Kanon w muzyce. Kanon w muzyce

Kanon w muzyce

Kanon w muzyce

Scenariusz dla nauczyciela

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

4. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje charakterystyki:

3) form muzycznych: budowa okresowa, AB, ABA, ABA1, kanon, rondo, wariacje, pieśń, opera, balet, operetka, musical, koncert, symfonia.

Nauczysz się

definiować pojęcie kanonu;

charakteryzować przykłady kanonów;

analizować kanony.

Kanon w sztuce

W językach świata istnieje sporo słów i wyrazów, które brzmią tak samo (często są również tak samo zapisywane), jednak różnią się znaczeniem. Dobrym przykładem może być Bóg, buk i Bug - w wymowie każde z tych słów jest takie same, jednak w znaczeniu i zapisie się różnią. Pierwszy wyraz oznacza boską postać, drugi to drzewo, natomiast trzeci to rzeka. Takie wyrazy są określane jako homonimy.

Jednym z takich słów jest kanon. Za tym słowem kryje się wiele znaczeń, różniących się w zależności od kontekstu. Kanon medycyny to pięć ksiąg używanych jako podręcznik akademicki przez wiele wieków.

W prawie kościelnym kanon oznacza pojedynczy przepis. W innym religijnym znaczeniu kanon jest najważniejszą częścią mszy. Kanon może oznaczać także stopień pisma stosowany w drukarstwie lub armatę. Dwa znaczenia, które będą ważne w kontekście tego materiału to kanon w sztuce oraz kanon w muzyce.

Autor nieznany, „Awicenna”, online-skills, CC BY 3.0

W sztuce kanon jest wzorem, do którego dążono w poszczególnych epokach. Może być mocno sformalizowany (i stanowić zbiór różnych przepisów, wzorów, metod i reguł tworzenia), może też występować w innej formie, jak kanon piękna. Z pojęciem kanonu dość szybko połączono zagadnienie proporcji; dotyczyło to zarówno przedstawiania człowieka przez artystów, jak i architektury. Kanon architektoniczny lub kanon dotyczący przedstawiania człowieka zależał ściśle od miejsca oraz estetyki danej epoki. Najstarszym znanym kanonem jest kanon egipski; w jego myśl ludzie byli przedstawiani w zależności od ich pozycji w społeczeństwie. Kolejne kanony powstały w starożytnej Grecji (Poliklet zalecał podzielić ludzkie ciało na 8 modułów, z których głowa stanowiła 1/8 wysokości; Lizyp opowiadał się za proporcją 9 modułów i 1/9), starożytnym Rzymie (Witruwiusz był twórcą podziału człowieka na 10 modułów; wpłynęło to na malarstwo w renesansie). Od imienia Witruwiusza pochodzi też nazwa kanonu, który stworzył Leonardo da Vinci; człowiek witruwiański jest wpisany jednocześnie w koło oraz kwadrat, a centrum jest pępek.

Kanon w muzyce

Leonardo da Vinci, „Człowiek witruwiański”, ok. 1490, Gallerie dell’Accademia-muzeum sztuki, Wenecja, Włochy, online-skills, CC BY 3.0

Kanon w muzyce

W muzyce kanon jest polifoniczną formą, która powstała jako jedna z pierwszych.

Kanon bywa czasem nazywany imitacją. Jest to spowodowane jego budową oraz założeniami. Technika kanoniczna polega na powtarzaniu melodii utworu przez kilka głosów, jednak w przesunięciu o jednostkę czasową. Kanon musi zawierać przynajmniej dwa głosy; najczęściej liczba zawiera się w przedziale od dwóch do czterech. Poniższy materiał jest przykładem prostego kanonu trzygłosowego.

Przykład kanonu trzygłosowego, wikipedia.org, domena publiczna

Panie Janie - średniowieczny kanon

Panie Janie jest jednym z najbardziej znanych kanonów. Chociaż tekst został przetłumaczony na wiele języków, to melodia pozostała niezmienna. W części państw uważa się, iż melodia to francuska kołysanka lub piosenka dla dzieci. Inna teoria jest związana z Hiszpanią. Już w IX wieku do miasta Santiago de Compostela zmierzało wielu pielgrzymów, gdyż według legendy w katedrze znajdowało się ciało świętego Jakuba. Pielgrzymki uczęszczały drogą świętego Jakuba, czyli szlakiem pielgrzymów. Była to

kontynentalna sieć dróg, z których część zaczynała się na terenach Polski, Niemiec czy Szwajcarii.

Pielgrzymi wstawali wcześnie, by uczestniczyć w porannej mszy i kontynuować wędrówkę. Polska nazwa to Panie Janie, jednak większość przekładów piosenki używa imienia Jakub (Frère Jacques we francuskim, Bruder Jakob w niemieckim, Mester Jakob w duńskim czy Broeder Jacob we flamandzkim). W pewnym

momencie powstała piosenka o tekście wyśmiewającym leniwych pielgrzymów, którzy przesypiali dźwięk dzwonów i zostawali w łóżkach do późna.

Piosenka „Panie Janie” w wersji francuskiej, śpiewana w kanonie, Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy (dalej AMFN), CC BY 3.0

Jeden z najstarszych tekstów, czyli francuski (czasem określany jako oryginalny) wygląda następująco, opowiada nieco inną historię: nikt nie wie, gdzie jest Jakub, który miał rano obudzić wszystkich biciem w dzwony.

Panie Janie - znaczenie tekstu w różnych językach

Katedra w San ago de Compostela, Hiszpania, początek budowy 1075 rok za rządów Alfonsa III Wielkiego, online-skills, CC BY 3.0

Polski tekst piosenki prezentuje się następująco:

Panie Janie! Panie Janie!

Rano wstań! Rano wstań!

Wszystkie dzwony biją, wszystkie dzwony biją, Bim, bam, bom, bim, bam, bom.

Piosenka „Panie Janie”, AMFN, CC BY 3.0

Tematyka tekstu jest zbliżona w różnych językach, występują jednak pewne różnice. Pierwsza z nich była już wspomniana - jest nią imię tytułowego bohatera, a także jego tytuł; w większości przypadków jest nazywany bratem Jakubem (w lokalnej pisowni i wymowie tego imienia, np. Jakob w niemieckim lub Santiago w hiszpańskim). Zdarza się, że jest określany jako Jan, Marcin lub Filip; bywa nie tylko bratem, ale też ojcem, mistrzem i panem. W dalszej części tekstu zazwyczaj wspominane są bijące dzwony - czasem podkreślone jest, że bohater zaspał.

Typy i gatunki kanonów

Kanon jako jedna z najstarszych form muzycznych dorobił się sporej ilości różnych typów oraz gatunków.

Kanony można podzielić na dwugłosowe i wielogłosowe. Biorąc pod uwagę zakończenie utworu, kanon może być prosty i mieć jedno zakończenie, jednak może być też kołowy, który można powtarzać w nieskończoność. Jeśli chodzi o melodię, to kanon pojedynczy zawiera tylko jedną (jednak w dalszym ciągu potrzebne są przynajmniej dwa głosy, aby wykonywać imitację), a kanon grupowy zawiera dwie,

trzy lub nawet więcej melodii. Kanon lustrzany jest odmianą, w którym oba głosy rozpoczynają melodię w tym samym czasie, jednak poruszają się w przeciwnym kierunku (np. kiedy pierwsza melodia jest zbudowana wznosząco, to druga w tym samym czasie opadająco). Rytmiczny kanon zawiera imitację wyłącznie warstwy rytmicznej, a melodia lub harmonia są inne dla głosów.

Analiza kanonu

Biorąc pod uwagę wszystkie informacje, przy analizie kanonu należy zwrócić uwagę na następujące kwestie:

- ilość głosów - czy kanon jest dwugłosowy, czy jest ich więcej?

- opóźnienie wejścia poszczególnych głosów;

- ilość melodii - czy kanon jest pojedynczy, czy grupowy?

- zakończenie - czy kanon jest prosty, czy kołowy?

Poniżej znajduje się materiał zawierający stary angielski kanon z połowu XIII wieku, Sumer is icumen in. Jest to kanon sześciogłosowy.

Średniowieczny kanon „Sumer is icumen in”, AMFN, CC BY 3.0

Kanon w historii muzyki

Technika kanonu była (i nadal jest) chętnie stosowana przez wielu kompozytorów w innych niż kanon formach muzycznych. Pojawia się często w fugach, wariacjach oraz madrygałach, a także jest często używana przy tworzeniu mszy. W dziełach wielogłosowych kanon może być podstawą lub jedną z warstw utworu, nie wiążąc wszystkich głosów i pozostawiając ich swobodny ruch. W średniowieczu technika kanonu była bardzo rozpowszechniona, szczególnie przy tworzeniu pieśni oraz hymnów.

Wśród najbardziej znanych utworów muzyki poważnej, które są kanonami lub wykorzystują technikę kanoniczną, należy wyróżnić Kanon D‑dur kompozytora Johanna Pachelbela (nagranie poniżej) oraz Wariacje Goldbergowskie Jana Sebastiana Bacha.

autor nieznany, portret Johanna Pachelbela, imdb, CC BY 3.0 (ilustracja); Johann Pachelbel, „Kanon D-dur”, AMFN, CC BY 3.0

Zadania

Ćwiczenie 1

kanon jest homonimem, co oznacza, że ma wiele znaczeń. Co oznacza to słowo w odniesieniu do religii?">

Wyraz kanon jest homonimem, co oznacza, że ma wiele znaczeń. Co oznacza to słowo w odniesieniu do religii?

pojedynczy przepis prawa kościelnego najważniejszą część mszy

działo, montowane w renesansie na dachach kościołów

Ćwiczenie 2

Kanon przedstawiania człowieka w sztuce najczęściej łączy się z ustaleniem proporcji ludzkiego ciała w stosunku do jego głowy. Połącz artystę ze stosowanym przez niego podziałem.

9 modułów, głowa to 1/9 ciała, 8 modułów, głowa to 1/8 ciała, 10 modułów, głowa to 1/10 ciała Poliklet

Lizyp

Witruwiusz

Ćwiczenie 3

Wskaż, w jakie figury geometryczne wpisany jest człowiek witruwiański, dzieło Leonarda da Vinci.

trójkąt koło kwadrat Ćwiczenie 4

Wskaż epokę, z której pochodzi melodia piosenki Panie Janie. renesans

średniowiecze starożytność

Ćwiczenie 5

Wskaż minimalną liczbę głosów potrzebnych do wykonania kanonu.

dwa głosy trzy głosy cztery głosy Ćwiczenie 6

Wskaż kanon, który można powtarzać w nieskończoność, ponieważ nie ma określonego zakończenia (tak jak kanon prosty)?

swobodny spiralny kołowy

Ćwiczenie 7

Panie Janie to jeden ze średniowiecznych kanonów, który miał swoje odpowiedniki w wielu krajach.

Połącz nazwę utworu z językiem.

duński, flamandzki, niemiecki, francuski Frere Jacques - ...

Bruder Jakob - ...

Mester Jakob - ...

Broeder Jakob - ...

Słownik pojęć

Homonimy

wyrazy o tym samym brzmieniu (czasem też pisowni), jednak o odmiennym znaczeniu, np. zamek:

budowla, zapięcie bluzy bądź mechanizm w drzwiach.

Imitacja

jedna z najstarszych polifonicznych technik, która polega na powtórzeniu melodii jednego głosu w drugim.

Kanon w muzyce

to utwór wielogłosowy, wykonywany przez 2, 3, 4 głosy. Kanon polega na powtarzaniu sekwencji utworu przez kolejne głosy. Najpopularniejszym kanonem jest utwór Panie Janie.

Kanon w sztuce

wzór estetyczny, zależny od danej epoki, najczęściej dotyczący przedstawienia ludzkiego ciała lub architektury.

Kontrapunkt

technika kompozytorska w utworach wielogłosowych.

Polifonia

[gr.], muz. rodzaj faktury wynikający z występowania w utworze kilku niezależnych, lecz skoordynowanych ze sobą linii melodycznych, w przeciwieństwie do homofonii; także technika kompozytorska polegająca na prowadzeniu, zgodnie z regułami kontrapunktu, jednocześnie 2 lub więcej linii melodycznych.

Źródła:

encyklopedia.pwn.pl sjp.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

Autor nieznany, „Awicenna”, online-skills, CC BY 3.0

Biblioteka muzyczna

Piosenka „Panie Janie” w wersji francuskiej, śpiewana w kanonie, Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy (dalej AMFN), CC Leonardo da Vinci, „Człowiek witruwiański”, ok. 1490, Gallerie dell’Accademia-muzeum sztuki, Wenecja, Włochy, online-skills, CC BY 3.0

Autor nieznany, Rękopis kanonu „Sumer is icumen in” z połowy XIII wieku, Brytyjska Biblioteka Narodowa, Londyn, Wielka Brytania, wikipedia.org, domena publiczna

Jan Sebas an Bach, twórca „Wariacji Goldbergowskich”, online-skills, CC BY 3.0

 



 



BY 3.0

Piosenka „Panie Janie”, AMFN, CC BY 3.0

Średniowieczny kanon „Sumer is icumen in”, AMFN, CC BY 3.0

autor nieznany, portret Johanna Pachelbela, imdb, CC BY 3.0 (ilustracja); Johann Pachelbel, „Kanon D-dur”, AMFN, CC BY 3.0

Bibliografia

Bogusław Schaeffer, Dzieje muzyki, WSiP, Warszawa 1988

Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, PWN, Warszawa 1995 http://meakultura.pl/edukatornia/kanon‑1-669