WYKSZTA£CENIE JAKO CZYNNIK RÓ¯NICUJ¥CY ZASOBY, ORGANIZACJÊ I WYNIKI EKONOMICZNE GOSPODARSTW

Bogdan Klepacki

Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

WYKSZTA£CENIE JAKO CZYNNIK RÓ¯NICUJ¥CY ZASOBY, ORGANIZACJÊ I WYNIKI EKONOMICZNE GOSPODARSTW

ROLNICZYCH

EDUCATION AS A FACTOR OF FARM RESOURSE, ORGANIZATION AND ECONOMIC RESULTS DIFFERENCIATION

S³owa kluczowe: wykszta³cenie, wiedza, rolnictwo Key words: education, knowledge, agriculture

Synopsis. Przedstawiono zró¿nicowanie zasobów, organizacji i wyników ekonomicznych osi¹ganych przez rolników z wykszta³ceniem wy¿szym, œrednim oraz podstawowym i zasadniczym.

Wstêp

Znaczenie ró¿nych czynników produkcji (zasobów organizacji) w miarê rozwoju gospodar- czego zmienia siê. Dawniej dominuj¹c¹ rolê odgrywa³a ziemia oraz ludzie (w sensie iloœciowym).

Pocz¹tki kapitalizmu to okres wzrostu znaczenia kapita³u, zarówno w sensie rzeczowym, jak i finansowym. We wspó³czesnym rozwoju gospodarczym coraz wiêksz¹ rolê odgrywa wiedza i zwi¹zana z ni¹ technologia. Wiedza pozwala bowiem na lepsze wykorzystanie innych zasobów, a nawet mo¿na mówiæ o substytuowaniu innych nak³adów wiedz¹. Istnieje na to wiele dowo- dów, zaœ najprostszy to fakt obni¿ania nak³adów najwa¿niejszych do niedawna œrodków plono- twórczych (nawozy mineralne, pestycydy) przy jednoczesnym wzroœcie plonów roœlin, jaki obserwujemy w rolnictwie krajów wysoko rozwiniêtych.

Znaczenie wiedzy dla rozwoju rolnictwa

Obszarem, dla którego znaczenie wiedzy bêdzie dominuj¹ce jest rolnictwo i tereny wiejskie.

Uzasadnienie tego pogl¹du, rozpoczêto od zagadnieñ spo³ecznych, które wi¹¿¹ siê na ogó³ z sytuacj¹ negatywn¹.

1. Przez stulecia ze wsi wyje¿d¿ali ludzie, zarówno do miast, jak i za granicê. Na wyjazd decy- dowa³y siê lub by³y typowane przez rodziców osoby uznawane za zdolniejsze, które sobie poradz¹ w nowym œrodowisku. Nie by³o to zjawisko korzystne z punktu widzenia dziedzi- czenia cech przez dzieci wiejskie.

2. Poziom wykszta³cenia ludnoœci wiejskiej jest znacznie ni¿szy ani¿eli miejskiej. Przyk³adowo,

w 2002 roku odsetek osób z wykszta³ceniem wy¿szym œrednio w kraju wynosi³ [Rocznik ...

2003] 10,2%, podczas gdy w mieœcie 13,2%, a na wsi 4,2%. Udzia³ mieszkañców z wykszta³- ceniem zasadniczym, podstawowym i niepe³nym podstawowym wynosi³ œrednio w Polsce odpowiednio: 55,8, 46,6 i 73,6%.

3. Poziom edukacji na wsi jest na ogó³ ni¿szy ani¿eli w mieœcie. S³abiej wyposa¿one s¹ szko³y, póŸniej wkraczaj¹ nowoœci w zakresie treœci i form nauczania.

4. Zaanga¿owanie dzieci wiejskich do prac polowych i przy zwierzêtach w wielu rodzinach ogranicza czas, si³y i energiê na naukê, rozwijanie zainteresowañ itd.

5. W wielu rodzinach wiejskich nadal brak jest zachêcania dzieci do kontynuowania nauki.

Druga grupa argumentów ma charakter gospodarczy.

1. Wspó³czesne rolnictwo, intensywne oraz precyzyjne, jest bardzo „wiedzoch³onne”. Nowe technologie wi¹¿¹ siê ze zwiêkszonym zapotrzebowaniem na wiedzê. S¹ one zwi¹zane ze zrównowa¿onym rozwojem rolnictwa, produkcj¹ integrowan¹, biotechnologiami, a zw³asz- cza z rolnictwem precyzyjnym i systemami wspomagania decyzji, wykorzystuj¹cymi meto- dy iloœciowe oraz satelitarny globalny system pozycjonowania. Wymogom nowoczesnego gospodarowania nie sprosta rolnik bez wykszta³cenia.

2. Rolnicy gospodaruj¹ z zastosowaniem ró¿norodnych œrodków produkcji. Brak umiejêtno-

œci ich wprowadzenia powoduje eliminowanie z rynku producentów spóŸniaj¹cych siê z wdra¿aniem postêpu technologicznego.

3. Producenci chc¹c rozwijaæ przedsiêbiorstwa bêd¹ musieli utrzymaæ klientów, o których zabiegaj¹ inni rolnicy. Produkty musz¹ byæ wiêc tanie i bardzo dobrej jakoœci.

4. Wspó³czeœni rolnicy musz¹ posi¹œæ umiejêtnoœæ rozpoznania rynku, zwi¹zania siê z odbior- c¹, tworzenia marek itd.

5. Polscy rolnicy pope³niaj¹ wiele b³êdów w technologii produkcji, co czêsto wynika z niewie- dzy dotycz¹cej technologii produkcji.

Wykszta³cenie rolników a zasoby ich gospodarstw

W badaniach wykorzystano dane pochodz¹ce z gospodarstw prowadz¹cych nieprzerwa- nie rachunkowoœæ roln¹ dla potrzeb IERiG¯ w latach 1990-2001. Gospodarstwa podzielono wed³ug wykszta³cenia rolników. Wprawdzie wykszta³cenie nie w pe³ni oddaje poziom wiedzy rolników, jednak z braku innego narzêdzia badawczego, pos³u¿ono siê wykszta³ceniem. Doko- nano podzia³u rolników na grupy z wykszta³ceniem: podstawowym i zawodowym, œrednim oraz z wy¿szym. Poziom i zasoby ziemi w tak ustalonych grupach gospodarstw przedstawiono na rysunku 1, poprzestaj¹c jedynie na latach skrajnych z okresu badañ, to jest 1990 i 2001. Gospo- darstwa prowadzone przez rolników z wykszta³ceniem podstawowym, zasadniczym i œrednim posiada³y podobny obszar i w zbli¿onej skali zosta³y powiêkszone. Zdecydowanie odró¿ni³y siê od nich gospodarstwa rolników z wykszta³ceniem wy¿szym. W 1990 r. by³y one nieznacznie wiêksze, zaœ w ostatnim roku ich powierzchnia by³a ju¿ ponad dwukrotnie wiêksza. Oznacza to,

¿e rolnicy z wykszta³ceniem wy¿szym najbardziej rozumieli potrzebê wzrostu skali produkcji i wykazywali najwiêkszy dynamizm rozwojowy.

Wiêkszy obszar wi¹za³ siê na ogó³ z mniejszymi zasobami si³y roboczej na 100 ha UR (rys. 2).

W rolnictwie polskim istnieje nadmiar si³y roboczej na wsi i bezrobocie ukryte. Posiadanie mniejszego zatrudnienia umo¿liwia³o wiêc lepsze wykorzystanie si³y roboczej i wzrost wydaj- noœci pracy.

W gospodarstwach rolników z wykszta³ceniem œrednim lub ni¿szym poziom zatrudnienia spada³ i upodobnia³ siê do rejestrowanego w gospodarstwach osób z wykszta³ceniem wy-

¿szym. Oznacza to, ¿e we wszystkich grupach mia³ miejsce proces racjonalizacji zasobów robo-

cizny, jednak rolnicy z wykszta³ceniem wy¿szym tworzyli nowe miejsca pracy, podczas gdy w

pozosta³ych gospodarstwach mia³ miejsce proces odwrotny.

Badane gospodarstwa ró¿ni³a wyraŸnie wartoœæ maj¹tku, co zaprezentowano w tabeli 1. Rolnicy z wy¿szym wykszta³ceniem dyspo- nowali znacznie wiêkszym maj¹tkiem w okresie wyjœciowym (w roku 1990 o 34,5–51,1%), a ich przewaga nad pozosta³ymi rolnikami do 2001 roku wzros³a (do 1,76–2,17 razy). W przypadku rolników z wykszta³ceniem wy¿szym ujawni³y siê wyraŸne tendencje do zwiêkszania maj¹tku i si³y ekonomicznej gospodarstw.

Elementy organizacji gospodarstw

W tabeli 2 zaprezentowano wybrane cechy gospodarstw, wskazuj¹ce na ich zró¿- nicowanie pod wzglêdem organizacyjnym.

Udzia³ zbó¿ w strukturze zasiewów w ba- danych gospodarstwach by³ zbli¿ony we wszystkich gospodarstwach. Jednak w gru- pie rolników z wykszta³ceniem wy¿szym by³a bardziej zawansowana koncentracja produk- cji zwierzêcej. Liczba krów w gospodar- stwach w okresie wyjœciowym by³a zbli¿ona we wszystkich grupach. U rolników z wy- kszta³ceniem œrednim lub ni¿szym nie uleg³a ona zmianie, natomiast rolnicy z wykszta³ce- niem wy¿szym powiêkszyli stada przeciêtnie o 28,5%. Stada trzody chlewnej zwiêkszy³y wszystkie grupy gospodarstw, jednak tak¿e najsilniej rolnicy z wykszta³ceniem wy¿szym

Rysunek 1. Powierzchnia UR w gospodar- stwach w zale¿noœci od wykszta³cenia ich kierowników

ród³o: badania w³asne z wykorzystaniem wyników gospodarstw prowadz¹cych rachun- kowoœæ dla IERiG¯.

Rysunek 2. Liczba osób w wieku pro- dukcyjnym na 100 ha UR

ród³o: jak na rysunku 1.

w t s r a d o p s o g u k t

¹ j a m æ

œ o t r a W . 1 a l e b a

T zale¿noœciodwykszta³cenia t[ys.z]³ w

e i n e c

³ a t z s k y

W 1990 2001

e w o d o w a z + e w o w a t s d o PŒrednie

e z s

¿ y W

6 6 , 8,73 9,09 3 1

2 6 , 5 1 142,50 150,90 2 .

e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



w t s r a d o p s o g ij c a z i n a g r o y h c e c e n a r b y W . 2 a l e b a

Tzró¿nicowanym wykszta³ceniuichkierowników o

a t a

L Daneogospodarstwachprowadzonych m e i n e c

³ a t z s k y w z y b o s o z e z r p

m y w o w a t s d o

pizawodowym œrednim wy¿szym ]

% [ h c a w e i s a z w

¿ ó b z

³ a i z d U 0 9 9

12001 61,7 3 , 2

7 61,4

7 , 3

7 61,1

4 , 2 7

] o w t s r a d o p s o g / k u t z s [ a

³ d y b e i w o

³ g o P 0 9 9

12001 7,76 5 3 ,

7 8,07

1 9 ,

7 7,96

3 2 , 0 1

] o w t s r a d o p s o g / k u t z s [ y d o z r t e i w o

³ g o P 0 9 9

12001 13,26 6 4 , 8

1 15,21

0 6 , 8

1 17,81 0 0 , 0 3 .

1 u k n u s y r a n k a j : o

³ d ó r















SRGVWDZRZH

]DZRGRZH UHGQLH Z\ V]H :\NV]WDáFHQLH

KD

















SRGVWDZRZH

]DZRGRZH UHGQLH Z\ V]H :\NV]WDáFHQLH

RVRE\KD85





(o 68,4%, wobec 39,2 i 22,3% w pozosta³ych grupach).

IntensywnoϾ produkcji i wyniki ekonomiczne

Rolnicy z wy¿szym wykszta³ceniem prowadzili gospodarkê bardziej intensywn¹ (tab. 3).

Poziom nak³adów materia³owych w pocz¹tkowym roku badañ by³ w ich gospodarstwach wy-

¿szy o oko³o 30% od pozosta³ych gospodarstw, w koñcowym okresie badañ ju¿ prawie 95%, zaœ w przeliczeniu na jednostkê powierzchni w okresie pocz¹tkowym by³ zbli¿ony, zaœ koñco- wym o 31% wy¿szy.

Wyniki ekonomiczne gospodarstw prowadzonych przez rolników najwy¿ej wykszta³co- nych by³y najkorzystniejsze. Ich przewaga ekonomiczna uleg³a te¿ wyraŸnemu pog³êbieniu. Na przyk³ad, wartoœæ produkcji koñcowej brutto w pocz¹tku badañ by³a w nich wy¿sza o 63%, a na ich koniec 2,4 raza (na 1 ha z 26% do 1,5 raza). W przypadku produkcji towarowej odpowiednie liczby wynosi³y 38% i 1,6 raza. Dochód rolniczy pocz¹tkowo by³ zbli¿ony (na jednostkê po- wierzchni ni¿szy), a w 2001 roku ju¿ 2,5-krotnie wy¿szy. Rolnicy wy¿ej wykszta³ceni osi¹gali tak¿e wiêksze dochody spoza gospodarstwa (1,6–2,8 razy).

Wnioski

1. Rolnictwo staje siê coraz bardziej skomplikowane i odnoszenie w nim sukcesów wymaga du¿ej wiedzy, przedsiêbiorczoœci, elastycznoœci i innowacyjnoœci rolników. Wielu rolników bêdzie mia³o problemy z utrzymaniem konkurencyjnoœci. Upowszechnianie wiedzy powin- no stanowiæ priorytet, szansê rozwojow¹ obszarów wiejskich i rolnictwa.

2. Istnieje du¿a ró¿nica w podejœciu do zasobów i organizacji gospodarstw miêdzy rolnikami z wykszta³ceniem œrednim i ni¿szym oraz z wykszta³ceniem wy¿szym. Ci ostatni gospodaro- wali na wiêkszych powierzchniach i d¹¿yli do ich zwiêkszenia, podczas gdy pozostali rolni- cy powiêkszyli obszar gospodarstw nieznacznie. Œwiadomoœæ znaczenia koncentracji i skali produkcji przez rolników lepiej wykszta³conych ujawni³a siê tak¿e w znacznym wzro-

œcie wartoœci maj¹tku, zwiêkszeniu stad byd³a oraz trzody chlewnej.

3. Rolnicy z wy¿szym wykszta³ceniem stosowali intensywniejsze technologie produkcji oraz uzyskiwali korzystniejsze wyniki produkcyjne i ekonomiczne. Uda³o siê im prze³amaæ po- wszechnie znan¹ zale¿noœæ, zgodnie z któr¹ w miarê wzrostu obszaru wyniki produkcyjno-

w t s r a d o p s o g h c y n a d a b e n z c i m o n o k e i e n j y c k u d o r p i k i n y W . 3 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Wartoœæprodukcijidochoduna1haURwzale¿noœci h c a t a l w a w t s r a d o p s o g w ó k i n w o r e i k a i n e c

³ a t z s k y w d o

0 9 9

1 2001

e w o w a t s d o

p+zawodowe œrednie wy¿sze podstawowe e w o d o w a z

+ œrednie wy¿sze o

w o

³ a ir e t a m y d a

³ k a

Nz/³gospodarstwo]

[ak³adymateira³owe/1haUR[z]³ Nkb[z/³gospodar].

Pkb/1haUR[z]³ P/t1haUR[z]³ Pr[z/³gospodarstwo] D/r1haUR[z]³

Dochodyspozagospodarstwa[z]³ D

5 8 3 2

7 8 225 5 4502

5 9 373 9 5629

7 3 6

8 4 3 2

3 5 294 7 4513

5 2 4431 3365 8 8 8

5 0 1 3

9 6 286 3 7634

6 4 566 3 5450

3 2 4 1

9 9 4 0 3

6 0 3 2942 1 42952

4 7 5 2246 0 21486

1 5 8 1 1

1 1 6 2 3

3 2 , 2885 5 43510

5 1 1 3514 0 21472

9 0 6 6 1

9 3 5 9 5

1 2 0 3004 2 0 1 4414

7 0 2 4999 9 41544

5 4 8 5 2 .

1 u k n u s y r a n k a j : o

³ d ó r



ekonomiczne na jednostkê powierzchni ulegaj¹ pogorszeniu. Wyniki badañ dowodz¹, ¿e o poziomie efektywnoœci wykorzystania ziemi mo¿e decydowaæ nie jej obszar, a sposób za- stosowania œrodków produkcji. Wy¿szy poziom edukacji producentów oraz korzystanie z nowoczesnej wiedzy technologicznej i ekonomicznej zdecydowanie to u³atwia.

Literatura

Banach R. 2004: Pokonaæ lukê wiedzy. Master of Business Administration, nr 4(69).

Klepacki B. i in. 1997: Przestrzenne zró¿nicowanie technologii produkcji roœlinnej w Polsce i jego skutki.

Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa.

Klepacki B. 2003: Gospodarka oparta na wiedzy jako szansa rozwojowa Polski. Wieœ Jutra, nr 1(54).

Ocena Gospodarki Opartej na Wiedzy w Polsce. Raport Banku Œwiatowego. 2004. http://www.kbn.gov.pl/

wyniki_raportu_banku_swiatowego.html

Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS 2002.

Summary

In the paper the Author stated that knowledge and science is the main motor of agriculture develop- ment.The author has presented the differentiation of resources, organisation and economic results received by farmers with different level of education. Higher education level strongly connected with better economi- cal results.

Adres do korespondencji prof. dr hab. Bogdan Klepacki Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW ul. Nowoursynowska 166 02 787 Warszawa tel. (0 22) 593 42 28 e-mail: klepacki@alpha.sggw.waw.pl