Identyfikacja procesów wzrostowych w sektorze rolno-spożywczym

Pełen tekst

(1)Identyfikacja procesów wzrostowych w sektorze rolno-spożywczym.

(2) . . .

(3) Identyfikacja procesów wzrostowych w sektorze rolno-spożywczym Autor prof. dr hab. Włodzimierz Rembisz. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2015.

(4) Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego. Publikacja afiliowana jest do dorobku IERiG-PIB. Prac zrealizowano w ramach tematu: róda wzrostu oraz ewolucja struktur i roli sektora rolno-spoywczego w perspektywie po 2020 roku.. Celem pracy jest pokazanie w syntetyczny i sygnalny sposób wybranych relacji ekonomiczno-produkcyjnych istotnych dla wzrostu gospodarczego w sektorze rolno-spoywczym. Jest to pewna synteza wstpnego etapu bada.. Recenzent dr Marek Wigier, IERiG-PIB. Korekta Joanna Gozdera. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki IERiG-PIB. ISBN 978-83-7658-593-2. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) Spis treci Wstp .................................................................................................................... 7 1. Warto dodana w pomiarze produktywnoci czynników – jako wskanika rezultatu ............................................................................................ 9 1.1. Warto dodana w ujciu makroekonomicznym i mikroekonomicznym ....................................................................................... 9 1.2. róda danych w mikroekonomicznym ujciu wartoci dodanej ........... 10 1.3. Szacowanie wartoci dodanej w ujciu mikroekonomicznym ............... 12 1.4. Warto dodana brutto zgodna z metodyk MRiRW (GVA) ................ 14 1.5. Warto dodana brutto wedug definicji FADN ..................................... 17 2. Warto dodana w liczeniu wydajnoci czynnika pracy ......................... 20 2.1. Warto dodana i nakady pracy w ujciu makroekonomicznym – metodyka statystyczna ..................................................................................... 20 2.2. Warto dodana i pracujcy .................................................................... 24 3. Wydajno czynnika pracy w rolnictwie – miary i struktura ................ 29 3.1. Zrónicowanie przestrzenne i czasowe wartoci dodanej brutto, liczby pracujcych i powierzchni uytków rolnych. .................................................. 29 4. Efekty zmian wydajnoci pracy w rolnictwie ........................................... 37 5. Znaczenie produktywnoci czynnika ziemia ............................................ 43 5.1. Produktywno czynnika ziemia a wielko produkcji w rolnictwie .... 43 5.2. Tempo wzrostu produktywnoci czynnika ziemia analitycznie ............. 48 6. Warto dodana w acuchu marketingowym i jego ewolucja .............. 51 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5.. Istota i funkcje a cucha marketingowego ............................................. 51 Struktura a cucha marketingowego ...................................................... 52 Ogniwa i kanay a cucha marketingowego........................................... 53 Znaczenie ogniw w a cuchu marketingowym ...................................... 55 Relacja producent i przetwórca w a cuchu marketingowym................ 57. 7. Efektywno producentów i przetwórców w acuchu marketingowym ................................................................................................. 60 7.1. Ocena efektywnoci – producenci rolni ................................................. 60 7.2. Ocena efektywnoci – przetwórcy rolno-spoywczy ............................. 63 . . .

(6) 8. Rodzaje acuchów dostaw ywnociowych ............................................. 66 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5.. Podstawy zmian dostaw w a cuchu ywnociowym ............................ 66 Zarzdzanie a cuchem dostaw .............................................................. 68 Krótkie a cuchy dostaw ........................................................................ 70 Polityka wobec a cuchów dostaw ......................................................... 73 Zalety krótkich a cuchów dostaw ......................................................... 75. 9. Ogniwo przemysu spoywczego w acuchu marketingowym .............. 77 9.1. 9.2. 9.3. 9.4.. Przedsibiorstwa przemysu spoywczego w Polsce ............................. 77 Najwiksze przedsibiorstwa przemysu spoywczego ......................... 79 Etapy restrukturalizacji przemysu spoywczego .................................. 80 Inwestycje w przeksztacaniu przemysu spoywczego ......................... 82. 10. Ogniwo rodków do produkcji rolniczej w acuchu ywnociowym ................................................................................................... 84 10.1. 10.2. 10.3. 10.4. 10.5. 10.6. 10.7. 11.. Ograniczenia wejcia na rynki rodków produkcji rolnej ...................... 84 Charakterystyka rynku nawozów mineralnych ...................................... 86 Oligopolistyczny charakter rynku nawozowego .................................... 88 Charakterystyka rynku rodków ochrony rolin..................................... 89 Rynek pasz przemysowych ................................................................... 91 Rynek cigników rolniczych .................................................................. 93 Rynek nasion .......................................................................................... 94. Skuteczno polityki rolnej wobec sektora rolnictwa .......................... 97. 11.1. Przesanki polityki rolnej na tle zawodnoci rynku i specyfiki produkcji w rolnictwie ...................................................................................................... 97 11.2. Ocena skutecznoci i róde finansowania polityki rolnej w perspektywie 2014-2020 wobec 2007-2013 .............................................. 102 11.3. Skuteczno instrumentów polityk rolnych.......................................... 105 11.4. Ocena stanu sektora rolnictwa implicite efektu polityki rolnej ............ 108 Zakoczenie ..................................................................................................... 114 Bibliografia....................................................................................................... 115 . . .

(7) Wstp Monografia ta powstaa jako kompilacja bardziej lub mniej zmienionych wybranych fragmentów nastpujcych prac: x Wprowadzenie do analizy inwestycji, produktywnoci, efektywnoci i zmian technicznych w rolnictwie autorstwa A. Bezat-Jarzbowskiej i W. Rembisza, x Wpyw polityki rolnej na ksztatowanie si wartoci dodanej autorstwa A. Sielskiej, T. Kuszewskiego, A. Pawowskiej i M. Bocian, x Struktury rynku i kierunki ich zmian w acuchu marketingowym ywnoci w Polsce i na wiecie autorstwa K. Firleja, M. Hamulczuka, W. Kozowskiego, A. Piwowara i S. Sta ko, x Ocena wybranych elementów unijnej polityki rolnej autorstwa K. Ba kowskiej, M. Grudy i C. Klimkowskiego, wydanych jako monografie odpowiednio nr 8, 9, 13 i 14 w serii Publikacje Programu Wieloletniego 2015-2019 IERiG -PIB w 2015 r. Treci ujte w poszczególnych rozdziaach maj swoje gbsze i szersze podstawy w wyej wymienionych monografiach, z których zostay zaczerpnite. W tej monografii ujte jest to tak, by z jednej strony inwentaryzowa przedstawione w nich wyniki bada , z drugiej natomiast identyfikowa istotne kwestie wzrostu w sektorze rolno-spoywczym do dalszych docieka . Dobór kwestii ujtych w tej monografii jest oczywicie subiektywny, jednake podporzdkowany ogólnym zaoeniom tematu. Ujte w poszczególnych rozdziaach treci obrazuj przede wszystkim podejcie metodologiczne oraz merytoryczne w prowadzonych badaniach. Oparte jest ono niejako na analizie procesowej, z wykorzystaniem koncepcji funkcji produkcji i relacji technicznych, przy centralnej kwestii efektywnoci produkcji oraz rynkowych i instytucjonalnych uwarunkowa jej poprawy, w tym skutecznoci polityki rolnej. Odnosi si to do poszczególnych ogniw tego sektora w sensie podmiotowym i przedmiotowym (producenci, przetwórcy, rynki), do wystpujcych w nich relacji czynnikowych i efektywnoci produkcji oraz do relacji midzy tymi ogniwami tworzcymi cig procesowy w postaci a cucha dostaw czy wartoci. Jest to podstawa metodologiczna zgodna z nauk ekonomii i ekonomiki rolnictwa w sensie poznawczym. Wprowadzane s odpowiednie zapisy analityczne i ekonometryczne. Jednoczenie w monografii procesy te s ilustrowane empirycznie poprzez identyfikacj statystyczno-ekonometryczn, syntetycznie i wybiórczo. Porednio lub bezporednio przenoszone jest to z bardziej pog-. 7.

(8) bionych i przekrojowych uj z referowanych monografii. Ma to wymiar bardziej aplikacyjny, przydatny dla praktycznej oceny i wnioskowania. W podejciu prezentowanym w tej i referowanych monografiach wan kwesti jest metodyka ilociowa pomiaru przyjmowanych kategorii i ujcie analityczne. Mieszane jest ujcie dedukcyjne z indukcyjnym, np. w odniesieniu do poszczególnych ogniw w sferze rodków produkcji dla rolnictwa. W pierwszych rozdziaach uwaga jest odnoszona do podstawowych wska ników charakteryzujcych efektywno wzrostu w rolnictwie niejako podstawowego ogniwa w sektorze rolno-spoywczym, tj. wydajnoci czynnika pracy i produktywnoci czynnika ziemia. Punktem wyjcia jest okrelanie wartoci dodanej, obok innych kategorii ilociowych wynikowych, jako miernika dla tych wska ników. Umieszczane jest to w odpowiednim kontekcie teoretycznym i analitycznym waciwym dla ekonomii jako nauki. Formuowane s nowe zalenoci odnonie czynnika ziemia i czynnika praca. W rozdziaach nastpnych przedmiotem uwagi s relacje midzy ogniwami sektora rolno-spoywczego, gównie analizowane w aspekcie efektywnoci poszczególnych ogniw oraz cznej efektywnoci a cucha wartoci czy dostaw. Omawiane s charakterystyki ogniw, otoczenia rolnictwa, jak sfery zaopatrzenia w rodki produkcji, przetwórstwa. Prowadzone jest to midzy innymi w aspekcie dopasowania i dynamiki zmian. W ostatnich za rozdziaach podejmowana jest problematyka oceny skutecznoci polityki rolnej i jej wymiaru finansowego w aspekcie stanu sektora.. 8.

(9) 1.. Warto dodana w pomiarze produktywnoci czynników – jako wskanika rezultatu. Warto dodana jest kategori wystpujc zarówno w makroekonomii, jak i mikroekonomii. Niezalenie od sposobu zmierzenia wartoci dodanej staje si ona naturaln podstaw do wyznaczania miary wydajnoci pracy. W takim ujciu wydajno pracy jest kategori ekonomiczn odzwierciedlajc efektywno powstawania nowej, dodanej wartoci w procesach ekonomicznych. W szczególny sposób naley uwzgldni tutaj specyfik producentów rolnych.. 1.1.. Warto dodana w ujciu makroekonomicznym i mikroekonomicznym. Pomiar makroekonomiczny wartoci dodanej w ujciu modelowym jest definiowany w modelu przepywów midzygaziowych i jest zwizany z pojciem Produktu Krajowego Brutto. PKB definiuje si w ujciu nominalnym jako miar wartoci pieninej wszystkich dóbr i usug finalnych wytworzonych w danym kraju w okrelonym czasie. Nominalny PKB jest mierzony w cenach biecych. PKB realny jest liczony w cenach porównywalnych albo staych. Kategori t, tj. PKB, mona analizowa w kilku ujciach. Po pierwsze, PKB ujmowany moe by jako suma wydatków na zakup dóbr i usug dokonywanych przez wszystkie podmioty ekonomiczne i instytucje, powikszona o rozliczenie obrotów z zagranic. Najwaniejszymi skadowymi PKB s tu konsumpcja indywidualna, zakupy dóbr i usug przez instytucje pa stwowe i samorzdowe, inwestycje producentów oraz tzw. eksport netto dóbr i usug. Po wtóre, PKB mona traktowa jako sum dochodów wszystkich podmiotów mikroekonomicznych uzyskanych w produkcji. Wtedy jako skadowe PKB pojawiaj si midzy innymi wynagrodzenia (pace) za usugi czynnika pracy, wynagrodzenia za usugi czynnika kapitau (zyski spóek, czynsze, odsetki i inne transfery pienine), a take renta z czynnika ziemia. Trzecim sposobem badania rozmiarów PKB jest traktowanie go jako sumy wartoci produkcji i usug wytworzonych przez wszystkie sektory gospodarki. Ze wzgldu na cel badania podejcia drugie i trzecie s najbardziej istotne. Mówi si wówczas, e PKB jest zsumowaniem wartoci dodanej pojawiajcej si na kolejnych etapach procesów gospodarczych. Statystycznie, w rachunku tworzenia PKB warto dodana jest nieco mniejsza od PKB, cho jest jego najistotniejsz skadow1. 1. W ujciu modelowym mikroekonomicznym niekiedy skadniki wartoci dodanej s tosame z kategoriami wystpujcymi w ujciu makroekonomicznym. Wród tych skadowych wy9.

(10) Mona te przyj, e warto dodana brutto2 jest wartoci produkcji globalnej pomniejszonej o wydatki na zuyte surowce i materiay. W ujciu modelowym kompleksowego systemu rachunków narodowych, warto dodana jest uwzgldniona jako skadowa w rachunkach spoycia w sekcji pomiaru dochodów i wydatków. Warto dodana jest definiowana take jako kategoria mikroekonomiczna (Economic Value Added – EVA), bdca sum zysku operacyjnego po opodatkowaniu i pewnego narzutu kapitaowego. EVA jest miernikiem zysku ekonomicznego uwzgldniajcym alternatywny koszt kapitau. Dla producenta stanowi ona rónic midzy przychodem ze sprzeday a kosztem pozyskania dóbr i usug od innych firm. W sektorze produkcji rolnej gospodarstwo indywidualne moe by traktowane jako producent i przy dodatkowych zaoeniach utosamiane jako miejsce pracy osób z gospodarstwa domowego wspomaganych najemn si robocz. Ta nietypowo uzasadnia wykorzystanie wartoci dodanej jako kategorii bdcej podstaw wyznaczania dochodów z dziaalnoci i wydajnoci pracy producenta rolnego.. 1.2.. róda danych w mikroekonomicznym ujciu wartoci dodanej. ródem danych wartoci dodanej w badaniach wydajnoci pracy w ujciu mikroekonomicznym mog sta si róne badania statystyczne. Przykadem moe by badanie FADN. Gówny Urzd Statystyczny równie prowadzi dwa badania, które mog by potencjalnym ródem danych mikroekonomicznych do badania wydajnoci pracy. S to: badanie budetów gospodarstw domowych (BGD) oraz europejskie badanie dochodów i warunków ycia (EU-SILC). Kluczowe problemy w operowaniu danymi mikroekonomicznymi wi si z moliwociami analizy danych dla obszaru terytorialnego mniejszego ni kraj. Poszczególne badania: FADN, EU-SILC oraz BGD dziel terytorium Polski w odmienny sposób. Podzia przyjty w badaniu EU-SILC jest podziaem terytorium na tzw. jednostki NTS1, a podzia na województwa jest podziaem na jednostki NTS2 i oba wymienione s stosowane przez EUROSTAT. Podzia stosowany w FADN jest odmienny. Istnieje tylko jeden sposób wspólnej agre. mienia si wynagrodzenia, skadki na ubezpieczenia spoeczne pacone przez pracowników, skadki na ubezpieczenia spoeczne pacone przez pracodawców, a take inne koszty zwizane z zatrudnieniem (nagrody, premie itp.), podatki pomniejszajce dochody producentów, dotacje dla producentów pomniejszajce warto dodan oraz nadwyk operacyjn brutto [Boraty ski, 2009]. 2 Ilekro pojawia si rozrónienie na ujcie brutto i netto, przyjmuje si, e kategoria netto jest wartoci brutto pomniejszon o amortyzacj stosownie do definiowanej kategorii. 10.

(11) gacji terytorialnej i jest to podzia na województwa. Zatem poczenie baz danych z bada FADN, EU-SILC oraz BGD jest moliwe tylko na podstawie dokonania dezagregacji danych z baz FADN i EU-SILC do poziomu województw. Wymaga to dostpu do danych indywidualnych podczas analiz. Istotne znaczenie ma tutaj badanie budetów gospodarstw domowych. Pierwsze dane zbierano jeszcze przed II wojn wiatow. W kilka lat po wojnie badania wznowiono i prowadzi si je dla okresów rocznych na podstawie prób losowanych metod reprezentacyjn, co pozwala na uogólnianie uzyskanych wyników, z okrelon precyzj, na wszystkie gospodarstwa domowe w Polsce. Ze wzgldu na tematyk omawianego badania jest istotne, i od 2005 r. wprowadzono w BGD klasyfikacj gospodarstw domowych wedug piciu podstawowych grup spoeczno-ekonomicznych ludnoci. Oprócz gospodarstw rolników s wyróniane gospodarstwa domowe pracowników, gospodarstwa pracujcych na wasny rachunek, gospodarstwa emerytów i rencistów oraz gospodarstwa utrzymujce si z niezarobkowych róde. Gospodarstwa rolników to gospodarstwa domowe, których wycznym lub przewaajcym ródem utrzymania s dochody z prowadzenia gospodarstwa rolnego. Oprócz tych dochodów gospodarstwo rolników moe osiga dochody z tytuu: emerytury, renty lub innych róde, tj. praca najemna, praca na wasny rachunek czy wykonywanie wolnego zawodu. Do gospodarstw indywidualnych w rolnictwie w badaniu BGD s zaliczane gospodarstwa prowadzone na gruntach wasnych bd dzierawionych oraz waciciele zwierzt gospodarskich nieposiadajcy uytków rolnych. W badaniu s gromadzone informacje o dochodach rozumianych jako rónica midzy wartoci produkcji rolnej z uwzgldnieniem spoycia naturalnego i dopatami na uytkowanie gospodarstwa a biecymi nakadami ponoszonymi na produkcj roln i paconymi podatkami, zwizanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Najistotniejszymi kryteriami klasyfikacyjnymi s: miejsce prowadzenia gospodarstwa rolnego (województwo) oraz liczba osób w gospodarstwie domowym. Fizyczna liczba osób wchodzcych w skad gospodarstwa domowego moe zosta przeliczona, wedug ustalonej metodyki, na liczb jednostek konsumpcyjnych bd na jednostki ekwiwalentne. W badaniu BGD nie stosuje si rocznych jednostek pracy (AWU) uywanych np. w FADN. Europejskie badanie dochodów i warunków ycia (EU-SILC) jest prowadzone w Polsce dla okresów rocznych od 2005 r. Dezagregacja terytorialna obejmuje 6 regionów stanowicych sum terytoriów województw, std istnieje moliwo, przy zaoeniu odpowiedniego kodowania identyfikatorów gospodarstw domowych, agregowania danych indywidualnych w podziale wedug województw. Wród 5 wyrónionych grup spoeczno-ekonomicznych znajduje si grupa rolników. 11.

(12) 1.3. Szacowanie wartoci dodanej w ujciu mikroekonomicznym Pomijajc rónice metodyczne gromadzenia danych w kadym z wymienianych bada statystycznych, rozwaano istot szacowania wydajnoci pracy w sektorze rolnym rozumianej jako warto dodana brutto przypadajca na jednostk nakadu pracy na podstawie danych mikroekonomicznych, gdzie dane mikroekonomiczne s rozumiane jako dane o gospodarstwach domowych, czyli w odniesieniu do sektora rolnego jako dane o producentach rolnych prowadzcych gospodarstwa indywidualne, w których pracuj czonkowie gospodarstwa domowego oraz najemna sia robocza. Podstawy wspomnianych szacunków s rozwijane zarówno w teorii ekonomii, jak i w teorii statystyki od wielu lat. Reid [1934] jako jeden z pierwszych zda sobie spraw z trudnoci w badaniu rozmiarów produkcji w jakimkolwiek gospodarstwie domowym. Becker [1990] i Ironmonger [1989] opracowali ilociowy sposób modelowania i pomiaru rynkowej i nierynkowej produkcji gospodarstwa domowego, a Deaton [1998] zajmowa si aplikacj teorii w szacunkach ekonometrycznych opartych na danych z bada budetów gospodarstw domowych. Szybko zdano sobie spraw, i badanie produkcji takiej jednostki produkcyjnej jak gospodarstwo domowe wymaga powicenia uwagi bilansowi czasu produkcyjnego i nieprodukcyjnego czonków tego gospodarstwa i rozwijano badania na ten temat. Pobocznym, ale wanym ze wzgldu na sposób podejmowania decyzji w jednostkach produkcyjnych, jest wtek badania struktury gospodarstw domowych. W dalszych rozwaaniach abstrahuje si od moliwoci statystycznej operacjonalizacji referowanego rozwizania. Zaoono, e dostpnymi danymi s dane indywidualne z gospodarstw domowych producentów rolnych. Jeli dane pochodz z bada nieobejmujcych caej populacji, to konieczne jest przyjcie zaoenia o reprezentatywnoci tyche bada , co kieruje uwag na moliwo wykorzystania danych z FADN. Warto dodana ogóem wytworzona w sektorze rolnym jest sum skadowych charakteryzujcych wielko dochodów producentów rolnych pochodzcych co najmniej z trzech róde: ܹ‫ ܦ‬ൌ ෍ ‫ݕ‬௜ௌா ൅ ෍ ‫ݕ‬௜௅ ൅ ෍ ‫ݕ‬௜௄ ௜. ௜. ௜. gdzie: ݅ – indeks producenta rolnego, ‫ݕ‬௜ௌா – miara dochodu z pracy bdcej samozatrudnieniem producenta rolnego i przewanie czonków jego rodziny, ‫ݕ‬௜௅ – miara wartoci pracy najemnej, ‫ݕ‬௜௄ – dochód kapitaowy gospodarstwa rolnego osignity zarówno w sektorze rolnym, jak i poza nim. 12.

(13) Wielko ‫ݕ‬௜ௌா jest szacowana na postawie iloci przepracowanego czasu w gospodarstwie rolnym oraz kwalifikacji kapitau ludzkiego osób pracujcych. Alternatywnie, drugim sposobem pomiaru wielkoci ‫ݕ‬௜ௌா jest uzalenienie jej wartoci od konsumpcji, inwestycji i oszczdnoci rozpatrywanego gospodarstwa rolnego i traktowanie jako wartoci produktu netto gospodarstwa domowego. Wtedy dochody z pracy bdcej samozatrudnieniem mona szacowa zgodnie z formu: ௛௢௠௘ ௠௔௥௞௘௧ ௜௡௩௘௦௧ ‫ݕ‬௜ௌா ൌ ෍ ‫݌‬௝ ൫‫ݔ‬௜ǡ௝ ൅ ‫ݔ‬௜ǡ௝ ൅ ‫ݔ‬௜ǡ௝ ൯ െ ‫ܱܵܶܵܥ‬௜ ௝. gdzie: ݆ – indeks rozróniajcy produkty pochodzce z sektora rolnego, ‫݌‬௝ – cena producenta dla produktu ݆, ‫ݔ‬௜ǡ௝ – iloci produktów ݆ dla gospodarstwa ݅, które zostay zuyte w gospodarstwie domowym (home), sprzedane na rynku (market) oraz zainwestowane bd oszczdzone (invest), ‫ܱܵܶܵܥ‬௜ – agregat odpowiadajcy wartoci zuytych rodków produkcji, opat za wynajt si robocz, opat za dzieraw gruntów i innych kosztów. W ogólnym przypadku mona przyj rozgraniczenie na dochody pracy najemnej (‫ݕ‬௜௅ ) opacone przez producenta rolnego w pienidzu oraz dochody pracy najemnej opacone przez producenta rolnego w naturze i nastpnie oszacowane wartociowo. Co wane, czonkowie jednego gospodarstwa domowego mog wiadczy usugi pracy w „macierzystym” gospodarstwie rolnym i wtedy taka usuga jest wyceniana jako cz opacenia samozatrudnienia oraz mog wiadczy usug pracy najemnej w innym gospodarstwie rolnym, gdzie s opacani w gotówce lub w naturze. Ujta w równaniu wartoci dodanej skadowa ‫ݕ‬௜௄ jest dochodem kapitaowym gospodarstwa rolnego osignitym zarówno w sektorze rolnym, jak i poza nim. Przykadowo, takim dochodem osiganym w sektorze rolnym moe by opata za uyczenie usugi pracy maszyn (bez opaty za obsug) czy suszenia ziarna we wasnej suszarni, wtedy gdy ziarno zostao zebrane jako plon w innym gospodarstwie rolnym. Natomiast dochodem kapitaowym gospodarstwa rolnego osiganym poza sektorem rolnym mog by dochody uzyskiwane z operacji giedowych. Jest oczywiste, e zreferowany sposób szacowania wartoci dodanej jest sposobem wymagajcym systematycznego przeprowadzania bada zblionych do bada producentów rolnych, jakie s przeprowadzane dla FADN. Sposób obliczania wartoci dodanej wypracowanej w danym gospodarstwie rolnym mógby by wtedy analogiczny do wykonywanego w FADN. Niewykluczone, e wy-. 13.

(14) raanie iloci pracy w jednostce przeliczeniowej zwanej osob penozatrudnion jest jedynym poprawnym rozwizaniem metodycznym w sektorze rolnym.. 1.4. Warto dodana brutto zgodna z metodyk MRiRW (GVA) Dostosowujc instrumenty polityki Unii Europejskiej w zakresie zwikszania wydajnoci pracy w rolnictwie, w Programie na lata 2014-2020 zdefiniowano wska nik rezultatu bdcy relacj wartoci dodanej brutto do rocznej jednostki pracy (GVA/AWU). Dla czytelnoci pracy i w celu uniknicia niejasnych definicji, warto dodan brutto, obliczon zgodnie z metodyk MRiRW, bdziemy okrela dalej akronimem GVA (Gross Value Added). Jako AWU rozumiemy natomiast roczn jednostk pracy zdefiniowan przez FADN jako 2120 godzin rocznie. Wska nik GVA/AWU bdzie stanowi podstaw do okrelenia poziomu realizacji celu przyjtego przez wnioskodawc. Warunkiem kwalifikowalnoci dla otrzymania wsparcia jest utrzymanie wzrostu wartoci dodanej brutto co najmniej o 10% przez okres 5 lat od dnia przyznania pomocy. Realizacja tego celu moe nastpi poprzez: wzrost wartoci dodanej produktu, popraw jakoci produktu, zmniejszenie kosztów produkcji, zwikszenie intensywnoci produkcji, zwikszenie skali (wielkoci ekonomicznej) produkcji lub zmian struktury produkcji. Ubiegajc si o przyznanie dotacji, wnioskodawca zobowizuje si do utrzymania struktury i rozmiaru produkcji sucych obliczeniu wartoci dodanej brutto przez 5 lat od przyznania pomocy. Wzrost wartoci dodanej powinien nastpi we wszystkich gospodarstwach rolnych, które ubiegaj si o wsparcie w ramach poddziaania 4.1 „Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych” objtego PROW 2014-2020 na operacje typu „Modernizacja gospodarstw rolnych”. Skadajc wniosek o przyznanie dotacji naley przedstawi biznesplan, w którym to zostanie uwidoczniona realizacja celu w postaci wzrostu wartoci dodanej. Powinno si wskaza cele porednie oraz logicznie ze sob powizane dziaania prowadzce do osignicia wzrostu wartoci dodanej. Opis dziaa powinien by precyzyjny, aby moliwa bya ocena realnoci realizacji celu. Na potrzeby obliczenia wska nika rezultatu, zdefiniowano warto dodan brutto jako „warto sprzedanych produktów rolnych i zwierzt wytworzonych w gospodarstwie rolnym oraz warto wybranych patnoci otrzymanych przez gospodarstwo rolne pomniejszonych o koszty zwizane z ich wytworzeniem oraz podatki zapacone przez gospodarstwo rolne” [Instrukcja uytkownika do skoroszytu B_Plan, 2015]. Skadniki wartoci dodanej brutto wedug definicji zatwierdzonej przez ARiMR przedstawiono w tabeli 1.1. oraz na rysunku 1.1. 14.

(15) Rysunek 1.1. Wpyw poszczególnych skadowych na warto dodan brutto wedug definicji zatwierdzonej przez ARiMR. ródo: [Sielska i in., 2015].. Do kategorii sprzedanych produktów rolnych i zwierzt zalicza si warto ich obrotu rynkowego, nieodpatne przekazanie poza gospodarstwo rolne oraz nieodpatne przekazanie do przetworzenia w gospodarstwie rolnym. Nie naley natomiast uwzgldnia zapasów, zuycia produktów rolnych w gospodarstwie (przykadowo na siew lub pasze) oraz wartoci sprzedanych produktów przetworzonych.. 15.

(16) Patnoci otrzymane przez gospodarstwo rolne obejmuj patnoci: do powierzchni upraw, do zwierzt, rolnorodowiskowo-klimatyczne, w okresie konwersji na rolnictwo ekologiczne oraz na utrzymanie rolnictwa ekologicznego. Nie s ujmowane: jednolita patno obszarowa, patno dla obszarów z ograniczeniami naturalnymi lub innymi szczególnymi ograniczeniami oraz patno za zazielenienie. W ramach kategorii kosztów zwizanych z wytworzeniem produktów rolnych i zwierzt uwzgldnia si koszty ogólnoprodukcyjne gospodarstwa rolnego oraz koszty bezporednie produkcji rolinnej i zwierzcej, przy czym bez kosztów przetworzenia produktów rolnych i zwierzt. Podatki obejmuj podatek rolny, od dziaów specjalnych oraz od rodków transportowych i nieruchomoci gospodarstwa rolnego. Nie naley natomiast uwzgldnia skadek KRUS czy podatku lenego. Tabela 1.1. Skadniki wartoci dodanej brutto wedug definicji zatwierdzonej przez ARiMR Wyszczególnienie. Skadowe wartoci dodanej brutto wg definicji PROW 2014-2020 x Obrót rynkowy produktami rolnymi i zwierztami x Produkty rolne i zwierzta nieodpatnie przekazane poza gospoSprzeda darstwo rolne x Produkty rolne i zwierzta nieodpatnie przekazane do przetworzenia w gospodarstwie rolnym x Patnoci do powierzchni upraw x Patnoci do zwierzt Patnoci x Patnoci rolnorodowiskowo-klimatyczne x Patnoci w okresie konwersji na rolnictwo ekologiczne x Patnoci w celu utrzymania rolnictwa ekologicznego x Koszty ogólnoprodukcyjne gospodarstwa rolnego Koszty x Koszty bezporednie produkcji rolinnej i zwierzcej x Podatek rolny x Podatek od dziaów specjalnych Podatki x Podatek od rodków transportowych gospodarstwa rolnego x Podatek od nieruchomoci gospodarstwa rolnego ródo: [Sielska i in., 2015].. 16.

(17) 1.5. Warto dodana brutto wedug definicji FADN Warto dodana brutto to rónica pomidzy produkcj ogóem osignit w gospodarstwie rolnym a zuyciem porednim, skorygowana o saldo dopat i podatków dotyczcych dziaalnoci operacyjnej. Kategoria ta odzwierciedla nowo wytworzon warto w gospodarstwie rolnym, z uwzgldnieniem wpywu polityki pa stwa poprzez stosowanie systemu dopat i podatków [Goraj, Ma ko, 2009]. Rysunek 1.2. Skadniki wartoci dodanej brutto wedug definicji FADN. ródo: [Sielska i in., 2015].. Produkcja ogóem gospodarstwa rolnego obejmuje produkcj: rolinn, zwierzc oraz pozosta. Do produkcji rolinnej zaliczamy sprzeda produktów rolinnych, nieodpatne przekazanie poza gospodarstwo rolne (na potrzeby rodziny rolnika oraz na dary), a take zuycie wewntrzne (cznie z produktami przekazanymi na przerób w gospodarstwie rolnym) i rónic stanu zapasów. Produkcja zwierzca to sprzeda, przekazania poza gospodarstwo rolne oraz zu17.

(18) ycie wewntrzne produktów pochodzenia zwierzcego oraz zwierzt, pomniejszone o zakup zwierzt stada obrotowego oraz skorygowane o zmian stanu zapasów produktów zwierzcych oraz stada obrotowego zwierzt. W przypadku zwierzt stada podstawowego dokonuje si równie korekty o rónic wartoci zwierzt z tytuu zmiany cen jednostkowych w cigu roku obrachunkowego. Produkty wasne, które s wykorzystywane we wasnym gospodarstwie rolnym lub przekazywane poza gospodarstwo wyceniane s po cenie „loco gospodarstwo” z dnia zuycia lub przekazania3. Zasada ta obowizuje jedynie w przypadku produktów potencjalnie towarowych. Dla produktów nietowarowych (np. soma, siano, obornik) nie jest ewidencjonowane ich rozdysponowanie wewntrz gospodarstwa rolnego, a jedynie rejestrowane s stany zapasów na pocztek i koniec roku obrachunkowego. Do produkcji zaliczamy równie odszkodowania za poniesione straty produktów rolniczych, stanowicych 1 stycznia roku obrachunkowego zapas gospodarstwa, a take warto produktów przetworzonych. Produkcja pozostaa obejmuje przychody pozostae, np. z czynszów dzierawnych, gospodarki lenej, wiadczenia usug wynajmu sprztu, przychody z agroturystyki. Zaliczane s do niej równie usugi wasne na rzecz inwestycji gospodarstwa rolnego oraz odszkodowania produkcyjne wspólne4. Koszty bezporednie oraz koszty porednie (ogólnogospodarcze) stanowi kategori zwan zuyciem porednim. Koszty bezporednie wedug metodyki przyjtej przez FADN to koszty, które bez wtpliwoci mona powiza z okrelon dziaalnoci produkcyjn, a ich skala znajduje odzwierciedlenie w wartoci produkcji. Do kosztów bezporednich produkcji rolinnej zaliczane s midzy innymi koszty: nasion, nawozów, rodków ochrony rolin. Koszty bezporednie produkcji zwierzcej to gównie koszty pasz, koszty opieki weterynaryjnej i leków, koszty usugowego odchowu zwierzt, czynsz za dzierawion powierzchni paszow, koszty inseminacji5. Zachowujc wspómierno kosztów i przychodów poszczególne nakady zaliczane s do kosztów w roku, w którym pozyskana jest produkcja. Warto produktów przeznaczonych na zuycie wewntrzne w gospodarstwie rolnym znajduje odzwierciedlenie zarówno w produkcji, jak równie, w takiej samej wysokoci, w zuyciu porednim. Z tego wzgldu jest obojtna na wynik wartoci dodanej brutto, o ile produkcja, której dotycz, zostanie po 3. Cena „loco gospodarstwo” to cena moliwa do uzyskania przy sprzeday na terenie gospodarstwa. Nie uwzgldnia wic dopat z tytuu transportu. 4 Zaliczane s tutaj wpywy z odszkodowa z tytuu ubezpiecze midzy innymi budynków, mienia ruchomego, ogólnoprodukcyjnych. 5 Aby czynsz uzna za koszt bezporedni produkcji zwierzcej, musi to by opata za powierzchni paszow. 18.

(19) zyskana w roku zuycia produktów na potrzeby gospodarstwa rolnego. W przypadku gdy produkcja zostanie pozyskana w latach nastpnych, warto zuytych produktów zostanie ujta w bilansie jako zapasy produktów w polu. Koszty ogólnogospodarcze zawieraj pozycje, których nie mona w sposób jednoznaczny przypisa do okrelonej dziaalnoci produkcyjnej. Skadowymi tych kosztów s midzy innymi koszty utrzymania maszyn i budynków, energia, koszty usug, woda, opaty zwizane z dziaalnoci operacyjn gospodarstwa (np. telefoniczne). Koszty utrzymania maszyn i budynków dotycz biecych remontów, konserwacji oraz przegldów. Nie zawieraj nakadów na remonty biece i modernizacj majtku trwaego, gdy te zaliczane s do dziaalnoci inwestycyjnej gospodarstwa. Saldo dopat i podatków do dziaalnoci operacyjnej obejmuje dopaty do dziaalnoci operacyjnej oraz saldo podatku VAT do dziaalnoci operacyjnej pomniejszone o podatki dotyczce gospodarstwa rolnego. Dopaty do dziaalnoci operacyjnej obejmuj dopaty bezporednie, w tym jednolit patno obszarow, krajowe patnoci uzupeniajce, dopaty w ramach wsparcia specjalnego, patnoci rolnorodowiskowe, dopaty z tytuu gospodarowania na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, dopaty do kosztów dziaalnoci biecej (do zakupu materiau siewnego zwrot akcyzy zawartej w cenie oleju napdowego). Podatki dotyczce dziaalnoci operacyjnej gospodarstwa to w gównej mierze podatek rolny, leny oraz od nieruchomoci. Naley mie na uwadze, e zgodnie z metodyk FADN podatek rolny pacony przez gospodarstwo rolne za grunty dzierawione od osób trzecich nie jest ujmowany w pozycji podatków, ale jest zaliczany do czynszu dzierawnego paconego za korzystanie z tych gruntów. Czynsze dzierawne natomiast zaliczane s do kosztów czynników zewntrznych i nie bior udziau w rachunku wartoci dodanej brutto. Podatek od towarów i usug, czyli podatek VAT, ujmowany jest w rachunku poprzez saldo podatku VAT z dziaalnoci operacyjnej, obliczane jako rónica VAT nalenego (od sprzeday) i VAT naliczonego (przy zakupach). Obliczajc warto dodan brutto, brany jest pod uwag jedynie podatek VAT z dziaalnoci operacyjnej. Zgodnie ze standardem FADN, we wszystkich gospodarstwach, równie tych korzystajcych z moliwoci ryczatowego rozliczania podatku VAT, dane zbierane s w sposób umoliwiajcy ustalenie podatku VAT – nalenego oraz naliczonego. . 19.

(20) 2.. Warto dodana w liczeniu wydajnoci czynnika pracy. Punktem odniesienia w liczeniu wydajnoci produkcji mog by róne wielkoci, w zalenoci od ujcia wska nika wydajnoci pracy, czy bardziej w sensie technologiczno-produkcyjnym, czy analityczno-ekonomicznym i czy w skali procesowej, mikroekonomicznej, czy makroekonomicznej. Tu przyjmujc, e wydajno czynnika pracy jest podstaw ksztatowania dochodów, w liczniku tego wska nika ujmuje si warto dodan. To oczywicie rodzi kwestie, co jest jej miar.. 2.1. Warto dodana i nakady pracy w ujciu makroekonomicznym – metodyka statystyczna Pod pojciem produkcji globalnej gospodarki rozumiemy sum produkcji globalnej produktów (wyrobów i usug) wszystkich sektorów wasnoci albo sektorów instytucjonalnych, albo wszystkich sekcji i dziaów gospodarki. W sektorze przedsibiorstw niefinansowych produkcja globalna obejmuje przychody ze sprzeday produktów wasnej produkcji oraz mare realizowane na sprzeday towarów zakupionych do odsprzeday, warto produktów w formie rozlicze w naturze, produkty przeznaczone na powikszenie wasnych rodków trwaych oraz zmian zapasów wyrobów gotowych i produkcji niezako czonej. W sektorze gospodarstw domowych, w tym gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, produkcja globalna obejmuje warto produkcji, w tym przeznaczonej na spoycie naturalne, cznie z dopatami uzupeniajcymi oraz warto mary handlowej na sprzeday na targowiskach, sprzeday drewna, runa lenego oraz warto usug wiadczonych przez osoby zatrudniane do prac domowych w gospodarstwach domowych. Precyzyjniej, globalna produkcja rolnicza obejmuje: produkcj rolinn, tj. surowe (nieprzetworzone) produkty pochodzenia rolinnego oraz produkcj zwierzc, tj. produkcj ywca rze nego, surowych (nieprzetworzonych) produktów pochodzenia zwierzcego oraz przyrost pogowia zwierzt gospodarskich. Zuycie porednie podczas wytwarzania produktu globalnego obejmuje: warto zuytych materiaów netto, warto surowców, energii, gazów technicznych i usug obcych, warto usug transportowych, najmu sprztu, usug telekomunikacyjnych i obliczeniowych, koszt dzierawy i najmu oraz usug finansowych i marketingowych. Zgodnie ze specyfik sektora, zuycie porednie w produkcji rolniczej obejmuje warto zuytych na cele produkcyjne produktów rolnych pochodz-. 20.

(21) cych z wasnej produkcji, zakupu materiaów do produkcji, zuytych paliw. Warto dodana brutto jest wartoci rónicy midzy produkcj globaln a zuyciem porednim. Produkt Krajowy Brutto (PKB) pokazuje ko cowy rezultat dziaalnoci wszystkich podmiotów gospodarki narodowej. PKB jest równy sumie wartoci dodanej brutto wszystkich sektorów wasnoci albo sektorów instytucjonalnych lub sumie wartoci dodanej brutto wszystkich sekcji oraz dziaów powikszonej o podatki od produktów i pomniejszonej o dotacje do produktów. Wymienione kategorie makroekonomiczne s prezentowane zarówno w cenach biecych, jak i staych. W szczególnoci do wyceny produkcji i wartoci dodanej jest stosowana kategoria tzw. ceny bazowej. Jest ona jednostkowo definiowana jako kwota pienidzy otrzymywana przez producenta od nabywcy, pomniejszona o podatki od produktu oraz o ewentualne rabaty i opusty, a powikszona o dotacje otrzymywane do produktu. Gówny Urzd Statystyczny, jako ceny stae w latach 1995-2013, przyjmuje dla produkcji rolniczej, produkcji globalnej, zuycia poredniego i Produktu Krajowego Brutto ceny biece z roku poprzedzajcego rok badany, z wyjtkiem ziemniaków, warzyw i owoców, w przypadku których s przyjmowane rednie ceny z dwóch kolejnych lat: roku badanego oraz roku poprzedzajcego rok badany. Niezwykle istotne w prawidowej interpretacji danych publikowanych przez instytucje statystyczne jest zapewnienie identycznoci i porównywalnoci badanych kategorii ekonomicznych, szczególnie w przypadku badania zmiennoci tych kategorii w duszym okresie. Zmieniajce si warunki gospodarowania i pynca std konieczno odwzorowywania tych zmian w statystyce, przynaleno do midzynarodowych organizacji statystycznych, czy wreszcie doskonalenie warsztatu bada statystycznych powoduj konieczno zmiany metodyk gromadzenia i prezentacji informacji o wielu kategoriach. Rachunek podstawowych wielkoci makroekonomicznych jest prowadzony w Polsce przez Gówny Urzd Statystyczny, zgodnie z ustaleniami zawartymi w tzw. Systemie Rachunków Narodowych (SRN). Tene system krajowy jest wynikiem wdroenia w statystyce narodowej ustale zawartych w „Europejskim Systemie Rachunków Narodowych i Regionalnych w Unii Europejskiej” (ESA, European System of Accounts). System ESA jest nieustannie reformowany, aby zachowa moliwo odzwierciedlania zmieniajcych si procesów gospodarczych, wzajemnych zwizków zdarze gospodarczych oraz uwzgldnia postp w metodach statystycznych pomiaru. Obecnie obowizujcy system ESA 2010 zosta wprowadzony rozporzdzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady nr 549/2013 z dnia 21.05.2013 r. i zastpi obowizujcy do 31.08.2014 r. system ESA 1995. Gówny Urzd Statystyczny, w publikacjach ukazujcych si od 21.

(22) ko ca 2014 r., prezentuje dane o wielkociach notowanych w systemie rachunków narodowych ju w nowej metodyce. Jednoczenie s publikowane zrewidowane i poprawione dane dla lat wczeniejszych. Wszystkie prezentowane w niniejszym opracowaniu wielkoci z rachunków narodowych s wielkociami wyznaczonymi wedug standardów ESA 2010. Najwaniejsze zmiany wprowadzone w systemie ESA 2010, w porównaniu z systemem ESA 1995, majce wpyw na warto dodan brutto w ogólnoci, a szczególnie w sektorze produkcji rolniczej, mona scharakteryzowa nastpujco: rejestrowanie w nakadach brutto na rodki trwae, a nie w zuyciu porednim, wydatków na prace badawczo-rozwojowe i wydatków na tzw. mae narzdzia; uwzgldnienie w nadwyce operacyjnej brutto wyceny produkcji na wasne cele finalne dla producentów rynkowych; wyczenie z obrotów towarowych wartoci towarów wysyanych za granic i przysyanych z zagranicy w celu uszlachetnienia i wczenie samej usugi uszlachetnienia do obrotów usugowych; uwzgldnienie dziaalnoci nielegalnej w zakresie prostytucji, produkcji i handlu narkotykami oraz przemytu papierosów; uwzgldnienie szacunku szarej gospodarki, tj. legalnej produkcji ukrytej w zarejestrowanych podmiotach gospodarczych z liczb pracujcych do 9 osób (niezalenie od formy wasnoci) oraz z liczb pracujcych od 10 do 49 osób w sektorze prywatnym, a take wartoci usug wiadczonych przez osoby fizyczne w ramach wykonywania pracy nierejestrowanej. Podzia systemu gospodarczego na sektory i dziay decyduje o moliwoci pozyskania niezbdnych danych statystycznych bez potrzeby wykonywania samodzielnych szacunków. Takie szacunki s zawsze pracochonne i obarczone ryzykiem popenienia bdu. Przedmiotem zainteresowania jest produkcja rolnicza i nakady na ni, zbierane dla Polski i województw dla okresów rocznych. W systemie rachunków narodowych wikszo danych dotyczy dziau RL

(23) R (Rolnictwo, Lenictwo,

(24) owiectwo i Rybactwo), tote z koniecznoci dalsze analizy dotyczy bd wanie takiego zakresu rachunków narodowych. Kolejnym wanym w niniejszym opracowaniu aspektem jest pomiar nakadów pracy. W statystyce narodowej mamy do dyspozycji kilka kategorii, notowanych w sposób cigy i w odpowiedniej dezagregacji terytorialnej, takich jak: aktywni ekonomicznie (w tym pracujcy i bezrobotni), pracujcy czy wielko przecitnego zatrudnienia w cigu roku. Aktywno ekonomiczna ludnoci jest notowana albo na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka albo na podstawie Badania Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci (BAEL). W badaniu BAEL wystpuje kategoria „ludno wiejska zwizana z gospodarstwem rolnym”, jest notowana przecitnie w roku, ale zgromadzenie spójnych szeregów czasowych dla badanego okresu nie jest moliwe. Podobne 22.

(25) spostrzeenie mona odnie do kategorii „pracujcy w wieku 15 lat i wicej wedug wymiaru czasu pracy i sektorów ekonomicznych”. Z kolei dane dotyczce przecitnego zatrudnienia obejmuj wycznie zatrudnionych na podstawie stosunku pracy i s w przypadku naszego badania cakowicie nieprzydatne. Drog eliminacji, ze wszystkich rozpatrywanych kategorii pomiaru nakadów pracy, jako przydatna i moliwa do wykorzystania w celu choby przyblionego porównania wydajnoci pracy w rolnictwie z wydajnoci pracy w gospodarce, pozostaa informacja o liczbie pracujcych w danym roku wedug dziaów gospodarki, czyli z wyrónionym dziaem RL

(26) R. Informacja o liczbie pracujcych jest odnotowywana na dzie 31 grudnia danego roku, co przy sezonowoci pracy w rolnictwie moe by powodem deformacji wyników badania efektywnoci nakadów pracy. Bd jest jednak systematyczny, co spowoduje, i w badaniu dynamiki zmian efektywnoci nakadów pracy wpyw tego bdu bdzie znikomy. Dane o liczbie pracujcych s gromadzone w okresie od 2004 r. do teraz wedug prawie jednolitej metodyki, w której przyjto nastpujce ustalenia: dane dotyczce pracujcych podano bez przeliczenia niepenozatrudnionych na penozatrudnionych, przy przyjciu zasady jednorazowego ujmowania tych osób w gównym miejscu pracy; podziau pracujcych wedug województw dokonano na podstawie faktycznego, staego miejsca pracy i rodzaju dziaalnoci; dane dotyczce pracujcych w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie w latach 2004-2009 wyszacowano na podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka 2002 oraz Powszechnego Spisu Rolnego 2002 oraz od 2010 r. – na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego 2010; do pracujcych w gospodarstwach indywidualnych zaliczono osoby pracujce w gospodarstwach prowadzcych dziaalno rolnicz, ale w latach 2004-2009 nie zaliczono do nich osób pracujcych w gospodarstwach o powierzchni uytków rolnych powyej 1 ha produkujcych wycznie na wasne potrzeby oraz pracujcych w gospodarstwach o powierzchni do 1 ha i wacicieli zwierzt gospodarskich produkujcych wycznie lub gównie na wasne potrzeby; od 2010 r. kategoria obejmuje wszystkich pracujcych w indywidualnych gospodarstwach niezalenie od powierzchni uytków rolnych i przeznaczenia produkcji. Zgodnie z przytoczon wyej definicj, pracujcy w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie nie s objci obowizujc definicj gospodarstwa rolnego. Definicja ta wyklucza posiadaczy uytków rolnych nieprowadzcych dziaalnoci rolniczej oraz posiadaczy uytków rolnych o powierzchni poniej 1 ha prowadzcych dziaalno rolnicz o maej skali. Dla prac analitycznych obejmujcych wycznie rolnictwo, dostpna jest jeszcze jedna kategoria statystyczna pomiaru nakadów pracy wyraana w rocznych jednostkach pracy (AWU). Jest to miara umowna, stworzona specjalnie na 23.

(27) potrzeby rolnictwa, ze wzgldu na wikszy udzia pracy w niepenym wymiarze godzin oraz pracy dorywczej lub sezonowej w tym dziale gospodarki w porównaniu z innymi dziaami. Umowna AWU jest ekwiwalentem czasu przepracowanego w cigu roku w gospodarstwie rolnym przez 1 osob penozatrudnion. W tym przypadku rok jest tzw. rokiem gospodarczym, czyli obejmujcym cykl produkcji rolniczej zawarty w dwóch ssiednich latach kalendarzowych. Ten sposób liczenia utrudnia zestawienie nakadów pracy z jej efektami, takimi jak warto dodana brutto, poniewa ona z kolei jest liczona zgodnie z zasadami obowizujcymi w rachunkach narodowych, tzn. dla roku kalendarzowego. Nieregularne publikowanie danych dotyczcych nakadów pracy wyraanych w rocznych jednostkach pracy jest kolejnym argumentem przemawiajcym przeciwko uyciu tej kategorii w regularnych badaniach prowadzonych dla przekroju przestrzennego wedug województw.. 2.2. Warto dodana i pracuj cy W tej czci pracy zaprezentowane zostan podstawowe dane statystyczne dotyczce omawianych wczeniej kategorii makroekonomicznych. Pozwol one na zaobserwowanie zalenoci i proporcji ilociowych. Przegld rozpoczto od danych globalnych dotyczcych polskiej gospodarki w latach 2010-2013 z uwzgldnieniem dziau RL

(28) R (patrz tabele 2.1, 2.2, 2.3). Uwzgldnienie danych tylko z czterech lat pozwala na uniknicie mudnych rachunków dodatkowych zapewniajcych pen porównywalno danych. W szczególnoci chodzi tu o sposób notowania danych o pracujcych. Tabela 2.1. Produkt krajowy, warto dodana, pracuj cy, wydajno pracy w latach 2010-2013 Wyszczególnienie. 2010. 2011. 2012. 2013. Ogóem Produkt krajowy brutto, ceny biece, mld z Warto dodana brutto, ceny biece, mld z Produkt krajowy netto, ceny biece, mld z Warto dodana netto, ceny biece, mld z Dynamika PKB, ceny stae, rok pop.=100 Dynamika WDB, ceny stae, rok pop.=100 Pracujcy, tys. osób, przecitnie w roku WDB, ceny stae, tys. z na pracujcego. 1437,4 1265,9 1274,9 1103,4 103,7 103,7 14763 74,7. 1553,6 1365,6 1384,6 1196,7 104,8 104,7 15039 76,8. 1615,9 1431,9 1436,7 1252,7 101,8 101,8 14969 78,6. 1662,1 1476,5 1474,0 1288,4 101,7 101,8 14826 80,8. . . 24.

(29) cd. tab. 2.1 Rolnictwo, lenictwo, owiectwo i rybactwo Udzia WDB RL

(30) R w ogóem, ceny biece, 37520 44576 mln z Udzia WDB RL

(31) R w ogóem, % 2,96 3,26 Dynamika WDB, ceny stae, rok pop.=100 93,3 101,3 Pracujcy, tys. osób, przecitnie w roku 2146 2256 WDB, ceny stae, tys. z na pracujcego 17,5 16,8 ródo: [Sielska i in., 2015].. 46018. 48766. 3,21 95,3 2259 16,0. 3,30 104,7 2254 16,8. Podstawowe makroproporcje kategorii badanych w latach 2010-2013 s nastpujce. Po pierwsze, udzia wartoci dodanej brutto w Produkcie Krajowym Brutto w gospodarce wynosi okoo 88-89%, czyli podatki od produktów pomniejszone o dotacje do produktów oraz ca i inne opaty importowe stanowi okoo 11-12% Produktu Krajowego Brutto. Dodatkowo, udzia wartoci dodanej netto w wartoci dodanej brutto w gospodarce wynosi okoo 87%, czyli rokrocznie warto amortyzacji jest szacowana na okoo 13% wartoci Produktu Krajowego Brutto. Z kolei wydajno pracy mierzona wartoci dodan brutto w cenach staych w przeliczeniu na 1 pracujcego ronie w gospodarce od 74,7 tys. z do 80,8 tys. z rocznie w badanym okresie. Dynamika wartoci dodanej brutto w dziale RL

(32) R w latach 2010-2013 jest zupenie odmienna od dynamiki wartoci dodanej brutto w caej gospodarce: w gospodarce warto dodana brutto wyraona w cenach staych ma stay trend wzrostowy, natomiast wartoci dodanej brutto interesujcego nas dziau nie mona przypisa adnej staej tendencji. Udzia wartoci dodanej brutto dziau RL

(33) R w wartoci dodanej ogóem wynosi od 2,96 do 3,30%, natomiast udzia pracujcych w tym dziale przecitnie w roku do liczby pracujcych w gospodarce waha si okoo 15%. Wydajno pracy w dziale RL

(34) R mierzona wartoci dodan brutto w cenach staych w przeliczeniu na 1 pracujcego utrzymuje si na poziomie okoo 17 tys. z rocznie w badanym okresie. Warto dodan brutto w cenach staych oszacowano na podstawie jej wartoci z 2010 r. oraz indeksów dynamiki tej kategorii, zatem tak mierzona wydajno pracy w dziale RL

(35) R jest wielokrotnie nisza od wydajnoci pracy w gospodarce. W kolejnym kroku analizy statystycznej dokadniejsz uwag zwrócono na dzia RL

(36) R i miejsca w tym dziale sektora rolnego. I znów, ze wzgldu na zmian metodyki rachunków narodowych z ESA 1995 na ESA 2010, istnieje potrzeba ograniczenia si do informacji dostpnych w publikacjach GUS sygnowanych rokiem wydania 2014.. 25.

(37) Tabela 2.2. Produkcja globalna, warto dodana, pracuj cy w dziale Rolnictwo, Lenictwo, owiectwo, Rybactwo a sektor rolniczy w latach 2010-2013 Wyszczególnienie 2010 2011 Rolnictwo, lenictwo, owiectwo i rybactwo Produkcja globalna, ceny biece, mln z 97235 116847 Warto dodana brutto, ceny biece, mln z 37520 44576 Pracujcy, stan w dniu 31 XII, tys. osób 2380,8 2379,6 Rolnictwo Produkcja globalna, ceny biece, mln z 84484 100674 Warto dodana brutto, ceny biece, mln z 31177 41702 Dynamika WDB, ceny stae, rok pop.=100 98,8 99,1 Pracujcy, stan w dniu 31 XII, tys. osób 2330,0 2327,6 ródo: [Sielska i in., 2015].. 2012. 2013. 120193 46018 2380,8. 123336 48766 2382,1. 103114 40722 97,7 2328,0. 107811 46776 112,4 2329,3. Z porównania wartoci dodanej brutto w dziale RL

(38) R rachunków narodowych i wartoci dodanej brutto produkcji rolniczej wida, i w dalszych obliczeniach naley skorygowa wartoci tej kategorii dla podziau wojewódzkiego wzite z rachunków narodowych. Pracujcy w rolnictwie stanowi okoo 98% pracujcych w dziale RL

(39) R, ale dane dla tej kategorii s publikowane w podziale wojewódzkim w Rocznikach statystycznych rolnictwa, wobec czego nie istnieje potrzeba szacowania tych wielkoci na podstawie danych z rachunków narodowych. Ostatnie publikacje Gównego Urzdu Statystycznego dotyczce przeliczania danych z rachunków narodowych wedug metodyki ESA 2010 pozwalaj na wykonanie teje analizy dla lat 2000-2013 dla rolnictwa ogóem, a dla wojewódzkiego podziau terytorialnego – dla lat 2000-2012. Ograniczono zatem analiz do okresu 2010-2012 ze wzgldu na dostpno jeszcze jednej, do tej pory nieomówionej, kategorii statystycznej. Mowa o powierzchni uytków rolnych. Standardowo, w opracowaniach analitycznych dotyczcych rolnictwa jest brana pod uwag powierzchnia uytków rolnych. Jednak w ostatnich latach, zgodnie z metodyk EUROSTAT-u, pojawia si kategoria uytków rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze6. Po raz pierwszy dane o powierzchni uytków rolnych w dobrej kulturze rolnej w podziale wojewódzkim opublikowano za 2010 r. Wydaje si, e dla celów analitycznych jest to waciwsza kategoria od uytków rolnych ogóem, bowiem wród jej skadowych wyróniono grunty ugorowane. Dla orientacji warto wspomnie, i w tyme 2010 r. uytki rolne utrzymane w dobrej kulturze rolnej stanowiy okoo 94% uytków rolnych ogó 6. Okrelenie normy dobrej kultury uytków rolnych jest zawarte w rozporzdzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 marca 2007 r. 26.

(40) em, a grunty ugorowane obejmoway okoo 3% gruntów utrzymanych w dobrej kulturze. Jak atwo zauway w tabeli 2.3, powierzchnia kadego rodzaju uytków rolnych, oprócz powierzchni gruntów ugorowanych, maleje. Tabela 2.3. Uytki rolne w latach 2010-2013, w tys. ha Wyszczególnienie Uytki rolne ogóem w tym: Uytki rolne w dobrej kulturze rolnej w tym: grunty ugorowane Pozostae uytki rolne ródo: [Sielska i in., 2015].. 2010 15503. 2011 15442. 2012 14969. 2013 14609. 14603 450 900. 14780 468 662. 14529 440 440. 14410 447 199. Reasumujc dotychczasowe rozwaania, trzeba podkreli, e sposób gromadzenia danych makroekonomicznych o wartoci dodanej brutto czyni dostpn informacj o tej wielkoci globalnie i w podziale wojewódzkim dla dziau RL

(41) R. Publikowana jest globalna wielko wartoci dodanej brutto dla rolnictwa, ale bez podziau wojewódzkiego – przejcie do podziau wojewódzkiego dla wartoci dodanej brutto w samym rolnictwie jest moliwe na podstawie samodzielnie dokonanych szacunków. Z kolei nakady pracy w gospodarce, w szczególnoci w rolnictwie, s mierzone przez kilka publikowanych kategorii. Merytorycznie najwaciwsz kategori wydaj si nakady pracy liczone w rocznych jednostkach pracy (AWU), ale s publikowane dla lat gospodarczych, a nie kalendarzowych, co czyni t kategori nieprzydatn dla rachunków wspólnych z uwzgldnieniem wartoci dodanej brutto liczonej w latach kalendarzowych. Dla pomiaru nakadów pracy wybrano liczb pracujcych wg stanu na dzie 31 grudnia kadego roku ze wiadomoci niedoskonaoci wyboru: zamiast powszechnie do tej pory stosowanej kategorii uytków rolnych ogóem wybrano kategori uytków rolnych utrzymanych w dobrej kulturze rolnej z moliwoci zmniejszenia jej wartoci o powierzchni gruntów ugorowanych; wartoci wymienionych zmiennych s dostpne w podziale wojewódzkim, wedug stanu w czerwcu danego roku; w dalszej czci analizy s przeprowadzane dla kategorii notowanych w cenach biecych; w cenach staych s publikowane tylko wartoci ogóem dla Polski; zrónicowanie cen skupu i cen uzyskiwanych przez rolników na targowiskach w ukadzie wojewódzkim pokazuje, i przeliczenie wartoci dodanej brutto z cen biecych na ceny stae w ukadzie wojewódzkim wykracza poza ramy niniejszego opracowania; do ilustracji wybrano okres 2010-2012, poniewa od 2010 r. s publikowane dane o uytkach utrzymanych w dobrej kulturze rolnej; okres ten jest równie wygodny ze wzgldu na zmienion w 2009 r. me27.

(42) todyk zbierania danych o liczbie pracujcych; dla 2013 r. brak jest danych o wartoci dodanej brutto w podziale wojewódzkim. W dalszej czci skoncentrowano si na jednoczesnym zobrazowaniu zrónicowania czasowego i przestrzennego omawianych kategorii. Terytorialn analiz zmiennoci wartoci dodanej brutto, liczby pracujcych, powierzchni uytków rolnych oraz wydajnoci pracy w dziale RL

(43) R i dla samego sektora rolniczego przeprowadzono zarówno w podziale na województwa, jak i w podziale na regiony FADN. W pomiarze wymienionych zmiennych dla regionów FADN s one definiowane jako suma wartoci zmiennych dla województw wchodzcych w skad regionów.. 28.

(44) 3.. Wydajno czynnika pracy w rolnictwie – miary i struktura. Wydajno czynnika pracy jest fundamentalnym wska nikiem ekonomicznym w gospodarowaniu we wszelkich aspektach i rodzajach dzielnoci. Wydajno to bowiem podstawa wynagrodzenia najwaniejszego czynnika produkcji i najwaniejsze uwarunkowanie dobrobytu, take producentów rolnych. Przyjrzenie si jej morfologii jest zatem istotne i rozstrzygajce we wszelkiej ocenie procesów gospodarowania, w tym procesów wzrostowych w sektorze rolno-spoywczym.. 3.1. Zrónicowanie przestrzenne i czasowe wartoci dodanej brutto, liczby pracuj cych i powierzchni uytków rolnych Warto produkcji dodanej brutto dziau RL

(45) R wynosi okoo 3% wartoci dodanej brutto ogóem w Polsce (patrz tabela 3.1). Tabela 3.1. Udzia wartoci dodanej brutto wytworzonej w dziale Rolnictwo, Lenictwo, owiectwo, Rybactwo do wartoci w gospodarce ogóem województwa (%), udzia liczby pracuj cych w tym dziale do liczby pracuj cych ogóem (%) w latach 2010-2012 Województwa Polska Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie

(46) ódzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie witokrzyskie Warmi sko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie ródo: [Sielska i in., 2015].. Warto dodana brutto 2010 2011 2012 2,9 3,2 3,1 1,5 1,7 1,6 4,3 4,6 4,6 5,4 6,6 5,9 3,5 4,0 4,1 3,7 4,1 3,7 1,6 1,8 1,6 2,7 3,0 2,8 3,9 4,3 4,4 1,8 2,0 1,9 7,7 8,2 7,8 2,3 2,4 2,5 0,8 0,8 0,9 3,9 4,6 4,1 6,4 7,1 6,9 4,4 4,4 4,8 3,4 3,4 3,8. 29. 2010 17,3 8,8 15,8 38,8 11,3 19,0 22,3 13,5 16,3 33,2 31,8 8,9 6,3 32,7 16,5 16,0 9,8. Pracuj cy 2011 17,1 8,7 15,7 38,3 11,1 19,2 22,0 13,3 16,1 32,7 31,4 8,9 6,2 32,4 16,5 15,7 9,7. 2012 17,2 8,8 15,9 38,8 11,4 19,4 21,9 13,2 16,4 33,1 31,9 9,0 6,2 32,8 16,8 15,7 9,9.

(47) Najsilniej zorientowane na produkcj w omawianym dziale gospodarki narodowej s województwa podlaskie i warmi sko-mazurskie, natomiast najsabiej – województwo lskie. Udzia pracujcych w sektorze RL

(48) R wynosi w Polsce rednio okoo 17%, ale zrónicowanie w ramach województw jest due. Najwikszy udzia pracujcych w tym sektorze wykazuj województwa kujawsko-pomorskie, podkarpackie i witokrzyskie, natomiast najmniejszy – województwa lskie, dolnolskie i pomorskie. Oszacowane udziay pokazuj, i niezalenie od przyjtej metody wyznaczenia produktywnoci sektora rolniczego, naley oczekiwa duego zrónicowania wartoci produktywnoci w poszczególnych województwach. Oszacowanie wydajnoci pracy w dziale RL

(49) R mierzonej wartoci dodan brutto na pracujcego uzyskano po zastosowaniu formuy: ܹܲ௧ ൌ. ܹ‫ܤܦ‬௧ ൗܲ ௧. gdzie: ܹܲ௧ – wydajno pracy w roku t, mierzona w tys. z na 1 pracujcego na rok, ܹ‫ܤܦ‬௧ – warto dodana brutto w roku t, ܲ௧ – liczba pracujcych w roku t, stan na dzie 31 grudnia. Dla zachowania czytelnoci, we wzorze pominito indeks jednostki terytorialnej. W zalenoci od zestawienia jest to Polska ogóem, województwo bd region FADN. W tabelach 3.2 i 3.3 zestawiono wartoci pomiaru wydajnoci pracy w dziale RL

(50) R w latach 2010-2012. Do podziau terytorialnego wedug województw dodano podzia terytorialny wedug regionów FADN. Zabieg ten umoliwi porównanie wydajnoci pracy w dziale RL

(51) R, wyznaczonej na podstawie danych opublikowanych przez GUS z wydajnoci pracy oszacowan dla rolnictwa, a w nastpnym kroku z wydajnoci pracy oszacowan na podstawie danych FADN. Tabela 3.2. Wydajno pracy w dziale RL R w latach 2010-2012 w województwach, tys. z na pracuj cego na rok, ceny bie ce Województwa Polska Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie

(52) ódzkie Maopolskie . 2010. 2011 15,5 18,4 22,7 8,7 27,6 16,0 5,6. . 30. 2012 18,3 22,4 25,8 11,5 33,7 18,9 6,8. 18,7 22,9 27,3 10,9 35,3 17,9 6,5.

(53) Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie witokrzyskie Warmi sko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie ródo: [Sielska i in., 2015].. 24,5 21,0 3,3 17,5 25,0 12,2 8,6 31,9 24,4 33,8. 29,7 25,3 4,2 20,1 28,4 14,5 10,7 38,0 26,8 35,5. cd. tab. 3.2 29,0 26,3 4,0 19,7 31,8 15,9 9,8 38,3 30,6 40,6. Z powodu szacowania wydajnoci pracy w cenach biecych porównania w czasie nie s zasadne. Porównanie wydajnoci pracy w poszczególnych województwach pozwala na wymienienie województwa zachodniopomorskiego jako lidera w dziedzinie wydajnoci pracy w dziale RL

(54) R oraz zauwaenie, i w województwie podkarpackim wydajno pracy jest okoo 10 razy mniejsza ni w województwie zachodniopomorskim. Zrónicowanie województw wzgldem wartoci tak okrelonej miary produktywnoci jest due. Tabela 3.3. Wydajno pracy w dziale Rolnictwo, Lenictwo, owiectwo, Rybactwo w latach 2010-2012 w regionach FADN, tys. z na pracuj cego na rok, ceny bie ce Regiony Polska Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze ródo: [Sielska i in., 2015].. 2010. 2011 15,5 29,5 22,5 16,6 6,3. 2012 18,3 33,9 25,5 20,1 7,7. 18,7 36,4 27,9 19,4 7,5. Agregowanie województw do regionów FADN pozwala zauway, i zmienno wydajnoci pracy w regionach jest mniejsza ni w województwach. Najwiksz przecitn produktywno osigaj pracujcy w regionie Pomorze i Mazury. Regionem o najmniejszej produktywnoci jest Maopolska i Pogórze, ale wydajno pracy w tym regionie jest okoo 5 razy mniejsza ni w regionie przodujcym. Oszacowanie, na podstawie danych GUS, wydajnoci pracy w samym rolnictwie mierzonej wartoci dodan brutto na pracujcego w podziale wojewódzkim, a nastpnie, przez agregacj, w regionach FADN, nie jest bezporednio moliwe. Wymaga przyblionego wyznaczenia wartoci dodanej brutto uzyskanej 31.

(55) w rolnictwie w poszczególnych województwach. Tu wykonano szacunek, zmniejszajc proporcjonalnie warto dodan brutto w poszczególnych województwach odnotowan w dziale RL

(56) R. Wspóczynnik proporcjonalnoci w danym roku jest ilorazem wartoci dodanej brutto produkcji rolniczej ogóem oraz wartoci dodanej brutto dziau RL

(57) R7. Oszacowane mierniki wydajnoci pracy s podane jako wartoci w cenach biecych. Wobec tego, nie jest zasadne bezporednie porównywanie wartoci wydajnoci pracy w kolejnych latach. Sprowadzenie jej do wielkoci wyraonej w cenach porównywalnych jest moliwe dla charakterystyk globalnych, czyli wydajnoci pracy w rolnictwie dla Polski ogóem. Szacowanie odpowiednich deflatorów w podziale wojewódzkim i w podziale na regiony FADN jest wykonalne, ale wymaga znacznego nakadu pracy przy braku gwarancji osignicia odpowiedniej poprawnoci metodyki statystycznej i waciwej dokadnoci oblicze . Uzyskane wyniki szacowania wydajnoci pracy wycznie w rolnictwie zarówno w podziale wojewódzkim, jak i w podziale na regiony FADN (tabele 3.4 i 3.5) nie róni si istotnie w swojej strukturze od wartoci uzyskanych dla caego dziau RL

(58) R (tabele 3.2 i 3.3). Tabela 3.4. Wydajno pracy w rolnictwie w latach 2010-2012 w województwach, tys. z na pracuj cego na rok, ceny bie ce Województwa Polska Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie

(59) ódzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie witokrzyskie Warmi sko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie ródo: [Sielska i in., 2015].. 2010. 2011 13,4 16,3 19,5 7,4 25,9 13,6 4,7 20,9 18,4 2,8 15,1 22,7 10,6 7,3 28,9 21,0 32,0. 2012 17,9 22,6 25,2 11,0 35,9 18,2 6,5 28,6 25,0 4,0 19,6 29,2 14,3 10,3 39,0 26,2 38,5. 17,5 22,1 25,5 10,0 36,1 16,5 5,9 26,8 24,8 3,7 18,3 31,3 14,9 9,0 37,7 28,7 42,2. 7. Taki sposób szacunku jest obarczony bdem wynikajcym z przenoszenia globalnej struktury sektorowej w dziale na wielkoci wartoci dodanej brutto w podziale wojewódzkim. 32.

(60) Tabela 3.5. Wydajno pracy w rolnictwie w latach 2010-2012 w regionach FADN, tys. z na pracuj cego na rok, ceny bie ce Regiony Polska Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze ródo: [Sielska i in., 2015].. 2010. 2011 13,4 27,2 19,5 14,1 5,4. 2012 17,9 35,4 25,2 19,4 7,4. 17,5 36,4 26,3 17,9 7,0. Wszystkie wnioski sformuowane na podstawie zawartoci tabel 3.2 i 3.3 pozostaj uprawnione dla wielkoci prezentowanych w tabelach 3.4 i 3.5. Kolejnym krokiem w analizie jest zestawienie miary wydajnoci pracy w rolnictwie, podawanej w systemie FADN z wielkociami oszacowanymi na podstawie danych Gównego Urzdu Statystycznego. W systemie FADN dane s podawane albo w przeliczeniu na osob penozatrudnion (AWU), albo na gospodarstwo rolne. Kategorie wartociowe s notowane w cenach biecych. Okazuje si, e warto dodana brutto (zmienna SE410 wg nomenklatury FADN) oraz warto dodana netto (zmienna SE415 wg nomenklatury FADN) s prezentowane w przeliczeniu na gospodarstwo rolne. Obok tego warto dodana netto jest równie notowana w przeliczeniu na osob penozatrudnion (zmienna SE425 wg nomenklatury FADN). Rónice w metodyce gromadzenia danych midzy Gównym Urzdem Statystycznym a FADN, jak i konsekwencje dla szacowania wydajnoci pracy s bez trudu widoczne. Prezentacj rónic rozpoczynamy od danych dla lat 2010-2012 zawartych w tabeli 3.6. Tabela 3.6. Warto dodana netto w latach 2010-2012 w regionach FADN, tys. z na osob penozatrudnion na rok, ceny bie ce Regiony Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze ródo: [Sielska i in., 2015].. 2010. 2011 39,8 35,2 22,6 15,3. 2012 42,8 37,7 24,4 17,1. 50,3 39,8 23,7 17,5. Na podstawie powyszych wielkoci mona sformuowa kilka przypuszcze . Po pierwsze, wysze wartoci dodane netto na osob penozatrudnion wskazuj na znany fakt, i liczba pracujcych odnotowywana przez Gówny Urzd Statystyczny dla sektora rolnego jest liczb zawyon. Trudno te oceni, jak na warto miary wydajnoci pracy podawanej w systemie FADN wpywa pominicie wartoci amortyzacji, poniewa nie ma atwej moliwoci przejcia 33.

(61) w wycenie amortyzacji z agregacji z systemu FADN na agregacj stosowan w rachunkach narodowych, w FADN amortyzacja podawana jest w przeliczeniu na gospodarstwo rolne albo w rozliczeniu na osob penozatrudnion. Gdyby zaoy, e w latach 2010-2012 nie zachodziy gwatowne zmiany w przepisach dotyczcych stawek amortyzacyjnych skadników majtku trwaego w gospodarstwach rolnych oraz nie dokonywaa si w polskim rolnictwie rewolucja technologiczna powodujca gwatowny wzrost wartoci majtku z powodu zakupów nowych generacji maszyn rolniczych, to zmiany w strukturze wyceny wydajnoci pracy raz mierzonej jako warto dodana brutto na pracujcego, a raz jako warto dodana netto na osob penozatrudnion s wycznie wynikiem realnej oceny nakadów siy roboczej w systemie FADN. Porównanie zawiera tabela 3.7. Jedyne, co znaczco róni si w obu zestawieniach jest dystans dzielcy ocen wydajnoci pracy w regionie Pomorze i Mazury od oceny wydajnoci w regionie Maopolska i Pogórze oraz regionie Wielkopolska i lsk. Tak jak atwo wskaza przyczyn dla regionu najsabszego, bo jest ni zapewne przeszacowane przez GUS zatrudnienie w produkcji rolnej, tak nie wydaje si, aby ta przyczyna staa za rozpitoci dla regionu Wielkopolska i lsk. Oszacowanie owego dystansu dla regionu Mazowsze i Podlasie jest dla obu róde danych bardzo podobne. Tabela 3.7. Struktura miar wydajnoci pracy wedug GUS i FADN Regiony. 2010. GUS 2011. Pomorze i Mazury 1 1 Wielkopolska i lsk 0,72 0,71 Mazowsze i Podlasie 0,52 0,55 Maopolska i Pogórze 0,20 0,21 wydajno pracy w regionie Pomorze i Mazury = 1 ródo: [Sielska i in., 2015].. 2012 1 0,72 0,49 0,19. 2010 1 0,89 0,57 0,38. FADN 2011 1 0,88 0,57 0,40. 2012 1 0,79 0,47 0,35. Na zako czenie czci ilustrujcej pomiar i statystyki zmierzajce do wyznaczania wielkoci charakteryzujcych produktywno czynników produkcji, warto zaprezentowa przykadow dekompozycj miary zwanej produktywnoci i pojawiajce si wtedy moliwoci uzyskania dodatkowych interpretacji. róde zmian produktywnoci. Mona przyj nastpujc dekompozycj wydajnoci czynnika pracy: ܹܲ௧ ൌ. ܹ‫ܤܦ‬௧ ܹ‫ܤܦ‬௧ ܷܼ௧ ൌ ή ܲ௧ ܷܼ௧ ܲ௧. 34.

(62) gdzie: ܹܲ௧ – wydajno pracy w roku t, mierzona w tys. z na pracujcego na rok, ܹ‫ܤܦ‬௧ – warto dodana brutto w roku t, ܲ௧ – liczba pracujcych w roku t, stan na dzie 31 grudnia, ܷܼ௧ – powierzchnia uytków rolnych utrzymanych w dobrej kulturze z wyczeniem gruntów ugorowanych, tys. ha. Tabela 3.8. Dekompozycja miary wydajnoci pracy wedug GUS 2010 Regiony. ܹ‫ܤܦ‬௧ ൗܲ ௧. ܹ‫ܤܦ‬௧ ൗܷܼ ௧. Pomorze i Mazury 27,19 19,24 Wielkopolska i lsk 19,50 20,88 Mazowsze i Podlasie 14,12 24,87 Maopolska i Pogórze 5,36 21,13 ródo: [Sielska i in., 2015].. 2011. 2012. ܷܼ௧ ൗܲ ௧. ܹ‫ܤܦ‬௧ ൗܲ ௧. ܹ‫ܤܦ‬௧ ൗܷܼ ௧. ܷܼ௧ ൗܲ ௧. ܹ‫ܤܦ‬௧ ൗܲ ௧. ܹ‫ܤܦ‬௧ ൗܷܼ ௧. ܷܼ௧ ൗܲ ௧. 1,41. 35,42. 24,67. 1,44. 36,45. 25,54. 1,43. 0,93. 25,16. 27,08. 0,93. 26,27. 28,51. 0,92. 0,57. 19,40. 33,41. 0,58. 17,93. 31,08. 0,58. 0,25. 7,42. 28,65. 0,26. 6,95. 28,91. 0,24. Jak atwo zauway, nie sprecyzowano jednostek pomiaru czynników dekomponujcych warto wydajnoci pracy. Te jednostki miary nie s istotne. Zostay dobrane tak, aby rzd wielkoci czynników iloczynu i iloczynu by podobny. Dokonana dekompozycja stwarza dodatkowe moliwoci interpretacyjne. Przykadowo wida, e wzrost wydajnoci pracy w regionie Wielkopolska i lsk w roku 2011 w porównaniu z 2010 jest w caoci efektem wzrostu wartoci dodanej brutto uzyskiwanej z hektara uytków rolnych, której warto zwikszya si z 20,88 jednostek do 27,08 jednostek, a warto miary uytków rolnych na pracujcego pozostaa bez zmian na poziomie 0,93 (patrz tabela 3.8). Warto ostatniej z wymienionych miar pozostaje we wszystkich regionach praktycznie staa z okresu na okres. Oznacza to, przy w przyblieniu ustalonej powierzchni uytków rolnych, brak zmian w liczbie pracujcych. Korzystajc z prostego przeksztacenia wzoru na zdekomponowan wydajno pracy w rolnictwie, mierzon wartoci dodan brutto na pracujcego mona dodatkowo pokaza trzy skadniki wzrostu wydajnoci z okresu na okres: ܹܲ௧ାଵ ൌ. ܹ‫ܤܦ‬௧ାଵ ܹ‫ܤܦ‬௧ାଵ ܷܼ௧ାଵ ܹ‫ܤܦ‬௧ ܹ‫ܤܦ‬௧ ܷܼ௧ ܷܼ௧ ൌ ή ൌ൬ ൅ο ൰ή൬ ൅ο ൰ ܲ௧ାଵ ܷܼ௧ାଵ ܲ௧ାଵ ܷܼ௧ ܷܼ௧ ܲ௧ ܲ௧ ܹ‫ܤܦ‬௧ ܷܼ௧ ܷܼ௧ ܹ‫ܤܦ‬௧ ܹ‫ܤܦ‬௧ ܷܼ௧ ο ൅ ο ൅ο ο ൌ ܹܲ௧ ൅ ܷܼ௧ ܲ௧ ܲ௧ ܷܼ௧ ܷܼ௧ ܲ௧. 35.

(63) W ten sposób wzrost wydajnoci pracy jest podzielony na 3 skadowe: na wzrost wywoany zmian powierzchni uytków rolnych na pracujcego, na wzrost wywoany zmian wartoci dodanej brutto na hektar uytków rolnych oraz na wzrost zmierzony iloczynem zmiany wartoci obu czynników. T ostatni skadow mona nazwa efektem synergii midzy efektywnoci uytków rolnych a ich nasyceniem pracujcymi. Dla przykadu rozwaono zmian wydajnoci pracy w regionie Pomorze i Mazury z 27,19 tys. z/rok w 2010 r. do 35,42 tys. z/rok w 2011 r., czyli o 8,23 tys. z/rok. Niezbdne do oblicze wartoci znajduj si w tabeli 3.8. Wida, e ο. ௎௓೟ ௉೟. ൌ ͲǡͲ͵ oraz ο. ௐ஽஻೟ ௎௓೟. ൌ ͷǡͶ͵. Std, efekt synergii midzy efektywnoci. uytków rolnych a ich nasyceniem pracujcymi wynosi okoo 0,12 tys. z/rok, a pozostae skadowe wzrostu osigaj wartoci oraz. ௎௓೟ ௉೟. ο. ௐ஽஻೟ ௎௓೟. ௐ஽஻೟ ௎௓೟. ο. ௎௓೟ ௉೟. ൌ 0,43 tys. z/rok. ൌ 7,68 tys. z/rok (niewielkie niedokadnoci mog wynika. z bdów zaokrgle ). . 36.