Prezentowane źródło jest drugim w kolejności publikowanym spisem konwersji na katolicyzm dokonanych za sprawą lub przy udziale małopolskich franciszkanów-reformatów \ Spis ten pow­

WALDEMAR KOWALSKI

STOPNICKI REJESTR KONWERTYTÓW XVII—XIX W.

Wstęp

Prezentowane źródło jest drugim w kolejności publikowanym spisem konwersji na katolicyzm dokonanych za sprawą lub przy udziale małopolskich franciszkanów-reformatów \ Spis ten pow­

stał w klasztorze w Stopnicy i obejmuje osoby, które przystąpiły do Kościoła rzymskiego w latach 1655—1863.

Stopnica leżąca w powiecie wiślickim województwa sandomier­

skiego była miastem królewskim lokowanym w 1362 r.1 2 Z reje­

strów pogłównego wynika, iż w siedemdziesiątych latach XVII w.

była to osada co najwyżej średniej wielkości. W 1673 r. odnoto­

wano tam bowiem 296 podatników chrześcijan, trzy lata później 77 Żydów, zaś 31 osób zadeklarowało swój związek z tamtejszym dworem 3. Ranga miejscowości nie uległa istotnym zmianom w ciągu kolejnego stulecia. Stopnicę omijały ważne szlaki komunikacyjne 4.

Z końcem XVIII w. liczyła ona szacunkowo mniej niż tysiąc mie­

szkańców, włączając ludność żydowską, a w pierwszych dziesięcio­

leciach XIX w. liczbą ludności zbliżyła się do głównych miast tej części Małopolski (1827 r. — 2180). W okresie zaborów Stopnica pełniła rolę ośrodka administracji państwowej i kościelnej. W la­

tach 1816—1837 stanowiła siedzibę obwodu w województwie kra­

kowskim, a następnie — powiatu w guberni krakowskiej, którą w 1841 r. przemianowano na kielecką. Rzemieślniczo-rolnicza osa- 1 Zob. Pińczowski spis konwertytów XVII—XIX wieku, opr. W. K o ­ w a l s k i , „Nasza Przeszłość” (dal. cyt. NP) t. 73: 1990 s. 5—33.

2 A. B e r d e c k a , Lokacje i zagospodarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkiego (1333 — 1370), Wrocław 1982 s. 32.

3 Z. G u 1 d o n, Ludność żydowska w miastach województwa san­

domierskiego w II połowie XVII w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1982 nr 3—4 s. 26; Z. G u l d o n , K. Kr z y S t a n e k , Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa san­

domierskiego w XVI—XVIII wieku , Kielce 1990 s. 202.

4 L. S t ę p k o w s k i , Z badań nad siecią dróg województwa sando­

mierskiego w II połowie XVIII w., „Studia Kieleckie” nr 1/53, 1987 s. 53—54.

13 — Nasza Przeszłość T. 76

194

da utrzymała rangę powiatowej także w utworzonej w 1845 r.

guberni radomskiej5. Według podziałów administracji kościelnej Stopnica leżała pierwotnie na terenie dekanatu pacanowskiego diecezji krakowskiej 6. Po zniesieniu istniejącej w latach 1807—1818 diecezji kieleckiej Stopnica awansowała w 1819 r. na centrum dekanatu biskupstwa krakowskiego (od 1842 r. ■ — kielecko-krakową­

skiego) 7.

Nawracanie na katolicyzm miało być głównym zadaniem spro­

wadzonego do Polski zakonu Braci Mniejszych Ściślejszej Obser­

w anci. Nie przypadkiem więc w 1633 r., czyli w jedenaście lat po założeniu pierwszego domu tego zakonu w Zakliczynie, refor­

maci sprowadzeni zostali do Stopnicy. Z inicjatywą tą wystąpił starosta stopnicki, wojewoda sandomierski, Krzysztof Ossoliński, a intencją jego było, by ojcowie oddziaływali na tak potężne gnia­

zdo herezji, jakim był ówczesny Raków8. Klasztor wraz z kościo­

łem p.w. św. xMarii Magdaleny należał początkowo do małopolskiej kustodii, a od 1639 r. prowincji, pod tytułem Matki Boskiej Aniel­

skiej. W 1864 r. utworzono tam klasztor etatowy, który zlikwido­

wano w 1899 r. Reformaci odzyskali placówkę w 1916 r.9 Stopnicki rejestr, dokumentując znaczący fragment duszpaster­

skiej działalności tamtejszych franciszkanów, stanowi także przy­

czynek do poznania losów małopolskiej reformacji w jej schyłko­

wym okresie. Na terenie powiatu wiślickiego w pierwszej poło­

wie XVII stulecia miała ona oparcie jeszcze w jedenastu zborach.

Liczba ta gwałtownie malała w ciągu kolejnych dziesięcioleci, a podobnie było i na sąsiednich terenach10 * . W XVIII w. w całej

5 Z. G u l do n, K. K r z y ś t a n e k , dz. cyt., s. 89—92; 202; St.

M a r c i n k o w s k i , Miasta Kielecczyzny. Przemiany społeczno-gospo­

darcze 1815 — 1869, Warstzawa—Kraków 1980, passim.

6 E. W i ś n i o w s k i , Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku . Materiały do struktury organizacyjnej, Lublin 1976 s. 113—115.

7 D. O l s z e w s k i , Przemiany społeczno-religijne w Królestwie Pol­

skim w pierwszej połowie XIX wieku. Analiza środowiska diecezjal­

nego, Lublin 1984 s. 17—25.

8 A. B ł a ż k i e w i c z , Powstanie małopolskiej prowincji reformatów (1587—1639), NP t. 14: 1961 s. 114—116; J. K r a c i k, Raków katolicki,

„Odrodzenie i Reformacja w Polsce” (dalej OiRwP) t. 30, 1985 s. 100.

9 A. K o r a l e w i c z , Additament do Kronik Braci Mniejszych s.

Franciszka , Warszawa 1722 s. 27; A. B ł a ż k i e w i c z , dz. cyt., s. 132—

133; G. W i ś n i o w s k i , Franc szkanie-reformaci między pierwszym a trzecim rozbiorem Polski (1772 — 1795), w: Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1772 — 1970, cz . 3. Zakon Braci Mniejszych-Franciszka- nów, Warszawa, 1982 s. 135; T e n ż e , W Królestwie Polskim, tamże, s.

17?, 179, 181, 218.

10 W. U r b a n , Źródła do dziejów reformacji w województwie san­

domierskim, w: Dzieje Kielecczyzny w histor ografii Polski Ludowej . Baza źródłowa, cz. 1, pod red. Z. G u l d o n a i M. B. M a r k o w ­ s k i e g o , Kielce 1987 s. 51; W. M ü l l e r , Dzieje Kościoła na terenie

[3]

195 diecezji krakowskiej zostało jedynie kilka zborów. Świątynie e-

wangelickie w Wielkanocy, Wiatowicach, Sieczkowie-Grzymale, Wielkim Tursku, Szczepa nówkach i Piaskach przetrwały rozbiory, a kres wegetacji większości z nich przyniosła w 1849 r. decyzja Synodu. Do wieku XX dotrwał jedynie zbór w Sielcu u.

Publikowana kranika nie łączy ojców stopnickiego konwentu z Rakowem. Opowiada bowiem o wydarzeniach późniejszych niż znana skądinąd obecność zakonników w tym mieście. W 1641 r.

Bonawentura Dzierżanowski przebywać miał „w konwencie ra- kowskim, prędko opuszczonym” 12. W następnych latach jego kon- fratrzy wyręczali miejscowych księży w pracy parafialnej13. Ja ­ ko wysoce prawdopodobne przyjąć należy, iż z miastem Sienień- skich związana była Zuzanna Abramowiczowa, która wyrzekła się arianizmu wobec stopnickich księży w 1671 r.14 Również zasadne wydaje się przypuszczenie, że reformaci przestali interesować się Rakowem od 1644 r., kiedy to decyzja bpa Gembickiego odebrała im nadzieję na założenie tam kolejnego konwentu. Operatywność duszpasterzy rakowskiej parafii nie wymagała też chyba stałego wsparcia z zew nątrz15; nadto na pierwszy plan wysunęła się ko­

nieczność walki z herezją na innych frontach.

W pobliskim sąsiedztwie, w Sieczkowie-Grzymale, w parafii Tu­

czępy zbór kalwiński powstał przed 1613 r. Istniał on — a przy nim szkoła — dzięki opiece Komorowskich, Karwickich, Strzesz- kowskich, które to nazwiska z czasem zaczęły pojawiać się na stopniekiej liście nawróconych. Po zlikwidowaniu zboru Gołuchow- skich w Chmielniku w 1690—1691 r. jego audytorzy przeszli do Sie­

czko wa. Tam też podczas wizytacji w 1699 r. odnotowano świąty­

nię luterańską z dzwonnicą10. Wizytacje z lat 1748 i 1783 wy­

mieniają zbór murowany w Grzymale. Ponadto pierwsza z nich dzisiejszej diecezji kieleckiej w XVI—XVIII wieku, w: Księga jubi­

leuszu stulecia diecezji kieleckiej (1883 — 1983), Kielce 1986 s. 225.

11 Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie t. 3 cz. 1, opr. H. K o z e r s k a i W. S t u m m e r , Warszawa 1987 (dalej KR BUW) nr 651; J. K r a c i k , Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra w pierwszej połowie XVIII wieku, „Studia Kościelnohisto- ryozne” t. 2, 1977 s. 153; H. M ( e r c z y n g ) , Zbory i senatorowie pro­

testanccy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1904 s. 73, 74, 76—77, 79.

12 A. K o r a l e w i c z , dz. cyt., s. 42.

18 J. K r a c i k , Raków katolicki, s. 100. Istniała tam więc zapewne niewielka placówka misyjna, która poprzedzić miała powstanie nowego klasztoru, do czego jednak nie doszło.

14 Zob. zapis pod tym rokiem.

15 J. K r a c i k , Raków katolicki, s. 100—403; W. U r b a n , Zmierzch arańskiego Rakowa, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” R. 30:

1975 nr 2 s. 265.

16 Określenie „świątynia luterańska” może być wynikiem dość po­

wszechnego mylenia obu wyznań ewangelickich przez ówczesny kler ka­

tolicki, dla którego stanowiły one jeden i ten sam żywioł.

196

[4]

wspomina kalwinistów tamże, zaś przy okazji następnej liczbę dy­

sydentów w parafii oszacowano na 16 osób. Od końca XVII stu­

lecia był Sieczków miejscem licznych konwokacji, synodów pro- wincjalnych, kongregacji. W tamtejszej parafii ewangelicko-re­

formowanej w 1822 r. przebywali przedstawiciele wyznania augs­

burskiego. W 1834 r. właścicielem dóbr Grzymała był Krzysztof Lossow 17.

Innym, leżącym nieopodal Stopnicy, ważnym ośrodkiem refor­

macji był Sielec w parafii Koniemłoty. Zbór ewangelicko-reformo­

wany istniał tam już w 1625 r., a jego patronami byli Dębiccy.

Czynna była także przyzborowa szkoła. W 1758 r. Sielec zakupił od Dębickich August Czartoryski, który zobowiązał się do utrzy­

mywania miejscowego zboru i ministra. W 1748 r. istniała tam drewniana świątynia. W roku 1780 rozpoczęto budowę nowej, mu­

rowanej, którą objąć mieli kalwiniści, zaś drewniany zbór zamie­

rzano przekazać „lutrom”. W 1787 r. w parafii Koniemłoty było jedenastu dysydentów18.

Z publikowanego tu źródła wynika, że w co najmniej równym stopniu jak krusząca się sieć zborów, kierunki i efekty działań stopnickich reformatów określały stosunki własnościowe. Te po­

zostają jednak w zasadzie zupełnie nieznane.

Statystykę rekatolizacyjnych dokonań prezentuje tabela h Da­

ne, jakie zbiera, nie wyczerpują z pewnością sukcesów zakonników na tym polu. Dane te orientują jednak w istotnych, postępujących przemianach, gdy idzie o pochodzenie geograficzne i wyznaniowe konwertytów. Jednocześnie nie sposób obecnie jednoznacznie stwierdzić czy i w jakim stopniu spadek ilości nawróceń wynikał z osłabnięcia działań społeczności klasztornej, na ile zaś był kon­

sekwencją prawie zupełnego zduszenia małopolskiej reformacji do schyłku XVII w. Do tego czasu bowiem, czyli na pierwsze trzy dziesięciolecia rejestrowania osiągnięć w tym względzie, przypada nieco ponad 40 proc. nawróceń. Ponadto, o ile we wspomnianym O. B a r t e l , Marcin Luter w Polsce, OiRwP t. 7: 1962 s. -41 wspo­

mina o czterech takich wspólnych kościołach na terenie Małopolski w

**17 Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. 3 (Małopolska 1632), opr. M. S i p a y ł ł o , Warszawa

, wg indeksu; E. W i ś n i o w ­ s k i , dz. cy t, s. 121; H. M (e r c z y g), dz. cyt., s 73; J. Ł u k a s z e ­ w i e z, Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, Poznań 1853 s. 303—308, 408—409; St. T w o r e k, Działalność ° ^ zat0^ °

-kulturalna kalwinizmu małopolskiego

lu b lin 1970 s 313 357, 368; KR BUW, nr nr 592, 593, 596 607, 64b, b/i.

i?1w M ( e r c z y n g ) dz. cy t, s.

; A. S z e f e r , Zarys historii zboru ewangelicko-reformowanego sieleckiego, „Zwiastun Ewangeliczny • • 1901- St T w o r e k dz. c y t, s. 297; E. W i ś n i o w s k i , dz. cyt ., ^ 9 8 W. K r i e g s e i s e n , Zbór kalwiński w Sielcu koło Staszowa, OdRwP t. 35: 1990 s. 157—178.

[5]

197 początkowym okresie nawracano przede wszystkim okoliczną szla­

chtę i jej służbę, to w następnych dziesięcioleciach przeważa plebs różnych zawodów, żołnierze pochodzący z odległych terenów. Ró­

wnolegle na przełomie XVII—XVIII w. znacznie maleje liczba byłych kalwinistów, a istotnie rośnie grupa eks-luteran. Sumując, od końca XVII w. potencjalni kandydaci do konwersji pośród oko­

licznej ludności osiadłej na stałe stanowili zastęp nieliczny, a przez to, być może, bardziej zwarty i odporny na perswazję. Stąd też następujące później nawrócenia zawdzięczać należało prawdopo­

dobnie nie tylko duszpasterskim zabiegom, ale i sprzyjającym oko­

licznościom. Emigranci, którzy zerwali z odległym miejscem po­

chodzenia, żołnierze z Saksonii czy Prus przebywający w polskim i katolickim otoczeniu, stanowili lepszy materiał na konwertytów.

Kolejnym znakiem czasu jest dominacja od końca XVIII w. na­

wróceń z judaizmu 19.

Powyższa szkicowa charakterystyka jakościowych i ilościowych przemian zbieżna jest z wynikami wycinkowych obserwacji poczy­

nionych dla innych małopolskich miejscowości. Godne podkreśle­

nia jest, iż reformaci w Stopnicy nie ustępowali w tym względzie swym współbraciom z tak niewspółmiernie znaczniejszych ośrod­

ków miejskich jak Pińczów czy K raków 20.

Zgodnie z duchem epoki największą wagę przywiązywano do skrupulatnego odnotowywania zgodności przebiegu ceremonii z li­

terą prawa 21. Do Kościoła więc przyłączali nowo nawróconych oj­

cowie posiadający sankcję absolucji z herezji22. Odosobniony przy­

padek wezwania w nagłej potrzebie w 1713 r. jezuity z Sando­

mierza legitymującego się takimi uprawnieniami dobrze świadczy o duszpasterskiej trosce reformatów. Odpuszczenie grzechów, zło­

żenie wyznania wiary uzupełniało przyjęcie komunii świętej jako konsekwencja wyraźnego akceptowania nauki o prawdziwej, rze-

19 Por. J. F l a g a , Działalność duszpasterska zakonów w drugiej po­

łowie XVIII wieku, Lublin 1986 s. 241. Autor stwierdza, iż ponad 50 proc. nawróconych przez jezuitów małopolskiej prowincji tego zakonu w latach 1767 1770 stanowili Żydzi. Stan ten tłumaczy wysokim od­

setkiem ludności żydowskiej na tych terenach. Jest to jeden z czynni­

ków — z pewnością jednak nie najważniejszy.

20 J. F l a g a , dz. cyt., s. 231—252; Pińczowski spis, passim; J. P a ­ s i e c z n i k , Działalność klasztoru franciszkanów-reformatów w Krako­

wie 1625—1978, Kraków 1980 s. 103—107; zob. też H. B ł a ż k i e w i c z , Dzieje parafii Pilica w okresie przedrozbiorowym, NP t. 57: 1982 s. 196, gdzie na podstawie analogicznego spisu o 31 osobach nawróconych w la­

tach 1747—1796 przez tamtejszych franciszkanów ściślejszej obserwancji.

21 Zob. szerzej J. K r a c i k , Chrzest w staropolskiej kulturze ducho­

wej, NP t. 74: 1990 s. 181—196; T e n ż e , Duszpasterstwo parafialne, s. 171 oraz passim.

“2 Treść takich zezwoleń przekazuje Formularz aktów kościelnych przeważnie diecezji krakowskiej z lat 1643—1713, Biblioteka Czartorys­

kich w Krakowie, rkps 2065 k. 50v.

T a b e la 1 K o n w e rs je d o k o n a n e w l a ta c h 16 55 — 18 63 z a sp ra w ą l u b p rz y u d z ia le sto p m c k ic h re fo rm a tó w R a ­ ze m rL

W ci w

£3

W y zn a n ie

ouojsoj ^ ooik ^

Ci 05 aiuetaiuoqe^r

I Tt<

Żyd zi B d .

H CO CO 0 5

r-H

co

m

i ^co

§ <N

cO 20

S c h iz m a ty c y B d .

CO »H rH LO

co

Ul

O

rH

§

L u te ra n ie Bd.

^

co

H

0Q LO

H H

£>

CO

§

K a lw in iś c i B d.

^ Tt< ^

0 5

TP m rt< Tł< lO <N 1H

rH

%

20

A ri a ­ n ie

Ra ze m 4

iWUVVUAOJV/

L a ta

r}<

O

CO

CO

I> I> co

rH rH rH rH rH

M I I I

LO LO

CO

CO

co

CO CO CO tT— D—

H rH rH H rH

O gó łe m

O £

T3 -O

I

• N

a<y

m

199 czywistej i substancjalnej obecności Chrystusa pod postaciami eu­

charystycznymi28. W omawianym źródle znaleźć można przykłady, w jaki sposób stosowna nauka teologów katolickich wykorzysty­

wana była w praktycznym działaniu. Cudowne objawienie jako polemiczny argument zasługiwało nie tylko na szczegółowy opis, ale także, z pewnością, na rozgłoszenie z kazalnicy. Stopnicka kro­

nika konwersji potwierdza przestrzeganie ugruntowanej od końca XVI w. zasady niepowtarzania chrztu bez względu na obrządek w jakim go udzielono2 3 24. Stąd też sakrament ten przyjmują w każdym przypadku nawróceni z religii mojżeszowej. Arianie nie mieli ściśle ustalonych zasad w tym względzie. Ogólnie akceptowa­

na praktyka stanowiła, iż chrzczono wstępujących do zboru nie­

chrześcijan, zaś innych — tylko na ich własne życzenie. Dzieci urodzonych z rodziców socyniańskich nie chrzczono w ogóle — ani w niemowlęctwie, ani w wieku dojrzałym 25 * . Także stanowisko Socyna nie było w tej kwestii do końca jasne28. Z tych powodów bracia polscy zmieniający wyznanie, jeśli nie byli uprzednio chrzczeni, musieli dopełnić tego obowiązku. Z tym wiązała się zmiana imienia. Nie było to jednak regułą i zależało, zdaje się, od inicjatywy szafarza 27 2 8 * * . Akt przyjęcia nowej religii miał na ogół uroczystą oprawę, co wynikało z wagi konwersji dla Kościoła2S, przywiązania do celebry i ufności w jej propagandowe walory.

23 Por. Z. Z a l e w s k i , Komunia święta wiernych w Polsce w okre­

sie reformy trydenckiej, „Studia Liturgiczne” t. 5: 1988 s. 77, 120; J.

F l a g a , dz. cyt., s. 251.

24 Zob. U. B o r k o w s k a , Bracia mniejsi i prawosławie , w: Zako­

ny franciszkańskie w Polsce, red.: J. K ł o c z o w s k i , t. 1. Francisz­

kanie w Polsce średniowiecznej , cz. 1 Franciszkanie na ziemiach pol­

skich, [Kraków—Lublin 1983] s. 397—404; por. R. L e t h a m , Baptism in the writings of the reformers, „Scottish Bulletin of Evangelical Theology” vol. 7, no. 1, 1989.

25 Chrzest obowiązywać miał — jak twierdzili — jedynie pierwszych chrześcijan; J. T a z b i r , Socynianizm w Prusach Książęcych XVII wieku, OiRwP t. 17: 1972 s. 170—171; T e n ż e , Bracia Polscy w Sied­

miogrodzie 1660 — 1784, Warszawa 1964 s. 112 i n.

20 „Socinus war hie ein rechter Proteuis und nahm alle Farben an.

Er billigte es, dass sich die Leute noch einmal tauffen liesisen, er selbst aber, war mit seiner kinder Taufe, zufrieden, und da im gleich offt zuigesesiset worden, warum er das, was er andere thun heisse, auch nicht selber an sich thun Hesse, wüste er sich doch immer mit Ausreden zu behelffan, und blieb wie er war.”; S. F. L a u t e r b a c h , Ariano-Socinismus olim in Polonia. Der ehmahlige Polnische Arianische Socinismus, Frankfurt u. Leipzig 1725 s. 449—455. Zob. też J. K r a ­ s i ń s k i , Zarys dziejów polskiego arianizmu przedsocyniańskiego,

„Studia Sandomierskie” t. 1, 1980 s. 131—134.

27 Por. J. T a z b i r , Polski kryptoarianizm, OiRwP t. 10: 1965, s.

196—197; W. U r b a n , Zmierzch, s. 261.

28 Zob. P. S c z a n i e c k i , Nawrócenie Kwadrantyna, w: T e g o ż , Służba Boża w dawnej Polsce. Studia o Mszy św., Seria druga, Po­

znań—Warszawa—Lublin 1966 s. 187.

2 0 0 W A L D E M A R K O W A L S K I

[ 8 ]

Nawrócenia przybierały niekiedy charakter falowy w tym zna- czeniu, iż porzucenie dotychczasowego wyznania przez jedną oso­

bę bywało wzorem, za którym szło najbliższe otoczenie. Zofia z Komorowa Grabkowska, otwierająca stopnicki rejestr, jest tego dobrym przykładem, acz — nie jedynym. Inaczej rzecz się m ia­

ła z Żydami. Dotychczasowa literatura przedmiotu podkreśla wy­

siłek, jaki łączył się z pozyskiwaniem neofitów. W Stopnicy tylko nieliczni z nich przekroczyli dwudziesty rok życia. Skąpe na ogół zapisy niewiele mówią o okolicznościach, jeszcze mniej o mo­

tywach przestąpienia klasztornych progów 29. W kilku przypadkach jednak zakładać można inicjatywę szlachty, która następnie asy­

stowała podczas aktu chrztu i od której oczekiwać można było dal­

szej opieki. Wkład zakonników, według ich własnego świadec­

twa, ograniczał się tu do rutynow ej katechezy, która dopiero w XIX w. trw ała więcej niż dwa, trzy tygodnie.

Komentowane źródło sugeruje, że konwersje — nie tylko z mo- zaizmu — bywały częściej udziałem ludzi młodych niż zaawanso­

wanych wiekiem. Można to było założyć nawet mając na uwadze fakt, iż określenie iuvenis przydawane było na ówczas tak kilku­

nastoletnim chłopcom, jak i ponad trzydziestoletnim mężczyznom, zaś virgo oznaczać mogło kobietę niezamężną bez względu na wiek. Także sporadycznie występujące, a znane skądinąd, określe­

nia w rodzaju ex Lutheranismo sive Calvinismo nie raziły ów­

czesnych brakiem precyzji, gdyż nie pociągało to żadnych prak­

tycznych skutków 30. Przypadki takie przestrzegają jednak przed bezkrytyczną analizą statystyczną opartą o taki m ateriał źródłowy.

W porównaniu z analogicznymi rejestrami, które powstały w klasztorach franciszkańskich, a przetrwały do dziś, stopnicki za- * 8 0

29 Por. J. F l a g a , dz. cyt., s. 241—242; J. G o l d b e r g , Żydowscy konwertyci w społeczeństwie staropolskim, „Społeczeństwo staropol­

sk ie” t. 4, pod red. A. I z y d o r e z y k i A. W y c z a ń s k i e g o , 1986 s. 195—247; J. T a z b i r , Świat panów Pasków , Łódź 1986 s. 195—241.

G. H u n d e r t, The implications of Jewish economic activities for Christian-Jewish relations in the Polish Commonwealth , w: The Jews in Poland, ed. by Ch. A b r a m s k y , M. J a c h ü m c z y k , A. P o l o n ­ s k y , Oxford—N ew York 1986 s. 60 przytacza ostrzeżenia, jakie rabini kierow ali do Żydów, którzy ubiorem i zwyczajam i upodabniali się do chrześcijan.

80 Odwrotnie niż znane z akt lubelskiego grodu określenia sectae vero Arianicae sive C alvinisticae”; A. K o s s o w s k i , Dokumenty z życia różnowierców polskich w latach 1658—1663 , OiRwP t. 2: 1957 s. 192, 196, 206; zob. też H. W i s n e r , Dysydenci litewscy wobec w y ­

buchu w ojny polsko-szwedzkiej (1655 — 1660), OiRwP t. 15: 1970 s. 108.

Być może pozostawało to w związku ze wspólnym traktowaniem róż­

nych konfesji przez część barokowej katolickiej literatury polemicznej, czego przykład dał F. E. P r e i s s, Jasne dowody m iędzy niezliczo - nemi w chrześcijaństwie sektami [--- ], Sandomierz 1766.

S T O P N I C K I R E J E S T R K O N W E R T Y T Ô W X V I I —X I X W .

2 0 1

19]

nietyPT ą- Fakt°m’ ma^ 'cym miejsce do roku rlb u c T o w C AJ t ZySZą °Wlem niekiedy stosunkowo znacznie rozbudowane opisy. Narracja nie tylko informuje o przebiegu wy­

darzeń, ale także wspomina o ich motywach. To zaś podnosTwar-

? Ódła’ ktÓPe «chyP ówczesnych przekazów kronikarskich, diariuszy Cześć ta nnm stab

dukta przed 19 października 1677 r. Od tego okrŁ u źródło — zgo­

dnie z powszechnym zwyczajem zakonu — kontynuowane było na zasadzie metryki i zawiera wpisy różnych rąk WpisTw tych t n S T n0 i™ °? Ół bezP°średnio Po wydarzeniach, któSe u p a S e - tmają. Bywało jednak, iż akt „rewokacji” czy chrztu od Udoku­

mentowania w księdze dzielił dłuższy okres, który dochodził na- ne Hora Zecn f ^ ^ ossowano wtedy zapewne stosowne, czynio­

ne doraźnie, notatki. Pociągało to za sobą zakłócenia w chronolo­

gii wpisów, wypełnianie marginesów stron całymi wpisami lub g osami do nich. Praktykę taką tłumaczy po części wykonywanie przez zakonników swych czynności poza Stopnicą, a nie były to przypadki sporadyczne. Wszystko to stawia pod znakiem zapyta­

nia kompletność wykazu.

Autorem wzmiankowanej wyżej indukty, lub też wiernej w szczegółach redakcji, na podstawie której indukta powstała, był według wszelkiego prawdopodobieństwa prowincjał małopolski Wa­

lerian Rzewuski. On bowiem poświadcza nawrócenia z lat 1676_

1677. Niektóre z wcześniejszych wypadków mogły być mu znane z autopsji. Zapewne wykorzystywał też bieżące zapiski, a może i istniejące wcześniej redakcje tekstu, z których trzy udało się obe­

cnie odnaleźć. Oznaczone w niniejszym wydawnictwie jako R 1 i R 2 przechowywane są aktualnie pośród luźnych akt konwentu z XVII XIX w. w tej samej teczce opatrzonej napisem „Stop­

nica”. Na trzech kartach (R 1) zatytułowanych Cathalogus Con- versorum ad Fidem NOstrava Orthodoxava in Conventu zapisano nawrócenia z lat 1655—1661 w kolejności takiej jak w indukcie. Pominięty został jedynie Daniel Struś — tak jak i cała opowieść o próbach nawrócenia jego ojca. Stąd też poświadczenie

Por. J. W i e s i o ł o w s k i , Polskie dziejopisarstwo mieszczańskie w późnym średniowieczu, w: Mente et litteris. O kulturze i społeczeń­

stwie wieków średnich, 'Poznań 1984 s. 281—298; W. B ą c z k o w s k ą , Z rozważań nad historiografią mieszczańską XVI — początków w., „Zeszyty Naukowe UJ”, DCCXIV Prace historyczne, z. 77, 1985 s. 53—67; K. G ó r s k i , A. M. B o r k o w s k a , Historiografia zakonna a wzorce świętości w XVII w., „Textus et Studia Hastoriam Theologiae m Polonia Excultae Spectantia” vol. 15. 1984; K. G ó r s k i , Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986; Cz. H e r n a s , Barok, Warszawa 1976 s. 151—<152; J. S z y m a ń s k i , Nauki pomocnicze hi­

storii, Warszawa 1983 s. 48.

202

[10]

łączącej się z tym konwersji Jerzego Komorowskiego (nazwanego Janem) sprowadzono do skrótowej noty. Drugą i ostatnią godną odnotowania różnicą jest zmienione wyznanie Andrzeja Swiecho- wskiego, który w redakcji tej występuje jako luteranin. Wyłącz­

nie do drobnych retuszy stylistycznych sprowadzają się natomiast zmiany, jakie w stosunku do podstawy wydania zauważono w re­

dakcji 2. Jej objętość — w porównaniu z R 1 — jest znacznie skromniejsza. Obejmuje bowiem tylko nawrócenie Zofii z Komoro­

wa Grabkowskiej i jej rodziny oraz opisy dwu cudownych wy­

darzeń, o których w indukcie. Wielce hipotetyczna datacja, opar­

ta na formie graficznej pisma, pozwala przypuszczać, że źródło to mogło powstać w siedemdziesiątych latach XVII w. Wspomnia­

ną treść poprzedza informacja o rebelii kozackiej 1648 r. i o za­

razie z tego okresu. Wreszcie redakcja 3 to trzy zszyte karty zatytułowane Occurentiae aliquae in hoc conventu, na których zamieszczono wierny podstawie wydania opis tego, co spotkało w 1676—1677 r. Krystynę Dębicką. Karty te włączono w wiązkę, zawierającą varia konwentu stopnickiego z XVII—XIX w. Ta, jak i wyżej wymieniona jednostka archiwalna, przechowywana jest bez sygnatur w zespole akt konwentu stopnickiego, w Archi­

wum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie. Do tego samego zespołu należy też publikowany tu spis konwertytów (ró­

wnież bez sygnatury).

Wydarzenia ukazane w jego pierwszej części zyskały zaintere­

sowanie dziejopisów zakonu. Aleksy Koralewicz nadmienił o losach stopnickiego konwentu w latach „potopu”, więcej miejsca poświę­

cając konwersjom Komorowskich, Strusiów i Krystyny Dębic­

kiej 32. Fakty te, jako cenne dla biografistyki, wykorzystał Stani­

sław Klecze'wski. Eksponował je jako dowody wzorowej, duszpa­

sterskiej aktywności kreśląc sylwetki Franciszka Wolskiego, Fran­

ciszka Rychłowskiego, Ludwika Różyckiego 33. Autor ten wydarze­

nia sprzed stu lat podporządkował wymogom piśmiennictwa swych czasów34. Streściwszy opowieść o Danielu Strusiu, który na łożu śmierci odwlekał, mimo ponagleń zakonników, konwersję i zmarł jako ewangelik, Klecze wski dodaje następujący komen­

tarz: „Bóg też sprawiedliwy, aby pokazał wolność swoję w uży­

czaniu łaski, że ją daje komu chce i kiedy chce oraz, aby nikt nie rozumiał, że nawrócenie człowieka od woli Jego tylko zawi­

sło, rozumiejąc, że każdego czasu obowiązany Bóg przy łasce do-

32 A. K o r a l e w i c z , dz. cyt., s. 55, 95—96, 116—'117, 140.

33 s. K l e ć z e w s k i , Kalendarz seraficzny, Lwów 1760 s. 58—61, 196—205, 216—218, 312—344.

34 Por. A. J. Z a k r z e w s k i , Idee Oświecenia w kazaniach pol­

skich, Częstochowa 1986 s. 19—25.

[U ]

203 statecznej dać oraz łaski wspomagające. Odwrócił twarz swoją od zbytnie dufającego i umknął sposobności do nawrócenia tak dalece, że ów już nawrócony, w przytomności stojących, nieszczę­

śliwą duszę po desperaoku piekłu oddał” 35 * 3 7 . Jak więc widać, utrwa­

lone niegdyś fakty żyły własnym życiem w nowej interpretacji.

Według niej ingerencja boska musiała mieć miejsce, gdyż praca ojców nie mogła iść na marne. Florian Jaroszewicz, któremu rów­

nież nie były obce dokonania stopnickich reformatów, poprzestał natomiast jedynie na stosunkowo suchej relacji86. Na podstawie m.in. nieopublikowanego zarysu dziejów prowincji pióra Jarosze­

wicza, A. H. Błażkiewicz wspomniał o dysputach religijnych i ka­

znodziejstwie, jako metodach oddziaływania na innowierców przez członków pierwszych konwentów reformackich. Autor ten sygnali­

zuje też istnienie interesującego nas źródła 87.

Jego tekst jest publikowany z niewielkimi skrótami. Pominięto więc trzyzdaniową informację o Szwedach ciągnących z łupami wywożonymi z Krakowa (s. 4), która to wzmianka nie wnosi nic nowego — tak jak i następujący po niej opis zniszczeń czerwco­

wej burzy 1658 r. (s. 5). Podobnie pominięto ogólniki o Szwedach i wojskach Rakoczego zamykające opis napadu na klasztor w paź­

dzierniku 1657 r. (s. 7) oraz dekret powizytacyjny z 1665 r. (s. 12).

Tak sarno postąpiono z opisem pożaru, który 8 grudnia 1723 r.

zniszczył część kościoła (s. 25) 38. Nic wspólnego z zasadniczą tre­

ścią księgi nie ma też zeznanie br. Rufina Woycikowskiego o cu­

downym pojawieniu się w konwencie ryb i wina podczas uroczy­

stego wyprowadzenia z kościoła parafialnego w Stopnicy obrazu św. Jakuba w Marchii w czasie jego kanonizacji w czerwcu 1768 r.39 (s. 30—31). Kopię wydawniczą zamyka wpis z 1863 r., który to rok stanowi kres pierwszego długiego etapu dziejów konwen­

tu. Do innej epoki należą natomiast zamykające rejestr nawrócenia rodziny żydowskiej w 1919 r. i ze schizmy w roku 1921 (s. 40—41).

Znikoma jest nadto ich wartość poznawcza.

Szczegółowe przekazy z okresu „potopu” zdecydowano się utrzy­

mać m.in. ze względu na powszechnie znany konfesyjny aspekt tej w ojny40. Podobnie pozostawiono opisy cudów. W przypadku Elż-

35 S. K l e c z e w s k i , dz. cyt., s. 217.

86 F. J a r o s z e w i c z , Matka świętych Polska, Kraków 1767 s.

367—370, 530—531.

37 Występuje ono jednak pod innym tytułem: „Liber convertitorum”;

A. H. B ł a ż k i e w i c z , dz. cyt., s. 157—-158. Zgadza się natomiast ilość stron.

38 Pod tym inną ręką dopisano: „Non hic erat adnotandus iste ca- suis”, s. 26.

39 W źródle błębna data 1758.

40 Tak widzieli ją też S. K l e c z e w s k i , dz. cyt., s. 342—344 i F.

204

biety z Kątów (s. 16) brak jest informacji, że pociągnęło to za sobą praktyczne następstwa. Jednak poprzez analogię do nadprzy­

rodzonego objawienia, które przekonało Zofię Grabko wską, można założyć, że kolejny cud odnotowano z podobnych motywów.

Dla dalszych badań nad dziejami reformacji i rekatolizacji w tej części Małopolski celowa wydaje się kwerenda w aktach bi­

skupów i oficjałów krakowskich. Korzystne byłoby również usta­

lenie stanu zachowania i przydatności badawczej podobnych pu­

blikowanemu spisów, które powstawały w domach zakonnych in­

nych miast województw sandomierskiego i krakowskiego 41. Doku­

mentację taką prowadzono również w parafiach administrowa­

nych przez księży diecezjalnych42. W Archiwum Diecezjalnym w Kielcach, w zespole akt konsystorza, znajdują się akta neofitów z lat 1848—1937 43. Sygnalizowane najważniejsze kierunki dalszych poszukiwań archiwalnych nie mogą pominąć spuścizny Kościoła ewangelioko-reformowanego przechowywanej obecnie w Bibliote­

ce Uniwersyteckiej w Warszawie 44.

Wydawnictwo przygotowano w oparciu o ogólnie obowiązujące zasady. Interpunkcję i ortografię sprowadzono do wymogów łaci­

ny klasycznej, czego, podobnie jak i drobnych błędów pisarza, nie sygnalizowano w przypisach. Nie modernizowano jednak pisowni nazw własnych, wyjątek czyniąc dla tych toponimów, w których

J a r o s z e w i c z , dz. cyt., s. 530—53)1. Pisząc biogram Hiacynta Bo- browniokiego obaj autorzy zgodnie podkreślają, że „od szwedzkich

[--- ] heretyków przez saime nienawiść ku Wierze Św. był zbity”.

Por. też J. T a z b i r , Świat, s. 27 i n.; T e n ż e , Szlaki kultury pol­

skiej, Warszawa 1986 s. 161. Kolejnym argumentem są tu walory źródła dla poznania dziejów lokalnych, a w nich — stosunków między konwentem a gminą żydowską.

41 Znane są takie źródła bernardyńskie z Kalwarii Zebrzydowskiej, Alwerni, Sokala; zob. Katalog Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w Krakowie, opr. H. E. W y c z a w s k i , „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne t. 3—6, 1961—1963. Ustępuje im wartością poznawczą ana­

logiczna dokumentacja kapucynów z Krakowa i Rozwadowa; zob. In­

wentarz Archiwum Prowincji Krakowskiej Zakonu oo. Kapucynów , opr. K. G a d a c z , Tamże, t. 2, 1961. Poszukiwania utrudnia znacz­

nie brak opublikowanych pomocy archiwalnych archiwów zakonnych.

Także zasób Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Kra­

kowie nie został jeszcze do końca uporządkowany, stąd też potrzeba dalszej kwerendy w jego zbiorach. Zob. też. J. F l a g a , dz. cyt., s.

231—252.

42 W nieodległym od Stopnicy Staszowie w latach 1765—1795 zanoto­

wano 18 nawróceń — 12 luteran, Niemców zatrudnionych w manufak­

turach sukienniczych, oraz 6 Żydów; A. M a k o w s k a , Prywatne miasto Staszów i dobra staszowskie, Warszawa 1981 s. 162.

43 Sygn. OJ 2/1; tam też akta nawróconego w Stopnicy Mośka Fajw- lowicza z Wodzisławia.

44 Zob. przypis 11.

[13]

205 błąd był oczywisty. Ujednolicono stosowanie następujących skró­

tów: a. — annus, adm. — admodum, BMV — Beata Maria Virgo, con. — conventus, d. — domina, dominus, ep. — episcopus, fam. — famata, famatus, fr. — frater, gen. — generosa, generosus, guar. — guardianus, hon. — honesta, honestas, ill. — illustris, mag. — magnifica, magnificas, nob. — nobilis, p. — pater, pili. — perillustris, rev. — reverendas, reverendissimus, s. — sacer, sa­

cra, sancta, sanctus, SCM — Sacra Caesarea Maiestas, sp. — spe- ctabilis, SRM — Sacra Regia Maiestas, ss. — sanctissima, sanctis- simus, ven. — venerandus, venerabilis.

Publikowane tu źródło stanowi część papierowego kodeksu o wymiarach 29 X 18,5 cm. Oprawę wykonano z tektury, a grzbiet i naroża pokryto skórą. Na wierzchniej stronie okładki, na na­

klejce, naniesiono tytuł: ,,lmo Numerus Conversorum, Arianorum, Judaeorum et Haereticorum. 2ndo Initiati Sacris Ordinibus. To- mus IVtus”. Prawdopodobnie krótko po zaprowadzeniu księgi stro­

ny otoczono marginesami i naniesiono na nie paginację. Stron jest ogółem 116, zaś spis ciągnie się od 1 do 41. Stron 35—36 brak, gdyż karta — być może nie zapisana — została wycięta. Papier, który wykorzystano do sporządzenia kodeksu, to według wszel­

kiego prawdopodobieństwa import spoza Korony. Powtarzający się na nim znak wodny na przemian z syglami(?) L D nie jest zna­

ny literaturze przedmiotu45. Znak ten to wpisany w podwójny okrąg krzyż tróilistny. Między jego ramionami, w polach wy­

znaczonych przez okręgi, umieszczono kolejno litery V i I, a po przekątnej — rozety (miniaturowe krzyże trójlistne ?).

Pismo pierwszej części źródła cechuje staranność właściwa duk­

towi kładzionemu. Dalszy ciąg manuskryptu, dzieło wielu rąk, sporządzono pismem pospiesznym, niekiedy lekko kursywnym, choć na ogół dobrze czytelnym. Dobry jest też stan zachowania księgi nieco tylko podniszczonej przez korniki.

Wydawcy pozostaje na koniec miły obowiązek wyrażenia wdzię­

czności za pomoc w powstawaniu niniejszej pracy. Dr Maria Gar- baczowa była uprzejma podjąć się trudu korekty filologicznej. Ła­

skawości Ojca mgr a Grzegorza Wiśniowskiego zawdzięczam możli­

wość korzystania ze zbiorów Archiwum Prowincji Franciszkanów- -Reformatów w Krakowie, zaś prof. dr hab. Alicji Falniowskiej- -Gradowskiej informacje o szlachcie województwa krakowskiego.

Publikacja ta nie powstałaby jednak, gdyby nie zachęta i życzliwe zainteresowanie Redakcji „Naszej Przeszłości”.

45 Jedynie E. L a u c e v i ć i u s, Popierius Lietuuoje XV — XVIIIa.

Atlasas, Vilnliu.s 1967, nr 1750 notuje zbliżony graficznie filigran bliżej

¡nieznanej papierni Jej papier wykorzystany zośtał w 1664 r.

206

[14]

Wykaz skrótów stosowanych w przypisach rzeczowych Wykaz ten obejmuje przeważającą część wykorzystanych źródeł i li­

teratury. Zamieszczono w nim bowiem pozycje, do których sięgnięto więcej niż raz. Nie pomieszczono tu wyjątkowo publikacji dotyczących

„potopu” ze względu na ich wąski zakres chronologiczny.

Akta synodów

Bar

Biecz

Boniecki CIP, 1/3, 1/4

DOD 1856

DOD 1863

DTKP

Genealogia Jaroszewicz Kamińska

Kleczewski

— Akta synodów różnowierczych w Polsce , t. 3 (Małopolska 1571 — 1632), opr. M. S i- p a y ł ł o , Warszawa 1983.

— J. Ba r , Udział Polski w literaturze fran­

ciszkańskiej (Bibliografia), „Studia Theo- logica Varsaviensia”, A. 1963, F. 2, A. 1966, F. 1 — A. 1966, F. 2.

— J. P a s i e c z n i k , Kościół i klasztor Franciszkanów-Reformatów w Bieczu, Kraków 1984.

— A. B o n i e c k i , A. R e i s k i , Herbarz polski, t. 1—16, Warszawa 1899—1913.

— Corpus Inscriptionum Poloniae, t. I. Wo­

jewództwo kieleckie, pod red. J. S z y ­ m a ń s k i e g o , z. 3. Busko-Zdrój i region, wyd. U. Z g o r z e l s k a , Kielce 1989; z. 4.

Miechów i Pińczów wraz z regionem, wyd.

B. T r e l i ń s k a , Kielce 1983.

— Directorium Persoluendi Rite Officii Di- vini [--- ] Ad U sum Uniuersi Cleri Sae- cularis Dioeceseos Kielcenso—Cracouiensis pro Anno 1856, Varsaviae br.

— Dierectorium Persoluendi Rite Officii Divi- ni [--- ] ad Usum Universi Cleri Saecula- ris Dioeceseos Kielcenso—Cracouiensis pro Anno 1863, Varsaviae br.

— Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. R e c h o w i e ż a , t. 2. Od odro­

dzenia do oświecenia, cz. 2. Teologia neo- scholastyczna i jej rozwój w akademiach i szkołach zakonnych, Lublin 1975.

— Genealogia, opr. W. D w o r z a c z e k , Warszawa 1959.

— F. J a r o s z e w i c z , Matka świętych Pol­

ska [--- ], Kraków 1767.

— M. K a m i ń s k a , Nazwy miejscowe daw­

nego województwa sandomierskiego, cz.

1—2, Wrocław 1964—1965.

— S. K l e c z e w s k i , Kalendarz seraficzny [--- ], Lwów 1760.

[15]

207 Koba-Ryszewska

Konarski Koralewicz

Kraków—działalność

Kraków—kościół KR BUW I, II

Krzepela I

Krzepela II Ledebur Litak

LTK

Lustracja 1789

Łętowski

Łukaszewicz I

Łukaszewicz II

Merczyng

— T. K o b a - R y s z e w s k a , Przeszłość ad­

ministracyjna województwa kieleckiego, w:

Z dziejów ziemi kieleckiej (1918 — 1944), Warszawa 1970.

— Sz. K o n a r s k i , Szlachta kalwińska w Polsce, Warszawa 1936.

— A. K o r a l e w i c z , Additament do kro­

nik Braci Mniejszych ś. Franciszka, War­

szawa 1722.

— J. P a s i e c z n i k , Działalność klasztoru Franciszkanów-Reformatów w Krakowie 1625—1978, Kraków 1980.

— J. P a s i e c z n i k , Kościół i klasztor Re­

formatów w Krakowie, Kraków 1978.

— Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytec­

kiej w Warszawie, t. 3, cz. 1, 2, opr. H.

K o z e r s k a , W. S t u m m e r , Warszawa 1987.

— J. K r z e p e l a , Księga rozsiedlenia ro­

dów ziemiańskich w dobie jagiellońskiej, cz. 1. Małopolska, t. 1, Kraków 1915.

— J. K r z e p e l a , Małopolskie rody zie­

miańskie, Kraków 1928.

— L. v o n L e d e b u r , Adelslexicon der Preussischen Monarchie, 3. Bd., Berlin br.

— St. L i t a k , Struktura terytorialna Koś­

cioła łacińskiego w Polsce w 1772 roku, Lublin 1980.

— Lexikon für Theologie und Kirche, hrsg.

v. M. B u c h b e r g e r , Bd. 1—10, Frei­

burg im Breisgau 1930—‘1938.

— Lustracja województwa sandomierskiego 1789, cz. 3. Powiat wiślicki, wyd. H. M a- d u r o w i c z - U r b a ń s k a , Wrocław 1968.

— L. Ł ę t o w s k i , Katalog biskupów, prała­

tów i kanoników krakowskich, t. 1—4, Kraków 1852—1853.

— J. Ł u k a s z e w i c z , Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, Poznań 1853.

— J. Ł u k a s z e w i c z , O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, Po­

znań 1835.

— H. M [ e r c z y n g], Zbory i senatorowie

protestanccy w dawnej Polsce, w: W.

W A L D E M A R K O W A L S K I

[16]

Mysłkowski

Niesiecki

NP ODO 1822

ODO 1823

ODO 1824

ODO 1825

ODO 1827

ODO 1863 OiRwP Olszewski

PH

Pińczowskie

Pińczów — spis

Polska XVI w., t. 1

Polska XVI w., t. 3 208

K r a s i ń s k i , Zarys dziejów powstania i upadku Reformacji w Polsce, Warszawa

1905.

— O. M y s ł k o w s k i , Dalszy ciąg przydat­

ku do Kronik Braci Mniejszych, [Warsza­

wa] 1806.

— K. N i e s i e c k i , Herbarz polski , t. 1—10, wyd. J. N. B o b r o w i c z , Lipsk 1839—

1845.

— „Nasza Przeszłość”. Studia z dziejów Koś­

cioła i kultury katolickiej w Polsce.

— Ordo Divini Officii [--- ] Pro Anno Chri- sti 1822 [ --- ] Ad Usum Dioeceseos Cra- couiensis [ --- ], Varsaviae br.

— Ordo Divini Officii [--- ] Ad Usum Dio­

eceseos Cracouiensis Pro Anno [---]

1823, Varsaviae br.

— Ordo Divini Officii Ad Usum Dioeceseos Cracouiensis Pro Anno (1824), Varsaviae br.

— Ordo Divini Officii Ad Usum Universi Cleri Dioecesis Cracouiensis [--- ] Pro Anno Christi 1825, b.m.r.

— Ordo Divini Officii Ad Usum Dioecesis Cracouiensis [--- ] Pro Anno Christi 1827, b.m.r.

— Ordo Divini Officii Ad Usum Dioecesis Kielcenso — Cracouiensis, Varsaviae 1863.

— „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”.

— D. O l s z e w s k i , Przemiany społeczno- -religijne w Królestwie Polskim w pierw­

szej połowie XIX wieku, Lublin 1984.

— „Przegląd Historyczny”.

— J. W i ś n i e w s k i , Historyczny opis koś­

ciołów, miast, zabytków i pamiątek w Piń­

czów skiem, Skalbmierskiem i Wiślickiem, Mariówka 1927.

— Pińczowski spis konwertytów XVII—XIX wieku, opr. W. K o w a l s k i , „Nasza Przeszłość”, t. 73: 1990.

— Polska XVI wieku, t. 1. Wielkopolska, opr.

A. P a w i ń s k i, Źródła Dziejowe, t. 12, Warszawa 1883.

— Polska XVI wieku, t. 3. Małopolska, opr.

[17]

209

Polska XVI w.,

Polska XVI w.,

Polska XVI w.,

PSB RP po w. S.

RP woj. K.

RwP SgKP

Siek Spis

Spis szlachty SPTK Sroka

Statuta

Stopnickie

A. P a w i ń s k i, Źródła Dziejowe, t. 14, Warszawa 1886.

- 7, cz. 2 — Polska XVI wieku, t. 7, cz. 2. Ziemie rus­

kie. Ruś Czerwona, opr. A. J a b ł o n o w ­ s k i , Źródła Dziejowe, t. 18, cz. 2, War­

szawa 1903.

. 8 Polska XVI wieku, t. 8. Ziemie ruskie.

Wołyń i Podole, opr. A. J a b ł o n o w s k i , Źródła Dziejowe, t. 19, Warszawa 1889.

’• 10 Polska XVI wieku, t. 10. Ziemie ruskie.

Ukraina, opr. A. J a b ł o n o w s k i , Źród­

ła Dziejowe, t. 21, Warszawa 1894.

— Polski Słownik Biograficzny, t. 1—, Kra­

ków 1935—.

— Rejestr poborowy powiatu sandomierskie­

go z roku 1629, wyd. Z. G u i d o n , L.

S t ę p k o w s k i , Z. T r a w i c k a, „Teki Archiwalne”, t. 22, 1990.

— Rejestr poborowy województwa krakow­

skiego z roku 1680, opr. E. T r z y na, S.

2 y g a, pod red. S. I n g 1 o t a, Wrocław 1959.

— „Reformacja w Polsce”.

— Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, pr. zb. pod red. F. S u l l m i e r s k i e g o , B. C h l e b o w s k i e g o , W. W a l e w ­ s k i e g o , t. 1—.15, Warszawa 1880—1900.

— W. S i e k , Opis historyczny miasta i pa­

rafii Staszów, Sandomierz 1937.

— Spis ludności diecezji krakowskiej z r.

1787, wyd. J. K l e c z y ń s k i , „Archiwum Komisji Historycznej”, t. 7, 1894.

— Spis szlachty Królestwa Polskiego, War­

szawa 1851.

— Słownik polskich teologów katolickich, t.

1—4, Warszawa 1981—1983.

— A. S r o k a , Sanktuarium maryjne Fran­

ciszkanów — Reformatów w Kazimierzu nad Wisłą, Kraków 1984.

— Statuta nec non liber promotionum Phi- losophorum Ordinis in Universitate stu- diorum Jagellonica ab anno 1420 ad an.

1849, ed. J. M u c z k o w s k i , Cracoviae 1849.

— J. W i ś n i e w s k i , Historyczny opis koś-

i4 — Nasza Przeszłość T. 76

2 1 0 W A L D E M A R K O W A L S K I

(18J

Szefer

Trawicka

Tworek, Działalność

U ruski

UWK

W ajsblum I, II

Węgierski

W ielądko Wierzbowski

Wiśniowski

Wittyg

Zbudniewek

ZFP

Zychliński

ciołów, miast, zabytków i pamiątek w Stopnickiem, Mariówka 1929.

_ A. S z e f e r , Zarys historii zboru ewan­

gelicko-reformowanego sieleckiego. „Zwia­

stun Ewangeliczny”, R. 4, 1901.

_ Z. T r a w i c k a , Sejmik województwa sandomierskiego w latach 1572—1696, Kiel­

ce 1985.

— St. T w o r e k , Działalność o świat owo-kul­

turalna kalwinizmu małopolskiego (połowa XVI—połowa XVIII w.), Lublin 1970.

— S. U r u s k i , A. A. K o s i ń s k i , A.

W ł o d a r s k i , Rodzina . Herbarz szlachty polskiej , t. 1—21, Warlszawa 1904—1938.

— Urzędnicy województwa krakowskiego XVI—XVIII wieku. Spisy, opr. St. C y ­ n a r s k i, A. F a l n i o w s k a - G r a d o w- s k a pod red. A. G ą s i o r o w s k i e g o ,

Kórnik 1990.

— M. W a j s b 1 u m, Ex regestro arianismi,

„Reformacja w Polsce”, R. 7—8, 1935 1936; R. 9—¡10, 1937—1939.

_ W W ę g i e r s k i , Kronika zboru ewange­

lickiego krakowskiego, [wyd. J. S. B a n d - t k i e ] , [Kraków] 1817.

_ W. W. W i e l ą d k o , Heraldyka, t. 1—4r Warszawa 1794—T798.

_T. W i e r z b o w s k i , Synopsis legatorum a latere, legatorum natorum, nuntiorum

[____] in Polonia terrisąue adiacentibus 1073 — 1749, Romae 1880.

— E. W i ś n i o w s k i , Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku. Materiały do struktury organizacyjnej, Lublin 1976.

_W. W i t t y g , Nieznana szlachta polska i jej herby, przy współudziale St. D z i a - d u l e w i c z a , Kraków 1928.

— j. H. Z b u d n i e w e k , Katalog domów i rezydencji polskiej prowincji paulinów,

„Nasza Przeszłość”, t. 31: 1969.

— Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1 7 7 2 — 1970, cz. 3. Zakon Braci Mniejszych- -Franciszkanów, red.: J. R. Ba r , War­

szawa 1978.

— T. Z y c h l i ń s k i , Złota księga szlachty polskiej, R. 1—31, Poznań 1879—1908.

[ 19 ]

EDYCJA

Numerus conversorum haereticorum ad fidem Romanam et absolutorum ab haeresi per fratres nostros in hac ecclesia, et Iudaeorum ac Arianorum baptizatorum

Omnium divinorum e s ta divinissimum: Deo coope­

ra n in salute animarum. Aut quae gratia sublimior et Deo gloriosior convarsatio esse potest, quam illius qui quotidiano exercitio alios ad Auctoris sui gratiam studet convertere et crebra animarum acquisitione gaudium Patris caelestis augere ~bl.

Id circo s. patriarcha noster Franciscus, cum animarum salutem viscerosa pietate appeteret et férvida aemula- tione zelaret, suavissimis se dicebat repleri odoribus et quasi ungüento pretioso liniri. Cum sanctorum fratrum per orbem distantium odorífera fama multas audiret ad viam veritatis induci, ex talium auditu, exultabat in spi- r it u * 1 2. Benedictionibus omni aeceptione dignissimis fra­

tres illos accumulans, qui verbo et opere ad Christi agnitionem, amorem et fidem inducerent peccatores, aemulos semper et genuines s.p. Francisci filios, anima­

rum lucrandarum, haereticorum convertendorum et Iu­

daeorum ac Arianorum baptizandorum ab initio funda- tionis alluit iste conventus zelatores, quorum etsi nomi­

na ob simplicitatem et inadvertentiam non sunt adno- tata, scripta tarnen remanent in caelis. Quae tarnen con- signata reperi. Subicio.

Revocatione a Calvinismo mag. d. Grabkowska,

23 VII 1655 A. D. 1655 die 23 Iulii, post festum s. Mariae Magda- a Oznaczona kontrakcja regularna esse Or.; ~b Na mar­

ginesie częściowo zaklejone S. D[...] de [...] S. Beda Or.

1 Być może jest to nawiązanie do sentencji „Qui con­

verti facerit peccatorem ab errore viae suae, salvabit ani- mam eius a m o r t e Liber Proverbiorum, [W:] Venerabilis Bedae, Anglosaxonis presbyteri opera omnia [— —], [ed.:J J. P. Mignę, vol. 1, Patrologiae cursus complétas [— —]

sériés secunda, vol. 90, Parisiis 1850, s. 1107, Q Bl; Vene­

rabilis Bedae , Anglosaxonis presbyteri in omni disciplina- rum genere sua aetate doctissimi operum tomus secundus, Coloniae Agrippinae 1612, s. 196.

2 Nawiązanie do Br. Tomasza z Celano, Życiorys drugi św. Franciszka z Asyżu, [W:] Wczesne źródła franciszkań­

skie , t. 1, [opr.:] S. Kafel, Warszawa 1981, s. 162, nr 155.