujaw nił Ks. Profesor swą rozległą wiedzę, znajomość przed­ m iotu i rzetelność w jego traktow aniu. W swej pracy naukowej nie szukał łatw ych dróg. P o trafi uniknąć błędów uproszczeń i dopasowywania praw dy do hipotez. Nie sugeruje się hipote­ zami naw et wtedy, gdy w ydają się one być błyskotliwe i kuszą­ ce. Szuka prawdy. Omawiając jakieś zagadnienie zawsze lojal­ nie przytacza wypowiedzi innych i dopiero po ich krytycznej ocenie przedstaw ia swoje tw ierdzenia i to tylko wtedy, gdy podać można dostateczne argum enty, które mogą je umotywo­ wać.

Już samo sformułowanie tytułów takie jak: Czy najstarszy w izerunek Chrystusa i Czy najstarszy w izerunek Bogurodzicy M aryi świadczy o wielkim poszanowaniu dla praw dy i ostroż­ nym jej traktow aniu. Wtedy, gdy sam uważa swe argum enty za nie w yczerpujące, K s.Profesor nie narzuca swych poglądów, przedstaw iając je w formie propozycji. Swą pracę naukową tra k tu je przy ty m nie jako herm etyczną wiedzą dla w tajem ni­ czonych, ale chętnie się nią dzieli z innym i, a jak świadczy p u ­ blikowanie artykułów w czasopismach popularnych, nie tylko ściśle naukowych, dąży do upowszechnienia znajomości tej bardzo ciekawej i tak pięknej dziedziny wiedzy, jaką jest archeologia chrześcijańska.

Na koniec pozwolę sobie przytoczyć powiedzenie, jakie często słyszałem z ust Ks. Profesora, a które, jak sam mówił, pow ta­ rzał za swym m istrzem ks. Stygerem : scientia est vere m a rty ­ rium. W yraża ono myśl, że upraw ianie nauki jest pracą trudną,

16 K S. A N D R Z EJ ANT ON I LUFT [ 1 2 ]

nieraz męczącą, w ym agającą od człowieka wielu wyrzeczeń, choćby ograniczenia swych zainteresow ań dla należytego sku­ pienia się nad przedm iotem studiów. Myślę, że w ślad za ety ­ mologią słowa m artyrium można to powiedzenie rozumieć jeszcze pełniej: upraw ianie wiedzy jest dawaniem świadectwa prawdzie, i nie tylko to, — jest dawaniem świadectwa, że się tę praw dę umiłowało i uszanowało. Otóż żywym pomnikiem takiego właśnie dawania świadectwa prawdzie, umiłowania tej praw dy i jej poszanowania jest wieloletnia działalność naukowa Ks. Profesora D r Antoniego Kwiecińskiego, Dostojnego J u ­ bilata.

R é s u m é

L e R. P . A n to n i K w ie c iń sk i, D o cteu r en T h éo lo g ie e t P ro fesseu r, p en d an t 50 ans de sa cerd o ce se co n sa cra it a u ssi a u x tra v a u x scien ti fiq u e s dans la dom ain e d’arch éo lo g ie ch rétien n e. Il a é tu d ié cette d is­ c ip lin e sou s la d irection du p ro fesseu r P. S ty g er à la F a cu lté de la T h e o lo g ie 1’ U n iv e r sité à V a r so v ie et à l’In stitu t P o n tific a l de l ’A r ­ ch éo lo g ie C h rétien n e à R om e.

D an s ses p u b lica tio n s il donne a u x lecteu rs p o lon ais le s n otion s p rin cip a les des p ro b lèm es de l ’a rch éo lo g ie c h r é tie n n e en rectifia n t m a in tes op in ion s fa u s se s su r la sig n ific a tio n s des a n cien s m on u m en ts, com m e le s catacom b es, et il p résen te l ’e n sem b le de l ’a c tiv ité de la com m u n au té d es a n cien s c h retien s à R om e; son é tu d e e st fo n d ée sur le s d ocu m en ts litté r a ir e s et sur l ’in tep réta tio n d es m o n u m en ts a rch éo ­ logiq u e. P lu sie u r s d e se p u b lica tio n s so n t co n sa crées a u x p rob lem s du séjou r des sa in ts A p ôtres P ierre et P a u l à R om e, q u ’il s u it en étu d ian t des m o n u m en ts a rch éo lo g iq u es. Il s ’in té r e sse a u ssi a u x p ro b lèm es de l ’ico n o g ra p h ie d es p rem iers ch rétien s.

L e R. P. K w ie c iń s k i a co m m en cé son a c tiv ité à la F a c u lté de la T h éo lo g ie de l ’U n iv e r sité à V a rso v ie 1936 e d ep u is l ’an n ée 1946 il a ten u 'ch a ire de l ’a rch éo lo g ie ch rétien n e de cette U n iv e r sité et p u is à l ’A c a ­

d ém ie de la T h éo lo g ie C ath oliq u e à V arsovie. Il à été a u ssi p ro fesseu r de cette d isc ip lin e au S ém in a ire M étrop olitain à V arsovie.

D an s ses écrits e t dans son a c tiv ité dans l ’e n se ig n e m e n t il a tou jou rs donne p reu v e d ’une p rofon d e c o n n a issa n ce de son su jet, de l ’o b je c tiv ité de se s étu d es et de la b ie n v e illa n c e pour ses é lè v e s .