Z zagadnień ekofilozofii

(1)

(2)

B iał., D ro h ., Ł om . 14(1996)

Z ZAGADNIEŃ EKOFILOZOFIÏ

Treść: Wstęp; I. Z zagadnień epistemologiczno-metodologicznych ekofilozofii; II. Z za gadnień merytorycznych ekofilozofii; Zakończenie.

KS. J Ó Z E F M . D O Ł Ę G A

W S T Ę P

T re ść teg o arty k u łu b y ła p re z e n to w a n a na V I P o lsk im Z je ź d z ie F ilo z o ficznym w T o ru n iu i w w y k ład z ie in a u g u ra c y jn y m w W y ż szy m S e m in a riu m D uchow nym w E łk u w 1995 roku.

W zw ią zk u z za g ro ż e n ia m i śro d o w isk a sp o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o i k ry zysem e k o lo g ic z n y m istn ie je p iln a p o trz e b a w k o ń cu X X w iek u o p ra c o w a n ia statusu e p iste m o lo g ic z n e g o i m eto d o lo g ic z n e g o o ra z p ro b la m a ty k i m e ry to rycznej no w ej d y s c y p lin y filo zo fic zn ej - e k o filo z o fii.

N a w iązu jąc do e p istem o lo g iczn o -m e to d o lo g icz n eg o nurtu u p ra w ian ia fi lozofii p rz y ro d y w y p ra co w a n eg o o statec zn ie p rz ez K a zim ie rza K łó sak a , n a le żałoby u w z g lę d n ić p rz ed e w sz y stk im n a u k o w y o b ra z św iata, k tó ry ro z u m ie my ja k o sy n tezę d an y c h n a u k sz c z e g ó ło w y c h z za k resu sz e ro k o ro z u m ia n e j ochrony śro d o w isk a sp o łecz n o -p rz y ro d n icze g o . S y n te za ta u ję ta w p e rs p e k ty wie filo zo fic zn ej m o że być p u n k te m w y jścia, w zn a cze n iu m e to d o lo g ic z n y m , analiz filo z o fic z n y c h z za k resu ek o filo z o fii.

P ro p o n o w a n a k o n c e p c ja e k o filo z o fii o p iera się n a k ilk u z a ło ż e n ia c h n a tury o g ó ln iejszej, a m ian o w icie;

- p rz y ro d a , k o sm o s, ca łe śro d o w isk o p rz y ro d n ic z e , k tó re n as o ta c z a u j muje się ja k o d z ie ło S tw ó rcy ;

- cz ło w ie k , w k tó ry m z b ie g a ją się ró ż n e ro z w o jo w e lin ie w sz e c h św ia ta , stanow i w ty m śro d o w isk u p rz y ro d n ic z y m o k re ślo n e ce n tru m ;

- w p rz y ro d z ie i c z ło w ie k u d o strz e g a się d o b ro i p ię k n o - w a rto ści, k tó re d ecydują o ro z w o ju o so b o w o ści cz ło w ie k a;

(3)

JÓ Z E F M . D O Ł Ę G A

- ży c ie o ra z ży c ie i zd ro w ie c z ło w ie k a u jm u je się ja k o w a rto śc i n a jw y ż sze;

- ety k a, m o ra ln o ść i p ra w o d a w stw o ek o lo g ic z n e sta n o w ią isto tn e ele m en ty ed u k a cji ek o lo g ic z n e j;

-je d n o ś ć p sy c h o fiz y c z n ą cz ło w ie k a;

- z a sa d n ic z e w a rstw y stru k tu ry c z ło w ie k a (b ilo g iczn ą , p s y c h ic z n ą i du chow ą);

- im m a n e n c ję i tra n sc e n d e n c ję c z ło w ie k a w o b ec przy ro dy .

Ta lista o g ó ln y ch za ło ż eń (m oże być n ie k o m p le tn a ) w y z n a c z a o kreślo n ą k o n c e p c ję ek o filo z o fii. W takiej k o n ce p cji e k o filo z o fii p o ja w ia ją się, m iędzy in n y m i, d w ie z a sa d n ic z e g ru p y zag ad n ień :

1. Z a g a d n ie n ia m e ta te o re ty c z n e ek o filo z o fii; 2. Z a g a d n ie n ia m e ry to ry c z n e ek o filo z o fii:

2.1. P ro b lem aty k a filo zo fic zn a śro d o w isk a sp ołeczno -p rzy ro d n iczeg o , 2.2. P ro b le m a ty k a an tro p o lo g icz n a, 2.3. P ro b le m a ty k a a k sjo lo g iczn a , 2.4. P ro b le m a ty k a ed u k acy jn a. I. Z Z A G A D N IE Ń E P IS T E M O L O G IC Z N O -M E T O D O L O G IC Z N Y C H E K O F IL O Z O F II 1. Term inologia.

W lite ratu rz e w sp ó łczesn ej sp o ty k am y k ilk a w y ra żeń n a o z n a c z e n ie ana liz d o ty czą cy ch filo zo fic zn y ch asp ek tó w o ch ro n y śro d o w isk a sp ołeczno -p rzy- ro d n ic z e g o '.filozofia ekologii, filo z o fia ek o lo g ic zn a , ek o filo zo fia , eko filo zo fia ja k o p ra k ty c z n a filo z o fia przyrody, filo z o fia k ry zysu eko lo g ic zn eg o , ekologia g łęb o ka , e k o lo g ia czło w ieka , ekozofia, e k o lo g ia h u m a n istyczn a , eko filo zo fia ja k o sy ste m o w o -c y b e rn e ty c zn e u jęcie ekoro zw oju.

Filozofia ekologii1 - w y ra żen ie to w p o d sta w o w y m zn a cze n iu fu n k c jo n u je w filo zo fii n au k i i o zn a c z a te o rię i m e to d o lo g ię ek o lo g ii, c z y li w ro zu m ieniu je szc ze w ęższy m dotyczy filozofii p rzyrodoznaw stw a, zatem w ogólnym ro z u m ie n iu tego w y ra żen ia o zn a cza o no ep istem o lo g ię i m eto d o lo g ię ekologii.

1 Por. C .G . H e m p e l. P o d sta w y n a u k p r z y r o d n ic z y c h , tłu m . B. S ta n o sz , P W N , W arszaw a 1968; E. N a g e l . S tr u k tu r a nauki. Z a g a d n ie n ia lo g ik i w y ja ś n ie ń n a u k o w y c h , tłu m . J. G ied y m in , B. P asa lsk i, H. E ilste in , W arsza w a 1970; E. K a ł u s z y ń s k a , M o d e le te o r ii e m p ir y c z n y c h , IFiS PA N , W a rsz a w a 1994; Z . H a jd u k . O a k c e p ta c ji te o r ii e m p iry c zn e j, R W K U L , L u b lin 198 4 ; ten że, T e m p o r a ln o ś ć n auki. K o n tro w e rsy jn e za g a d n ie n ia d y n a m ik i n a u k i, R W K U L , L u b lin 1995;

N o w y e ksp ery m e n ta lizm , teoretycyzm , rep rezen ta cja , pod red. D. S o b c zy ń sk iej i P. Z e id le ra , W N IF

U A M , P o zn ań 1994. W sz e rs z y m ro z u m ie n iu filo z o fię e k o lo g ii u jm u je Z b ig n ie w H u ll, zo b .: Z. H u ll, F ilo zo fia e k o lo g ii ja k o n o w a d zie d zin a filo z o fo w a n ia , w: V I P o ls k i Z ja z d F ilo zo ficzn y. To

(4)

Filozofia ekologiczna2 - w z e sta w ien iu z tak im i w y ra ż e n ia m i, ja k : p s y chologia ek o lo g ic zn a , filo z o fia lo g iczn a - k tó re ju ż fu n k c jo n u ją w sło w n ik u naukow ym , m o że z b ieg iem czasu u p ra w o m o cn ić się w ję z y k u filo zo fic zn y m .

Filozofia k ry z y s u ekologiczeego3 - d o ty czy za g a d n ie ń p rz ed e w s z y s t kim ety c z n y c h , p o lity c z n y c h , e k o n o m ic z n y c h zw ią z a n y c h z k ry z y se m e k o lo gicznym o ra z ek o lo g ii ja k o n o w e g o p a ra d y g m a tu p o lity k i.

Ekologia człow ieka4 - w y p ra c o w a n a p rz e z N a p o le o n a W o la ń sk ie g o w ostatnim ćw ie rć w ie c z u , o p arta n a a n tro p o lo g ii p rz y ro d n ic z e j, ek o lo g ii i n a u kach m ed y c z n y c h , m a du ży za k res z a g ad n ień i re fle k sji an tro p o lo g ic z n y c h o charakterze filo zo fic zn y m .

E kologia głęboka5 - z a w ie ra za g a d n ie n ia filo z o fic z n e n ie ty lk o w z a ło żeniach, ale ró w n ie ż w ro z w iąza n ia ch p ro b lem ó w szc zeg ó ło w y c h zw ią zan y c h z k ry z y sem i k atastro fam i ek o lo g icz n y cm i oraz z k ry z y sem m o ra ln y m c z ło wieka.

Ekofilozofia T 6 - je s t b u d o w a n a n a filo zo fii zw iązanej z k ie ru n k a m i p an - teisty czn y m i z a ró w n o h isto ry c z n y m i ja k i w sp ó łc z e sn y m i oraz o z a ło ż e n ia c h ekologii głęb o k iej.

E kologia lium aniistyczna7 - w z a p o w ied zi S ta n isła w a Z ięb y - m a p ro w adzić b a d a n ia nad ży c ie m c z ło w ie k a w je g o a sp e k cie s p e c y fic z n ie lu d z k im i osobow ym .

2 Por.: H . S k o l i m o w s k i , F ilo zo fia żyją ca . E k o filo z o fia j a k o d rz e w o życia, P u sty O b lo k , W arszaw a 1992; G . D o b r z a ń s k i, B .M . D o b r z a ń s k a , D . K i e lc z e w s k i. E. Ł a p iń s k a : O c h ro n a

Środow iska p rz y r o d n ic z e g o , W E iS , B iały sto k (b rw ), 2 5 6 -2 5 8 ; D . K i e lc z e w s k i, W yb ra n e n a rty filo zo fii e k o lo g ic zn e j, W F U W w B iały m sto k u , B iały sto k 1993, 5 -3 2 ; K . W a lo s z c z y k , E ko filo z o - fic zn y m o d e l c y w iliz a c ji, w: V I P o lski Z ja z d F ilo zo ficzn y ..., 2 6 4 -2 6 5 .

1 Por.: E d P h i l li p s , C risis in A tm o p h e r e : T he g re e n h o u se fa c to r , D .В. C lark an d C o ., P h o  enix 1990; V . H ö s le : P h ilo sp h ie d e r o k o lo g isc h en K rise, C .H . B eck , M u in c h en 1994; Z . P i ą te k ,

Filozoficzne k o rzen ie kryzysu ś r o d o w isko w e g o , w: C zło w iek i śro d o w isko . H u m a n isty k a i ekologia.

Prace i O lsz ty ń s k ie g o S y m p o z ju m E k o lo g ic z n e g o , O lsz ty n 5 -6 m aja 1994 ro k u , p o d red. J. D ęb o w sk ieg o , W S P . O lsz ty n 1995, 4 3 -5 0 .

4 Por.: A . H o r s t, E k o lo g ia c zło w ie k a , P W N , W arsz a w a 1976; C zy n n iki ro zw o ju c zło w ie k a .

W stęp do e k o lo g ii c zło w ie k a , pod red. N. W o lań sk ieg o . P W N W arsz a w a 1972; E k o lo g ia c z ło w ie  ka. H isto ria i w s p ó łc ze sn o ść , pod red. B. K u ż n ick a , IH N PA N , W arszaw a 1995.

5 B . D e v a l l , G . S e s s io n s , E k o lo g ia g łęb o ka . Ż y ć w s p r ze ko n a n iu , iż N a tu ra c o ś zn a c zy , tłum. E. M a rg ielew ic z , P u sty O b ło k , W a rsz a w a 1994; R . B z d a k , P ro b lem m o ż liw o ś c i te o r e ty c z 

nego u za s a d n ia n ia g łę b o k ie j e ko lo g ii, w: C zło w iek i ś r o d o w is k o ..., 9 1 -9 6 ; A . S y n o w ie c k i, C zło- wiek - z z ie m i w zię ty , „ C zło w iek i P rz y ro d a ” (1 9 9 4 ) n r 1, 4 1 -9 2 .

6 Por.: B. D e v a ll, G . S e s s io n s , E ko lo g ia g łęb o k a , 2 8 9 -2 9 3 ; M . R y s z k i e w ic z , M a tka

Ziem ia w p r z y ja z n y m k o sm o sie. G a ja i za s a d a a n tro p icz n a w d z ie ja c h m y śli p rz y r o d n ic z e j, W N

PW N , W a rsz a w a 1994; G . D o b r z a ń s k i i in n i, O ch ro n a ś r o d o w is k a p r z y r o d n ic z e g o , 2 6 0 , 261. 7 Por.: S. Z ię b a , K u eko lo g ii h u m a n isty c z n e j, „ C z ło w ie k a i P rz y ro d a ” (1 9 9 4 ) n r 1 ,7 - 1 3 ;

H um anizm e k o lo g ic zn y , vol. 1 : J a k ie j filo z o fii p o tr z e b u je e ko lo g ia , o c h ro n a p r z y r o d y a o c h ro n a człow ieka, p o d red. L. P aw 'to w sk ieg o , S. Z ię b y , W U PL , L u b lin 1992; J. D ę b o w s k i, C zło w ie k i świat. U p o d s ta w h u m a n izm u c h r ze śc ija ń s k ie g o , W S P , O lsz ty n 1995; W . T r y b u ls k i, P o je d n a ć siř г Z iem ią . W kręg u za g a d n ie ń h u m a n izm u e k o lo g ic zn e g o , IP IR , T oruń 1993.

(5)

JO Z E F M . D O Ł Ę G A

E k o filo z o fia j a k o u ję c ie s y s te m o w o -in fo r m a c y jn e e k o r o z w o ju 8 - kon c e p c ja L e sła w a M ich n o w sk ieg o o p arta o p ro g n o z y ro z w o ju c z ło w ie k a i o ideę zró w n o w a ż o n e g o e k o ro z w o ju 9.

E k o filo z o f ia j a k o p r a k ty c z n a filo z o fia p r z y r o d y 10 - u ję c ie to akcentuje z a g a d n ie n ia p rz e d e w sz y stk im p ra k ty c z n e i b io e ty c z n e , p re z e n to w a n e w lite ra tu rz e m ię d z y in n y m i p rz e z Z b ig n ie w a L epko.

E k o f ilo z o f ia 11 w z e sta w ien iu z tak im i w y ra żen ia m i, ja k : b io filo z o fia i k o s m o filo z o fia , w y d a je się b y ć do p rz y ję c ia n a o z n a c z e n ie n a u k i, której p rz e d m io te m b a d a ń są za g a d n ie n ia filo z o fic z n e z w ią zan e z za g ro ż e n ia m i i o c h ro n ą n a tu ra ln e g o ś ro d o w isk a p rz y ro d n ic z e g o , a ściślej m ó w ią c - śro d o w i sk a sp o łecz n o -p rz y ro d n icze g o .

2. Z a g a d n ie n ia e p is te m o lo g ie z n e .

Z a istn ie n ie ek o filo z o fii na liście n au k filo z o fic z n y c h w o sta tn ic h latach X X w ie k u je s t w dużej m ierz e u z a le ż n io n e od w y p ra c o w a n ia statu su episte- m o lo g ic z n e g o i m e to d o lo g ic z n e g o tej nau k i, i to n ie z a le ż n ie cz y b ę d z ie m y ją u jm o w a ć ja k o c z ęść filo z o fii p rzyrody , czy ja k o s a m o d z ie ln ą n a u k ę filo zo ficz n ą. D o z a g ad n ień m etateo rety czn y c h ek o filo zo fii zaliczam y: g en ezę, okre śle n ie p rz e d m io tu b ad a ń , m eto d ę, c h a ra k te r in te rd y sc y p lin a rn y i sy stem ow y o ra z k o n c e p c je i d efin ic je ek o filo zo fii.

2 .1 . K a ż d a p o w sta ją c a n a u k a m a sw o ją h is to r ię lu b p r e h is to r ię . W tym p rz y p a d k u w sz y sc y u c z e n i12 z a jm u ją c y się z a g ro że n ia m i i o c h ro n ą śro d o w i sk a sp o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o , a z w ła szcz a a u to rz y 13 zw ią zan i z p rz y to c zo n y m i w yżej w yrażeniam i (filozofia ekologii, filozofia ekologiczna, filozo fia kryzy su e k o lo g ic z n e g o , ek o lo g ia cz ło w ie k a, e k o lo g ia g łęb o k a, e k o lo g ia hum

ani-8 L. M ic h n o w s k i, Jak żyć? E korozw ój albo..., W EiŚ, B iałystok (bi'w): E korozw ój szansą

p rzetrw a n ia cyw ilizacji. M ateriały z konferencji PK E, pod red. B. Z aufał, M. B iałecka, t.3,

W AG-H, K raków 1986; S . K o z ło w sk i, Rio szczyt ziemi, początek ery ekologicznej, A kapit Press, Łódź 1993; W kraczam y w erę ekologii, pod red. K. B onenberg, CEEW , K rosno 1995.

9 Por.: S. K o z ło w s k i, Założenia ery ekologicznej, „C złow iek i Przyroda” (1995) nr 2, 155-159.

10 Por.: Z. L ep k o , Ku ekofilozofii, „Studia Philozophiae C hristianae” 30(1994) nr 1,21-34; tenże, E kofilozofia ja k o praktyczna filo zo fia przyrody, w: C złow iek i środow isko..., 37-42.

11 Term in ekofilozofia m oże dobrze funkcjonow ać w nurcie filozofii klasycznej arystotelesow sko-tom istycznej na oznaczenie nauki filozoficznej, której przedm iotem badań są zagadnie nia filozoficzne s'rodowiska społeczno-przyrodniczego. Por.: J.M . D o łę g a , W kierunku ekofilo

zofii, w: VI Polski Z ja zd Filozoficzny.... 44-45.

12 D o grona tych uczonych należy zaliczyć między innym i następujące osoby: M arian Raci borski, Stanisław Sokołow ski, M arian Sokołow ski, Bolesław H ryniew iecki, Jan G w albert Pawli kow ski, B ohadan D yakow ski, M ichał Siedlecki, A dam W odziczko, W ładysław Szafer, W łodzi m ierz M ichajłow , H enryk Sandner, Julian A leksandrow icz, A ntonina Leńkow a.

13 Przykładow o m ożem y tutaj w ym ienić następujących autorów: N apoleon W olański, An toni H orst, H enryk Skolim ow ski, Stefan K ozłow ski, Stanisław Zięba, Lesław M ichnow ski, ED Philips, V ittorio H ösle, Bill D evall, G eorge Sessions, Zbigniew Lepko i inni.

(6)

styczna, ek o lo g ia e k o ro zw o ju , p ra k ty c z n a filo z o fia p rz y ro d y , ek o filo z o fia ) są p rekursoram i ek o filo z o fii. P race i p u b lik acje tych au to ró w sta n o w ią ju ż h is to rię je sz c z e nie istn ie ją cej w sło w n ik ach i e n c y k lo p e d ia c h n au k i filo z o fic z n e j - ekofilozofii.

2o2„ B io rąc p o d u w a g ę ak tu aln y stan m y śle n ia w k ie ru n k u e k o filo z o fii nie sp osób dzisiaj o k re ślić d e fin ity w n ie p rz ed m io tu b a d a ń tej nau k i. Je d n a k w form ie p ro p o z y c ji do d y sk u sji i na p o d sta w ie istn ie ją cej lite ratu ry m o żn a z a prop o n o w ać, że p r z e d m io te m b a d a ń e k o filo z o fii j e s t is to ta i m a tu ra ś r o d o w iska s p o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o , je g o w ła ś c iw o ś c i ilo śc io w e i ja k o ś c io w e o ra z z w ią z k i p rz y c z y n o w e m ię d z y a n t r o p o s f e r ą a b i o s f e r ą 14. W n u rc ie m yślenia filo z o fii k lasy cz n ej p o z n a n ie z za k resu e k o filo z o fii z m ie rz a ło by do poznania śro d o w isk a re a ln ie i fa k ty c z n ie istn ie ją ceg o ; do p o z n a n ia w a s p e k tach k o n ie c z n o śc io w y c h i p rz y c z y n o w y c h , a nie ty lk o p rz y g o d n y c h ; do u z y skania u za sad n ień tez z ek o filo z o fii ra cjam i lo g iczn y m i, o n ty c z n y m i, re a ln y mi, p rz y czy n o w y m i.

3. Z a g a d n ie n ia m e to d o lo g ic z n e .

M eto d ę b a d a ń n au k o w y ch w ek o filo z o fii nu rtu k la sy c z n e g o m y śle n ia fi lozoficznego n ależ ało b y p rz y ją ć z n astęp u ją cy m i p o d staw o w y m i e le m e n ta mi: ab stra k cją fiz y c z n ą , o p isem e m p irio lo g ic z n y m , z m ia n ą p e rs p e k ty w y p o jęciow ej, tw ie rd z e n ia m i filo zo fic zn y m i ty pu re d u k cy jn eg o .

3 .1 . A b s t r a k c j a f iz y c z n a 15 je s t ro z u m ia n a ja k o p o m ija n ie cech in d y w i dualnych, nie w łączam y do tej m etody żadn ych ro z u m o w ań , u jm u je m y j ą ja k o pom ijanie w śro d o w isk u lub śro d o w isk ach ich cech in d y w id u aln y ch . P rzy p o mocy ab stra k cji fizy czn ej m o żem y w y o d rę b n ić p rz e d m io t b ad a ń , k tó ry is tn ie je w p rz e strz e n i i czasie o raz p o d le g a z m ia n o m lub ru c h o w i w z n a c z e n iu ś c i słym, a p o n a d to m o żem y ró w n ie ż u stalić isto tę w ła sn o śc i ilo śc io w y c h i ja k o ściow ych śro d o w isk a sp o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o . T en e lem e n t m eto d y g w a rantuje nam re a ln o ść p rz e d m io tu b ad ań e k o filo z o fii, b a d a n ia te nie d o ty c z ą fikcji, ale są o g ó ln y m u ję c ie m tego śro d o w isk a, k tó re w y stęp u je w p rz y ro d z ie (kosm osie) ja k o sw o im o to czen iu .

14 P or.: K . K tó s a k , Z te o r ii i m e to d o lo g ii filo z o fii p r z y r o d y , K Ś W , P o z n a ń 1980, 4 6 -4 9 , 105-106, 113: J .M . D o ł ę g a , S to s u n e k ru ch u d o m a te rii w u jęciu k la s y c z n e j filo z o fii p r z y r o d y , ATK, W a rsz a w a 1 9 8 6 .2 9 30. ' ' ‘

15 Por.: K. K łó s a k , Z teorii i m etodologii filo zo fii przyrody, 148-150, S. M a z ie r s k i, P ro leg o 

mena do filo zo fii p rzyrody inspiracji arystotelesow sko-tom istycznej, KU L, L ublin 1969. 141-179;

tenże, E lem enty kosm ologii filozoficznej i przyrodniczej, KŚW, Poznań-W arszaw a-L ublin 1972. 60- 64.

(7)

J Ó Z E F M . D O Ł Ę G A

3.2c O pis em piriologiczny16 m o że b y ć o k re ślo n y ja k o e m p iry c z n a fen o m e n o lo g ia śro d o w isk a s p o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o , k tó ra je s t fe n o m e n o lo g ią e m p iry c z n ą w sen sie g e n e ty c zn y m , e p is te m o lo g ic z n y m i m eto d o lo g iczn y m . „ F e n o m e n o lo g ia ” ta o b ejm u je re zu ltaty an a liz y isto to w ej w em p irio lo g icz- n y m ro z u m ie n iu o ra z n ie p o m ija re a ln e g o istn ie n ia , je s t fe n o m e n o lo g ią n au k o w ą, afilo z o fic z n ą , a p o z n a n ie za w arte w niej p o d w z g lę d e m e p iste m o lo g ic z n y m i m eto d o lo g ic z n y m zn a jd u je się w p ła sz c z y ź n ie p o z n a n ia e m p iry c z nego. N iem n iej e m p iry c z n a fe n o m e n o lo g ia ś ro d o w isk a s p o łe c z n o -p rz y ro d n i c z eg o p o s ia d a im p lik a c je (p o d tek st filo zo fic zn y ) z za k resu teo rii poznania, filo zo fii n au k i, filo z o fii b y tu , filo z o fii przy ro dy , a n tro p o lo g ii filo zo fic zn ej i e k o filo z o fii - k tó re u w id a c z n ia ją się filo z o fo w i o k re ślo n e g o sy ste m u filo zo ficz n eg o . Tak o k re ślo n y opis em p irio lo g iczn y , fe n o m e n o lo g ic z n y lu b feno m e n o lo g ia em p irio lo g ic z n a m oże stan o w ić p ierw szy etap p rz y g o to w a w c z y do u jęć e k o filo z o fii lu b szc zeg ó ło w e g o za g a d n ie n ia z zak resu tej nauk i.

3.3. Z m ian a perspektyw y pojęciow ej'7 je s t p o d sta w o w y m pro blem em w stru k tu rze ek o filo z o fii p o le g a ją c y m n a m e to d y c z n ie p o p ra w n y m przejściu o d o p isu em p irio lo g ic z n e g o śro d o w isk a sp o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o do u jęć w ekofilozofii. P rzejście to (od em piriolog iczn ej fen om en olog ii nau ko w ej do eko filo z o fii) je s t m o ż liw e p rz ez zm ian ę e m p irio lo g iczn e j p e rsp e k ty w y p o jęcio w ej n a p e rsp e k ty w ę filo zo fic zn ą, co łączy się k o re la ty w n ie z p o ję c ie m filo zo ficz n y ch m eto d badań . W p rz ejściu ty m ch o d z i o w y o d rę b n ie n ie środow iska sp o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o z o to cze n ia o raz u jęcie w sp o só b a b stra k c y jn y naj b ard ziej p o d staw o w y c h aspektó w tego środo w isk a. P rzy tak im p o d ejściu , ana lizy z za k re su ek o filo z o fii b ę d ą o p arte w sp o só b m o cn y w d o św ia d c z e n iu roz p a try w a n y m eg z y ste n c ja ln ie , a u jęcie p o d sta w o w y c h a sp e k tó w teg o śro d o w i sk a ró ż n i się od d an y c h em p irio lo g ic z n y c h ty lk o p o jęcio w o .

3.4. Tw ierdzenia filozoficzne ty p e red u k cy jn eg o 18 p o s z u k iw a n e są w em p irio logiczn ej fen om enologii śro d o w isk a sp o łeczn o -p rzy ro d n iczeg o w łącz n o śc i z p o d z ie la n y m p rz e z nas sy stem em filo zo fic zn y m . N a tej d ro d z e m ożna u sta lić stru k tu rę o n ty c z n ą śro d o w isk a sp o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o , dochodząc d o p rz e d m io tu u k o n sty tu o w a n e g o p o z a d an y m i z d zie d z in y em piriolog iczn ej fe n o m e n o lo g ii teg o śro d o w isk a. W y m ien io n e tw ierd z en ia filo z o fic z n e mogą b y ć tw ie rd z e n ia m i p ew n y m i lub p ra w d o p o d o b n y m i. D la te g o n a le ż y j e w ery

16 P or.: K . K ł ó s a k , Z te o r ii i m e to d o lo g ii filo z o fii p r z y r o d y , 157; J .M . D o ł ę g a , Zarys

e m p ir y c z n e j fe n o m e n o lo g ii c z ło w ie k a , „ S tu d ia T e o lo g ic z n e ” 1 (1 9 8 3 ) 2 8 3 -3 0 0 ; K. K ł ó s a k , „Fe n o m e n o l o g i a ” ks. P. T h e i lh a r d a d e C h a r d in w r a m o w e j a n a l iz ie e p is te m o ł o g i c z n e j 1 m e to d o lo g ic zn e j, „ R o cz n ik i F ilo z o fic z n e ” 12(1964) z. 1, 9 5 -1 0 5 .

17 P or.: K . K ł ó s e k , Z te o r ii i m e to d o lo g ii filo z o fii p r z y r o d y , 1 5 9-160; M . L u b a ń s k i, S.W . Ś la g a , Z a g a d n ie n ie teo r ii filo z o fii p rz y r o d y , „ A n a le c ta C ra c o v ie n s ia ” 14 (1 9 8 2 ), 6 1 -7 7 .

18 Por.: К . K łó s a k , Z te o r ii i m e to d o lo g ii filo z o fii p r z y r o d y , 1 5 2-154, 160; J .M . D o łę g a .

I m p lik a c je filo z o fic z n e e m p ir io lo g ic z n e j fe n o m e n o lo g ii ruchu, w: Z za g a d n ie ń filo z o fii p rz yr o d o  z n a w s tw a i filo z o fii p r z y r o d y , pod red. M . L u b a ń s k ie g o i S.W . Ś la g i, t. 7, A TK, W a rsz a w a 1986,

(8)

fikow ać n a p o d sta w ie zasad logiczn y ch ró w n o w ażn o śc i i n iesp rz e c z n o śc i o raz na za sad zie ra c jo n a ln o śc i bytu. S to so w an ie ty ch sp o so b ó w w e ry fik a c ji m o ż e doprow adzić do p e w n o śc i lu b do w y so k ie g o sto p n ia p ra w d o p o d o b ie ń stw a tw ierdzeń filo z o fic z n y c h z za k resu re d u k c y jn ie u p ra w ian ej ek o filo z o fii.

4. I n te r d y s c y p lin a r n o ś ć i sy sfe m o w o ść e k o filo z o fii19 w y stę p u je p rz e d e w szystkim w o p ra c o w a n iu em p irio lo g iczn e j fe n o m e n o lo g ii śro d o w isk a s p o łeczno -przyrodniczego oraz w p ro b lem aty ce filozo ficzn ej zw iązanej z ty m śro dow iskiem . P o n a d to a sp e k t sy stem o w o ści u p a tru je m y w ty m , że p ro b le m a ty ka za ró w n o w a sp e k cie p o z n a n ia e m p iry c z n e g o i h u m a n isty c z n e g o o ra z p r o blem atyka filo z o fic z n a z w ią z a n a z śro d o w isk iem sp o łe c z n o -p rz y ro d n ic z y m pow inna b y ć u jęta, w m ia rę n asz y ch m o ż liw o śc i, w sp o só b cało ścio w y . T akie ujęcie p ra w d o p o d o b n ie g w a ran to w ało by bardziej efe k ty w n ą p ra cę w u jęciach teoretyczn ych i w d z iała ln o śc i p ra k ty c zn ej.

5

.

K o n c e p c je e k o filo z o fii20 zw ią z a n e są z o g ó ln y m i z a ło ż e n ia m i filo z o ficznym i i sy stem am i filo zo fic zn y m i, w ra m ach k tó ry ch p o d e jm u je się w y p ra cow ania statu su ep iste m o lo g ic z n e g o i m e to d o lo g ic z n e g o ek o filo z o fii. W tym m iejscu ty lk o w y m ie n ię istn ie ją c e i m o żliw e k o n c e p c je e k o filo z o fii, a m ia n o wicie:

- e k o fiło z o fia ja k o c z ęść filo zo fii p rz y ro d y lub ja k o sa m o d z ie ln a n a u k a filozo ficzna u p ra w ia n a w n u rc ie filo zo fii a ry sto te le s o w sk o -to m is ty c z n e j21 ;

- e k o fiło z o fia ja k o p ra k ty c z n a filo z o fia p rz y ro d y 22;

19 P o r.: I n te r d y s c y p lin a r n e p o d s ta w y o c h r o n y ś r o d o w is k a p r z y r o d n ic z e g o . K o m p e d iu m

do n a u c z a n ia i s tu d io w a n ia , p o d re d , B . P ra n d e c k ie j, Z N im . O s s o liń s k ic h , W ro c ła w 1 9 9 3 ;

B. P r a n d e c k a , S tr a te g ia o c h r o n y ś r o d o w is k a - p o s ta w y in te r d y s c y p lin a r n e , w ; E k o n o m ic z 

ne i s o c jo lo g ic z n e p r o b le m y o c h r o n y ś r o d o w is k a p o d re d . A . G i n s b e r t a - G e b e r t a , Z N im .

O s so liń s k ic h , W ro c ła w 199 1 , 9 -2 0 ; J . M . D o ł ę g a , C z ło w ie k w z a g r o ż o n y m ś r o d o w is k u . Z

p o d s ta w o w y c h z a g a d n ie ń s o z o lo g ii, W A T K , W a rs z a w a 1 9 9 3 , 1 -3 3 ; M . L u b a ń s k i , I n fo r  m acja - s y s te m , w : M . H e l l e r , M . L u b a ń s k i , S .W . Ś l a g a , Z a g a d n ie n ia f il o z o f i c z n e w s p ó ł  cze sn ej n a u k i. W stę p d o f i l o z o f i i p r z y r o d y , W A T K , W a rs z a w a 1 992, 1 4 -1 6 6 ; J . M . D o ł ę g a , Z n a k -ję z y k -s y m b o l. Z p o d s ta w o w y c h z a g a d n ie ń k o m u n ik a c ji, W A T K , W a rs z a w a 1 9 9 1 , 9 0 -

91.

20 Por.: E. M o r a w ie c , P o zy cja p ie r w s z y c h z a s a d w k o n c e p c ji m e ta fizy k i J. M a rita in a , „ S tu  dia P h ilo so p h ia e C h ris tia n a e ” 9 (1 9 7 3 ) n r 1, 1 7 9 -2 0 5 ; К . K łó s a k , K o n c e p c ja b y tu a filo z o fia

B oga, w: S tu d ia z F ilo zo fii B o g a , p o d red. b p a B. B e jz e. t. 3, W A TK , W a rsz a w a 1977, 11-26;

M. J a w o r s k i, P ro b lem k o n c e p c ji filo z o fii, „ A n a le c ta C ra c o v ie n s ia ” 1 4 (1 9 8 2 ) 1-9; J .M . D o ł ę g a ,

C złow iek w za g r o żo n y m śr o d o w is k u ..., 4 4 -5 2 .

21 M a m tu n a u w a d ze p rz e d e w s z y s tk im u p ra w ia n ie e k o filo z o fii w n u rc ie filo z o fii k la s y c z nej o rien tacji a ry to te le so w s k o -to m isty c z n e j. Por.: E. M o r a w i e c , O d k ry c ie m e ta fiz y k i e g z y s te n 

cjalnej. S tu d iu m h isto ry c z n o -a n a lity c z n e , WAT, W arsz a w a 1994; A .L . Z a c h a r j a s z , F ilo zo fia j e j istota ifu n k c je , W U M C S , L u b lin 1994; A .B . S tę p ie ń . W stęp d o filo z o fii, L u b lin 1 9 8 9 ,2 2 7 -2 6 4 ;

S. G a ł k o w s k i , M e ta fiz y c z n e im p lik a c je e k o filo z o fii, „ C z ło w ie k i P r z y r o d a ” (1 9 9 4 ) n r 1, '4 5 -1 5 6 ; A . L e m a ń s k a , P ro feso ra K a zim ie rza K ló sa k a m e to d a u p ra w ia n ia filo z o fii p rz y r o d y , w: W p o sz u k iw a n iu p ra w d y . P a m ięc i p r o fe s o r a K a zim ie rza K ło sa k a , red. M . L u b a ń s k i i S.W . S la g a, W arszaw a 1987, 2 9 -4 4 .

22 Por.: Z . L e p k o , E k o fiło z o fia j a k o p r a k ty c z n a filo z o fia p rz y r o d y , w: C zło w ie k i śr o d o w i-

(9)

- e k o filo z o fia ja k o filo z o fia k ry z y su e k o lo g ic z n e g o 23; - e k o filo z o fia ja k o e k o lo g ia g łę b o k a 24;

- e k o filo z o fia ja k o ek o z o fia T 25;

- e k o filo z o fia ja k o filo z o fia e k o lo g ic z n a 26; - e k o filo z o fia ja k o filo z o fia e k o lo g ii27; - e k o filo z o fia ja k o e k o lo g ia h u m a n isty c z n a 28;

- e k o filo z o fia ja k o u jęcie sy ste m o w o -in fo rm a c y jn e e k o ro z w o ju 29.

Зо O k r e ś le n ie e k o filo z o fii w p o ło w ie lat d zie w ię ć d z ie sią ty c h X X w ieku w y m a g a je s z c z e w iele d y sk u sji i w stęp n y c h p ro p o z y cji. W ty m m ie jsc u pro p o n u ję o k re śle n ie e k o filo z o fii w n a stę p u ją c y m sfo rm u ło w a n iu : e k o filo z o fia j e s t n a u k ą o s y s te m o w y m u ję c iu p r o b le m a ty k i filo z o fic z n e j ś ro d o w is k a s p o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o .

S y stem o w e ujęcie pro blem atyki filozoficznej śro d o w isk a spo łeczno -przy ro d n ic z e g o o z n a c z a c a ło śc io w e u ję c ie za g a d n ie ń filo z o fic z n y c h d otyczących teg o śro d o w isk a. P o n a d to w y ra żen ie ś ro d o w is k o s p o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e p ra w d o p o d o b n ie je s t n a jlep sz y ch w y ra ż e n ie m w ty m k o n te k śc ie i w innych ró w n ie ż. P o n ie w a ż tak ie w y ra ż e n ie ja k : śro d o w isk o p rz y ro d n ic z e , naturalne śro d o w isk o cz ło w ie k a , w d zisiejszej rz e c z y w isto śc i na Z iem i n ie istn ieje.

23 Por.: E d P h i l ip s , C risis in A tm o sp h e re : The g re e n h o u se fa c to r , P h o e n ix 1990; V. H ësle,

P h ilo so p h ie d e r ö k o lo g isc h e n K rise , M ü n c h e n 1994; Z . P i ą te k , F ilo zo fic z n e k o r z e n ie kryzysu śr o d o w is k o w e g o , w: C zło w ie k i śr o d o w is k o ..., 4 3 -5 0 .

24 Por.: B . D e v a ll, G . S e s s io n s , E k o lo g ia g łę b o k a , W arsz a w a 1994; R . B z d a k , Problem

m o ż liw o ś c i te o r e ty c zn e g o u z a s a d n ia n ia g łę b o k ie j e k o lo g ii, w: C zło w ie k i śr o d o w is k o ..., 91-96;

D . K i e łc z e w s k i, G łó w n e n u rty o c h ro n y śr o d o w is ka w e w s p ó łc ze sn e j filo z o fii, w: In te r d y s cy p li

n a rn e p o d s ta w y o c h ro n y śr o d o w is k a p rz y r o d n ic ze g o ..., 4 6 -4 9 .

25 Por. A . N a e s s , E ko z o fia T., w: D. D e v all, G. S e ss io n s , E ko lo g ia g łę b o k a , 289-293; Z. M ig u s , Ź r ó d ła e k o filo z o fii w m y śli in d y jsk ie j, w: C zło w iek i ś r o d o w is k o ..., 1 4 1-144.

26 Por.: J. S k o l i m o w s k i , F ilo zo fia żyjąca. E k o filo z o fia ja k o d rz e w o ży c ia , W arsz a w a 1992; G . D o b r z a ń s k i i in n i, O c h ro n a śr o d o w is ka p r z y r o d n ic ze g o , 2 5 6 -2 5 8 ; D . K i e łc z e w s k i, W ybra

n e n u rty filo z o fii e k o lo g ic zn e j, B iały sto k 1993, 5-32.

27 K o n c e p c ja ta je s t z w ią z a n a z filo z o fią n a u k i, a z w ła s z c z a z filo z o fią n au k p rz y ro d n i c zy c h , por.: M . H e l le r , F ilo zo fia n auki. W p ro w a d zen ie , K ra k ó w 1992; E. P a k s z y s , P roblem y

f a k tó w n a u k o w y c h : fa k ty b io lo g ic zn e w o b e c stru ktu ry, fu n k c ji i ro zw o ju m a te rii o ży w io n ej, w:

Z z a g a d n ie ń f il o z o f i i n a u k p r z y r o d n ic z y c h , pod red . S. B u try n a , W a rs z a w a 1991, 257-288; E . P a k s z y s , P ro b le m y d u a liz m u m e to d o lo g ic zn e g o w sp ó łc z e s n e j b io lo g ii, w: N a u k a w świetle

w s p ó łc z e s n e j filo z o fii, op re. E. P a k s z y s , J. S u c h , J. W iś n ie w s k i, W arsz a w a 1992, 100-117;

M . G r a b o w s k i , E le m e n ty f i l o z o f i i n a u k i, U M K , T o ru ń 1 993. W r a m a c h te j k o n c e p c ji, w p ro w a d z a ją c p rz e d m io to w ą p ro b le m a ty k ę e k o lo g ic z n ą , m o ż n a ro z w ija ć e k o filo z o fię , zob. Z· H u ll, F ilo zo fia e k o lo g ii ja k o n o w a d zie d z in a filo z o fo w a n ia , art. cyt.

28 Por.: S. Z ię b a , K u e k o lo g ii h u m a n isty c z n e j, „ C z ło w ie k i P rz y ro d a ” (1 9 9 4 ) n r 1, 7-13;

H u m a n iz m e ko lo g iczn y, vol. 1: J a k ie j filo z o fii p o tr z e b u je e ko lo g ia .. ..L u b lin 1992; P. W o ro n ie c -

k i, P e r sp e k ty w a h u m a n is ty c z n e j e k o lo g ii lu d z k ie j a re g u la cja k o n flik tó w in te r p e r s o n a ln y c h , w:

C zło w ie k i śr o d o w is k o ..., 197-202.

29 Por.: L. M ic h n o w s k i , J a k ży ć ? E ko r o zw ó j a lb o ..., B iały sto k 1995; E k o r o z w ó j szansą

(10)

II. Z Z A G A D N IE Ń M E R Y T O R Y C Z N Y C H E K O F IL O Z O F II

D o zag ad n ień m ery torycznych ekofilozo fii zaliczam y p rz ed e w szy stk im problem atykę ogóln o filo zo ficzn ą, antrop olog iczną, ak sjo lo g iczn ą i ed u k a c y j ną.

2 .1 . P r o b l e m a ty k a o g ó ln o filo z o fic z n ą 30 w ek o filo z o fii d o ty c z y isto ty i natury śro d o w isk a sp o łe cz n o -p rz y ro d n icze g o , je g o w łaśc iw o ści ilo śc io w y c h i jakościo w y ch o raz zw ią zk ó w p rz y czy n o w y c h m ięd zy an tro p o sfe rą a b io sferą. C hodzi tutaj p rz e d e w szy stk im o z d a n ie sp raw y z a k tu a ln e g o stanu ś ro d o w i ska sp o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o , źró d eł z a g ro że ń i za n ie c z y sz c z e ń teg o ś ro d o wiska, w p ły w u je g o n a ż y c ie o ra z n a ży cie i z d ro w ie cz ło w ie k a , ja k ró w n ie ż szukanie p o d sta w o ch ro n y teg o śro d o w isk a. P o d sta w ą do p ro w a d z e n ia b a d a ń w tym z a k re sie są d an e p rz e d e w sz y stk im z tak ich n au k , ja k : e k o lo g ia , e k o lo gia cz ło w ie k a, so zo lo g ia. P o d e jm o w a n a p ro b le m a ty k a o g ó ln o filo z o fic z n ą i próby jej rozw iązyw ania, w tutaj prezentow anej koncepcji ekofilozofii, są oparte w sensie m e to d o lo g ic zn y m o d o św iad c zen ie p rz e d n a u k o w e i n au k o w e, cz y li o tak zw an y n a u k o w y o b ra z św iata.

2.2. P r o b l e m a t y k a a n tr o p o lo g ic z n a 31 w e k o filo z o fii z a w ie ra z a g a d n ie nia filo z o fic z n e zw ią zan e z d em o g ra fią, o n to g en ez ą, a n tro p o p re sją , m ig ra c ją oraz z e le m e n ta m i stru k tu ra ln y m i antro p o sfery , d o k tó rej n ależy p rz e d e w s z y stkim k u ltu ra m a te ria ln a i k u ltu ra d u ch o w a. W k u ltu rz e d u ch o w ej n ależ y uw zględnić n au k ę, tec h n ik ę i tech n o lo g ię, sztu k ę i relig ię. P u n k te m w y jśc ia do tego ro d z aju b ad ań są p rz ed e w szy stk im d an e z a n tro p o lo g ii p rz y ro d n ic z e j, filozoficznej i społeczn ej o raz z ek o lo g ii cz ło w ie k a, so zo tec h n ik i, re lig io lo g ii, filozofii i h isto rii nau k i, h isto rii i filo zo fii kultury. P o d e jm o w a n a filo z o fic z n a problem atyka an tro p o lo g iczn a oraz sposoby jej ro z w iązy w a n ia za leżą od p rz y j m ow anych sy stem ó w filo zo fic zn y ch . W n asz y m u jęciu c h o d z i p rz e d e w s z y s t

10 Por.: K . K ló s a k , Z te o r ii i m e to d o lo g ii f ilo z o fii p r z y r o d y . 4 6 -4 9 ; p o n a d to por.: A .B . S t ę p i e ń , W stęp d o fil o z o f i i . 7 8 -8 3 ; R a c jo n a ln o ś ć w sp ó łc ze sn o śc i. M ię d z y filo z o fią a s o c jo lo g ią ,

pod red. H . K o z a k i e w i c z , E. M o k r z y c k i e g o , M .J . S ie m k a , W N P W N , W a rsz a w a 1992', M ię 

dzy d ia le k ty ką a h isto rią n auki. S zk ic e filo z o fic z n e , p o d red. J. S u c h a , E. P a k s z y s , K . G ó r n i a k -

K o c ik o w s k ie j, H . U r b ig a , W N U A M , P o z n a ń 1990; S. Z i ę b a , Ż y c ie w a sp e k c ie e k o lo g ic z n y m , » C z ło w ie k i p rz y ro d a ” ( 1995) n r 2, 5-21.

31 P or.: C z lo w ie k w c za sie i p r z e s tr z e n i, pod red. J. G ł d y k o w s k a - R z e c z y c k a , W G , G d a ń sk 1993; A n tr o p o lo g ia , pod red. A . M a l in o w s k i i J. S t r z e i k o , P W N , W arsz a w a -P o z n a ń 1985; B . H a la c z e k , U p r o g ó w ludzkości. P o d rę c z n ik p r z y r o d n ic z e j a n tro p o g e n ez y, W A TK , t. 1, W arsz a w a 1991; N . W o la ń s k i, R o zw ó j b io lo g ic z n y c zło w ie k a , cz. 1 i 2, w yd. 6, P W N , W arsz a w a 1986; A -В. S tę p ie ń , W stęp d o filo z o fii, 8 4 -9 4 ,1 9 3 -2 2 0 ; S. K o w a lc z y k , Z a r y s filo z o fii c zło w ie k a , W D , S andom ierz 1990; A . S y n o w ie c k i, T echnika a k u ltu ra , „ C z ło w ie k i P rz y ro d a ” (1 9 9 5 ) n r 2, 41 - ^0; J. S t r z a ł k o i J. O s to j a - Z a g ó r s k i , E ko lo g ia p o p u la c ji lu d zk ic h - Ś ro d o w isk o c z ło w ie k a w

(11)

k im o sy stem filo z o fii k lasy cz n ej o rien ta cji a ry sto te le so w sk o -to m isty c z n e j.

2.3 , P r o b l e m a t y k a a k s jo lo g ic z n a 32 w ek o filo z o fii u jm u je w sw o ich b a d a n ia c h ży c ie o ra z ży c ie i zd ro w ie c z ło w ie k a ja k o w a rto ści n a jw y ż sz e , a w n ie k tó ry c h k o n c e p c ja c h n aw et ab so lu tn e. N a to m ia st śro d o w isk o spo łeczn o- p rz y ro d n ic z e u jm u je się tutaj ja k o p o d sta w o w ą w a rto ść i d o b ro w sp ó ln e. P od sta w ą ty ch an a liz je s t ak sjo lo g ia, e ty k a o g ó ln a, ek o e ty k a , p ra w o d a w s tw o eko lo g iczn e, e k o e k o n o m ia lub so z o e k o n o m ia (term in co raz częściej sp o ty k an y w lite ratu rz e). W y d a je się, że w ie d z a n a u k o w a z w ią z a n a ze śro d o w isk ie m spo łe c z n o -p rz y ro d n ic z y m i w y p ra c o w a n a e k o e ty k a m o g ą stać się p o d sta w ą dla e k o ro z w o ju 33.

2 .4 . P r o b l e m a ty k a e d u k a c y j n a 34 w ek o fliz o fii p o d e jm u je a n a liz ę p o d staw filo z o fic z n y c h w y c h o w a n ia e k o lo g ic z n e g o (a ściślej m ó w iąc w ychow

a-32 P o r.: E k o lo g ia s p o łe c z n a i w sp ó łp ra c a m ię d zy n a ro d o w a w za k re sie o c h ro n a śr o d o w is k a , p o d red . E J . P a ł y g i, A K E E , W arsz a w a 1992, 18-53; L. O s ta s z , K u e ty ce u n iw er s a lis ty c z n e j i

z a r y s te o r ii w a rto śc i, W M , K ra k ó w 1994; K. K l o s k o w s k i , O n a c ze ln e j za s a d z ie e ty c z n e j rela cji: c zło w ie k - śr o d o w is k o , w: C zło w ie k i śr o d o w is k o ..., 1 0 7-112; E. S a j d a k - M ic h n o w s k a , O p o tr z e b ie e ty ki e k o lo g ic zn e j, tam że. 103-106; S. G a ł k o w s k i , K a te g o r ia a n ty-a n tro p o c en try zm u w e ty c e ś r o d o w is k o w e j, tam ż e, 9 7 -1 0 2 ; G . D o b r z a ń s k i i in n i, O ch ro n a ś r o d o w is k a p r z y r o d n i c zeg o 2 6 5 -2 7 6 ; O chrona środow iska. Z b ió r p rz ep isó w , oprać. J a n in a C ie c h a n o w ic z , W P, Gdańsk

1994; R . P a c z u s k i, P ra w o o c h ro n y ś r o d o w is ka , O W B ra n ta , B y d g o sz c z 1994; A .B . S tę p ie ń ,

W stęp d o filo z o fii, 9 4 -1 0 2 ; A .M . K a n io w s k i, „ P o d sta w a k r y ty c z n a ” a etyka. P ro b lem uniw ersa- liz a c ji, w: R a c jo n a ln o ś ć w sp ó łc ze sn o śc i..., 7 1 -8 7 ; B . H a ł a c z e k , A k s jo lo g ic z n a k o n c e p c ja nauki p o d ło ż e m p o s tu la tu e ty k i u n iw e r sa ln ej, w: C zy j e s t m o ż liw a e ty ka u n iw e r s a ln a ? M a teriały O gól

n o p o lsk iej K o n fe re n c ji N a u k o w e j, p o d red. J. S e k u ły , W U W S R P , S ie d lc e 1994, 1 2 9-140; Z. S a r e ło , E tyka a u to n o m ic z n a w k o n te k ś c ie c h rze śc ija ń s k im , tam ż e 1 6 3-172; G . K u n g , B ren ta n o i

In g a rd e n o d o św ia d c z e n iu i p o z n a n iu w a rto śc i, w: W krę g u filo z o fii R o m a n a In g a rd en a . M ateria

ły z k o n fe re n c ji n a u k o w e j K ra k ó w 1985, p o d red . W . S t r ó ż e w s k i e g o , A . W ę g r z y c k ie g o , W N P W N , W arsz a w a -K rak ó w 1 9 9 5 ,1 5 1 -1 6 0 ; A . W ę g r z y c k i, O d o ś w ia d c z e n iu a k sjo lo g iczn ym , tam ż e, 1 6 1-165; L. Z g o d a , W a rto ść i c zyn , tam ż e, 167-174; J. P a w lic a , O o d p o w ie d z ia ln o śc i, tam ż e, 1 7 5 -1 8 2 ; J. W a w r z y n i a k , A k s jo lo g ia e w o lu c y jn a j a k o p o d s ta w a n e o n a tu r a lis ty c z n e j ety

ki ś r o d o w is k o w e j, w: V I P o ls k i Z ja z d F ilo z o fic z n y ..., 2 6 6 -2 6 7 ; E. K l i m o w i c z , P rze sła n k i filo z o fic z n e , g łó w n e k ie ru n k i i za s a d y e ty k i ś r o d o w is ko w e j, tam że, 101-102; W . T y b u r s k i , Etyka

śr o d o w is k o w a a p a r a d y g m a t a n tro p o c e n try zm u , tam że, 2 5 9 -2 6 0 .

33 Por. M . L u b a ń s k i, W iedza i e ty k a - d la eko ro zw o ju , „W ies i P a ń stw o " 1 3 (1 9 9 3 ) n r 4, 1 3 1 -1 3 8 ; S. K o z ł o w s k i , P ro b le m y e ko ro zw o ju p o k o n fe re n c ji ..Ś ro d o w isk o i R o z w ó j” w R io de

J a n e ir o , „ E k o n o m ia i Ś ro d o w is k o " , (1 9 9 4 ) n r 1, 1 5 7-168; S. Z ię b a, W a runki w y jś c ia z kryzysu e k o lo g ic z n e g o (P o stu la ty e d u k a c y jn e ), „ C zło w ie k i P rz y ro d a ” (1 9 9 5 ) n r 2 , 111-126; Z . P a w la k , P ro b lem o c h ro n y śr o d o w is k a n a tu ra ln e g o w n a u c e K o śc io ła , w: V I P o ls ki Z ja z d F ilo zo fic z n y '.·■>

1 8 5 -1 8 6 ; D o k u m e n ty k o ń c o w e k o n fe re n c ji N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h „ Ś r o d o w isko i R o z w ó j, Rio

d e Ja n e rio , 3 -1 4 c ze rw c a 1992 r., S z c z y t Z iem i, IO Ś , W arsz a w a 1993.

34 Por. : M a te r ia ły I I O g ó ln o p o lsk ie j K o n fer e n c ji O ch ro n a śr o d o w is ka w n a u c za n iu i w ych o 

w a n iu , red. M .R . D u d z i ń s k a , L . P a w ło w s k i 1993; A . E li a s z , P sy c h o lo g ia e k o lo g ic z n a , W1P

PA N . W arsz a w a 1993; L .S . J a n k i e w ic z , P ro b lem y e k o lo g ii w w y c h o w a n iu m ło d zie ży , w : C hro

nić, b y p rz e trw a ć . M a teriały z sy m p o z ju m e k o lo g ic z n e g o w L o d z i-Ł a g ie w n ik a c h 19-20 listopada

1988, p o d red. C . N a p i ó r k o w s k i e g o i W. K o c a , W O F , N ie p o k a la n ó w 1992, 1 4 9 -1 5 8 ; J . Łu- k o m s k i, S o lid a r n o ś ć c zło w ie k a z p rz yr o d ą , R W D „A V E ” , R a d o m 1994, 1 7 5-228; I regionalne

(12)

nia sozologicznego, po niew aż na w ychow anie ekologiczne je s t p raw d op odo bn ie już za p ó źn o ): w ro d zin ie, w szk o le - na ró żn y ch szc zeb lac h , w m a ssm ed iac h i w ogólnej edukacji narodo w ej. K ształto w an ie św iad o m o ści w rażliw ej n a w a r tość śro d o w isk a sp o łecz n o -p rz y ro d n icze g o w cały m sp o łecz eń stw ie je s t z a d a niem d la w szy stk ich zd a ją cy ch sp ra w ę z ja k o ś c i ak tu a ln e g o śro d o w isk a i z jego w p ły w u na ży cie na naszej p lan ec ie o raz z je g o w p ły w u na ży c ie i z d ro wie cz ło w ie k a w n aszej O jcz y źn ie, ja k i na cały m św iecie. Z ad a n ie to je s t nie tylko d la filozofó w , ale d la w szy stk ich m ając y ch w p ły w n a św ia d o m o ść sp o łeczną w P o lsc e i w św iecie.

Z A K O Ń C Z E N IE

Z a m ia st fo rm a ln e g o z a k o ń c z e n ia p rz y ta c z a m tek st z W p ro w a d zen ia do Atlasu w ielkich z a g o ż e ń : J e że li d z iś p o ja w ia się n o w y czynnik, to j e s t n im w ła  śnie o grom środków , ja k im i C zło w iek d y sp o n u je w tej ch w ili w e w szystkich dziedzinach sw ojej działalności w przem yśle, wojsku, m edycynie, a które - w iem y to d o b rze - m o g ą z o s ta ć o d d a n e D obru, j a k i Złu. Ś ro d ki te p o w in n y w ięc p o d  legać kontroli, nie za p e w n i j e j je d n a k ża d n a id eolog ia, a j u ż z p e w n o ś c ią nie ideologia e k o lo g ic zn a w w ą skim ro zu m ien iu tego term in u ; p o d o b n ie , ża d en uczony n ie m o że b y ć je d y n y m sęd zią za sto so w a ń nauki, któ rą w ytw orzy.

Z a d a n ie to, n ie zm ie rn ie tru d n e i p o r y w a ją c e zara zem , p r z y p a d a o c z y w i ście filo z o fo m , ale n a leży też do k o m p e te n c ji p o lity k ó w 35.

W ty m o statn im zdan iu m o żn a ró w n ie ż d o strze c p o trz e b ę i k o n ie c z n o ść oraz u z a sad n ien ie n aszeg o trudu w y p ra co w a n ia now ej n auk i filo zo fic zn ej śro dow iska sp o łe c z n o -p rz y ro d n ic z e g o - ja k ą je s t e k o fiło z o fia 36.

P rz e d sta w io n a p ro b le m a ty k a je s t p ró b ą sy n te ty c z n e g o u jęcia z a g ad n ień , które m o g ą stan o w ić p o d sta w ę do d y sk u sji o raz za sad n iczy p rz e d m io t b ad a ń ekofilozofii ujętej ja k o część filo zo fii p rz y ro d y lub ja k o s a m o d z ie ln a n au k a filozoficzna.

forum e k o lo g ic zn e . M a teriały z sesji p o p u larn o -n a u k o w e j 5-6 p a źd z ie n ik a 1994, przew . K o m ite tu

Red. R . C y m e r m a n , O W S to p k a, O s tro łę k a 1994; D . C i c h y , E d u k a c ja e k o lo g ic zn a i śro d o w iska

na u czycieli, w: C zło w ie k i ś r o d o w is k o ..., 121-126; J .M . D o łę g a , P ro b le m a ty k a e k o lo g ic z n a w edukacji n a u c zy cieli, w: S ta ło ś ć i z m ie n n o ś ć w n a u k a ch p e d a g o g ic z n y c h , p o d red. A . W . M a s z k e ,

WSP, O lsz ty n 1995, 2 1 7 -2 2 4 ; M . A. K r ą p ie c , D o b ro w sp ó ln e i p r a w a c zło w ie k a w o b e c w a rto śc i

ch rześcija ń sk ic h , w: W n u rcie za g a d n ie ń p o so b o r o w yc h , t. 20: R e lig ia vt' ż y c iu s p o łe c z n y m , pod

red. b p a B. B e jz e, W S L , W arsz aw a 1995, 11-25.

35 M . B a r n ie r , A tla s w ielk ic h zag ro żeń . E ko lo g ia , Ś ro d o w isko , P rzy ro d a , tłu m . M . Ja ro sie - wieź, W N -T , W arszaw a 1995, 9.

36 Por.; V I P o lski Z ja z d F ilo zo ficzn y, Toruń, 5 -9 w rześn ia 1995. P ro g ra m , red. L. W itk o w sk i i R. W iśn ie w sk i, U M K i W A M , T oruń 1995, 23, 36, 4 9 , 61.

(13)

Q U E S T I O N I M E T A T E O R I C H E E S O S T A N Z IA L I D E L L A E C O F I L O S O F I A

S O M M A R IO

L ’artic o lo co n tie n e u n ’an alisi d elle d e sc riz io n i di e c o filo so fia e presenta p rin cip a li elem e n ti del suo m eto d o (a n alisi em p irica і filo so fica ), co m e anche le q u a tro g ru p p i di q u estio n i sostan ziali: filo so fich e in g en e re, an tro p o lig ich e, ac sio lo g ich e , ed ed u c ativ e. P ro b le m a tic a qui p re se n ta ta ric h ie d e u n a più am p ia d isc u ssio n e rig u a rd o e c o filo so fia in tesa co m e u n a n u o v a d is c ip lin a della sc ie n z a filo so fica .