Witold Zdaniewicz
Kościół katolicki w Polsce a statystyka
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 1/1, 227-231
1994
Saeculum C hristianum 1 (1994) n r 1
Ks. W IT O LD Z D A N IE W IC Z SAC
KOŚCIOŁ KATOLICKI W POLSCE A STATYSTYKA
N a sam ym wstępie trzeba stwierdzić, że dzisiaj w roku 1994 K ościół katolicki w Polsce nie dysponuje pełnymi danym i statystycznymi na tem at swoich instytucji i działalności. U trudnia to oczywiście pełną, właściwą ocenę K ościoła w społeczeńst
wie polskim. Celem poniższych informacji jest ukazanie tego zagadnienia w przeszłości i stanu rzeczy na dzień dzisiejszy.
W drugiej Rzeczypospolitej Główny U rząd Statystyczny nie obejm ował swymi badaniam i stanu posiadania K ościoła katolickiego. D ane dotyczące przynależności do w yznania pochodziły ze spisów powszechnych, podaw ano też dane odnośnie etatów pańtw ow ych dla duchow nych. Stan ilościowy duchow ieństwa podaw ano na p o d stawie wykazów kościelnych.
Po ro k u 1945 Polska Rzeczpospolita Ludow a pow ołała U rząd do Spraw W yznań, którego zadaniem m.in. było zbieranie danych statystycznych na tem at stanu i działalności K ościoła katolickiego. U rząd ten przesyłał odpow iednie arkusze statystyczne do różnych instytucji kościelnych (parafie, zakony). Zbieranie tych danych miało być pom ocne w prow adzeniu odpowiedniej polityki wobec K ościoła i było traktow ane przez K ościół jak o narzędzie ingerencji w jego sprawy.
Stąd pow stała potrzeba własnej, kościelnej statystyki. I tak ą inicjatywę podjęło Stowarzyszenie A postolstw a K atolickiego (SAC). W ro k u 1970 zespół księży tegoż Stowarzyszenia zwrócił się do władz Stowarzyszenia o wyrażenie zgody na pode
jm ow anie „w spólnych prac z dziedziny socjologii” (list z 24 kw ietnia 1970), by tego rodzaju prace były uznane jak o „jeden z działów pracy” tegoż Stowarzyszenia w Polsce. Pismem z dnia 3 m aja 1970 r. prow incjał wyraża zgodę na „zaangażow anie się w prace badawcze o charakterze socjologicznym” . N a początku 1971 roku przełożony generalny Stowarzyszenia A postolstw a K atolickiego przesyła (via F ra n cja) na ten cel dla polskiej Prowincji SA K trzy maszyny statystyczne. W liście zapow iadającym ich przysłanie, czytamy: „M achinae, quae constituunt donum Regiminis G eneralis Societatis A postolatus Catholici, inscriptae erunt vestro Semina- rio M aiori in O łtarzew ” .
W piśmie prow incjała SAC z 2 kw ietnia 1971 czytamy: „U względniając to wszystko niniejszym ustanaw iam : Biuro Badań Statystycznych przy Wyższym Sem inarium D uchow nym , z siedzibą w O tw ocku. Z adaniem Biura Badan Statystycznych jest prow adzenie prac z zakresu statystyki K ościoła katolickiego w Polsce” . Pismo ustanaw ia jednocześnie kierownictwo Biura, red ak to ra i pracow ników . „Pom oc finansow ą dla Biura Badań Statystycznych przez najbliższy czas daje Zarząd Prow incjalny” .
Sprowadzenie maszyn statystycznych i pow ołanie zespołu b adań statystycznych i socjologicznych było faktem zewnętrznym i trzeba było szukać jakiejś formuły praw nej akceptującej jego istnienia. N ajpierw należało to uczynić ze stroną kościelną.
Pierwsze pism o Pro m em oria w zw iązku z rozpoczęciem działalności Biura Statystycz
nego przy Sekretariacie Episkopatu Polski przedłożył Radzie Głównej E piskopatu ks.
Alojzy Orszulik jak o dyrektor Biura Prasowego już w dniu 5 maja 1970 roku. Officium Statisticae zostało wymienione w wykazie „Breve Compendium Informationum de Conferentiis Episcoporum”. 1 czerwca 1971 złożono raz jeszcze Radzie Głównej
2 2 8 Ks. W IT O L D Z D A N IE W IC Z SAC
[2]
E piskopatu „P ro m em oria w sprawie Biura Statystycznego przy Sekretariacie Episkopatu Polski” . W tym piśmie m.in. czytamy: „Przy Sekretariacie E piskopatu Polski istnieje Officium Statisticae. Z adaniem tego Biura jest prow adzenie sttystyki kościelnej i badań społeczno-religijnych” . N a kopii tego pisma napisał własnoręcznie ks. A. O rszulik pod d a tą 7.6.71: „Bp Br. D ąbrow ski Sekretarz E piskopatu przedłożył Radzie Głównej E piskopatu w dniu 7.VI.71, które zostało zatwierdzone. P ro m em oria podpisał kard. W yszyński” .
F a k t istnienia Biura pozwoli na przeprowadzenie pierwszej statystycznej ankiety diecezjalnej w roku 1971.
W tymże roku skierow ano też pism o do M inisterstw a Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, któ re dopiero 2 m arca 1972 zawiadom iło, „iż nie stawia przeszkód sprawie utw orzenia Z akładu Socjologii Religii (takiej nazwy użyto w podaniu) przy Wyższym Sem inarium D uchownym Księży Pallotynów w Ołtarzewie z siedzibą w O tw ocku” .
Biorąc to wszystko pod uwagę 25 m arca 1972 roku przełożony polskiej prowincji SAK specjalnym dekretem eryguje Z akład Socjologii Religii przy Wyższym Sem ina
rium D uchow nym w Ołtarzewie z siedzibą w Otwocku.
Od tego czasu notuje się działalność Z akładu Socjologii Religii SAK w ścisłej kooperacji z Sekretariatem E piskopatu Polski. W roku 1972 przeprow adzono ogólnopolskie socjologiczne badanie parafii, uzyskując wypełnione ankiety od prawie wszystkich parafii w Polsce. D ane zaw arte w tych ankietach posłużyły do w ydania pierwszego zbioru inform acji statystycznych o Kościele katolickim w Polsce za lata
1945-1972. Pom ocą była również statystyczna ankieta diecezjalna. W ydano 4 zbiory inform acji statystycznych o Kościele w latach: 1972, 1978, 1982 i 1987 (załącznik).
Jednym z ciekawszych problem ów , które m ożna śledzić n a bazie tych publikacji, to problem pow ołań kapłańskich i zakonnych.
Jak w spom niano, Z akład Socjologii Religii nie był związany ani z badawczymi ośrodkam i katolickim i (K U L ,A TK ) ani z ośrodkam i pozakatolickim i.
W iadom o, że dla ukazania sytuacji K ościoła katolickiego w Polsce ważne są nie tylko dane liczbowe, ukazujące Kościół jak o fakt społeczny. W ażne są również socjologiczne badania religijności. Już w pierwszym etapie swojej działalności, obok wspomnianej serii statystycznej, Zakład podjął się w ydawania drugiej serii pt. Studia Socjologiczno-Religijne. Założeniem tej serii było wydawanie m onografii, czy pozycji zbiorowych dotyczących b adań religijności. W ram ach tej serii w ydano 15 pozycji, niektóre z nich dotyczyły własnych badań (załącznik).
Zakład prowadził też, uwzględniając fakt posiadania maszyn statystycznych, pewną działalność usługową./ Dokonywano obliczeń dia prac magisterskich i doktorskich. Przy okazji w arto zauwazyć, że ankietę do badania religijności, przygotowaną przez ks. prof.
W. Piwowarskiego, staraniem Zakładu wydano w kilkudziesięciu tyiącach egzemplarzy.
I dane z tej ankiety były przeważnie liczone w Zakładzie. Posiadane maszyny statystyczne (dziurkarki i sorter) nie miały takich możliwości jak dzisiejszy komputer, niemniej były dużą pomocą w opracowywaniu materiałów statystycznych i socjograficznych.
O d roku 1979 prow adzone są własne, ogólnopolskie badania religijnych paktyk niedzielnych (dom inicantes i com m unicantes) we wszystkich parafiach w Polsce.
W roku 1987 przyjęto do realizacji tem at: „Rola parafii rzym sko-katolickiej w organizacji życia społecznego na szczeblu lokalnym ”. T em at przyjęto na zlecenie C entralnego Program u Badań Podstawowych: „ Rozwój regionalny - rozwój lokalny - samorząd terytorialny” (CPBP 09 .8 ), koordynow anego przez prof. A. Kuklińskiego (Uniwersytet W arszawski - Instytut G ospodarki Przestrzennej). Przeprow adrzono ogólnopolskie badania parafii. Zespół naukow y realizujący ten tem at był następujący:
ks. prof. W. Zdaniewicz - kierownik tem atu, ks. prof. W. Piwowarski, ks. prof. J.
M ariański, d r E. Firlit, d r E. Jarm och, m gr A. Radźko. Tem at rozliczono z Instytutem G ospodarki Przestrzennej poprzez A TK . R ap o rt końcowy z badań ukazał się w roku 1990 i był firmowany przez trzy instytucje: Uniw ersytet W arszawski, A kadem ia Teologii Katolickiej i Z akład Socjologii Religii SAK.
[ 3 ] K O ŚC IO Ł K A T O L IC K I W POLSCE A STA TY STYK A 2 2 9
W tymże roku 1987 podjęto następne badania na tem at: „ Wartości religijno-moralne młodzieży polskiej", na zlecenie Instytutu Badań Problem ów Młodzieży. Tem at ten był szczegółowym tem atem ogólnego tem atu „ Świadomość polityczna m łodzieży orz je j uwarunkowania" (CPBP 08.18). Tem at został zrealizowany w Zakładzie Socjologii Religii przez następujący zespół: ks. prof. W. Piwowarski, ks. prof. J. M ariański, ks.
prof. W. Zdaniewicz, dr E. Firlit, m gr M. Busłowicz, m gr A. R adźko. Badania przeprow adzono na próbie ogólnopolskiej obejmującej 1200 osób (800 uczniów i 400 studentów ). B adania zostały zakończone raportem z b adań w roku 1990 a w 1991 w ydano pozycję książkową pt. , , Wartości religijne i moralne młodych P olaków "
przygotow aną przez ks. J. M ariańskiego i ks. W. Zdaniewicza. Tem at został rozliczony między Zakładem Socjologii Religii a Instytutem Badań Problem ów M łodzieży (za pośrednictwem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy).
Zakład Socjologii Religii SA K zorganizował też 3 Zjazdy Socjologów Religii w Ołtarzewie (1976, 1989, 1993).
N a początku III Rzeczpospolitej zaistniała now a sytuacja, dla statystyki K ościoła katolickiego, który odtąd m iał być widziany w polu badań G łównego U rzędu Statystycznego. Z akład Socjologii Religii został wyznaczony jak o ogniwo pośrednie między K ościołem katolickim a G łów nym Urzędem Statystycznym. I tak pow stało pierwsze Porozum ienie w sprawie statystyki K ościoła katolickiego, gdzie m.in.
czytamy: „W związku z uzgodnieniem pomiędzy Prezesem Głównego U rzędu Statystycznego... a zastępcą Sekretarza E piskopatu Polski... zakresu i sposobu publikow ania przez G U S danych statystycznych o Kościele K atolickim w Polsce i wskazaniem przez N iego Z akładu Socjologii Religii Stowarzyszenia A postolstw a Katolickiego (SAK) jak o współpracującego w tej dziedzinie z Sekretariatem Epi
skopatu Polski, G łówny U rząd Statystyczny i Z akład Socjologii Religii SA K w dniu 29 czerwca 1990 r. w W arszawie zaw arły porozum ienie” ...
W ram ach Porozum ienia m.in. czytamy: „Celem Porozum ienia jest ustalenie zasad w spółpracy stron w przygotow aniu propozycji badań statystycznych, określenie czasu i sposobu pozyskiwania oraz opracow ywania danych statystycznych o strukturze i wybranych aspektach działalności K ościoła Katolickiego w Polsce... W szystkie dane dotyczące K ościoła K atolickiego dostarcza Z akład Socjologii Religii SA K i on jest odpowiedzialny przed Sekretariatem E piskopatu Polski za ich wiarygodność...
Porozum ienie m a charakter ad experim entum na okres dwóch lat... W spólnym staraniem przygotują a G łów ny U rząd Statystyczny opublikuje w roku 1991 Rocznik Statystyczny Kościoła Katolickiego w Polsce..."
Zgodnie z tym Porozum ieniem od tego czasu Zakład Socjologii Religii przygotow u
je dane statystyczne na tem at K ościoła katolickiego do Rocznika Statystycznego i Małego Rocznika Statystycznego. W roku 1991 został wspólnie zredagow any i w ydany przez G U S Rocznik Statystyczny - , .Kościół Katolicki w Polsce 1918-1990".
Również w roku 1991 podjęto wspólne badania religijności w Polsce. B adania zostały sfinansow ane przez M inisterstw o Edukacji N arodow ej (poprzez K atedrę Socjologii Religii A TK ) i G łówny U rząd Statystyczny. Pow ołano wspólny zespół naukow y złożony z pracow ników naukow ych A TK , G U S i K U L . B adania przep
row adzono na dużej próbie ogólnopolskiej 5032 osób. Zostały one opracow ane przez poszczególnych członków zespołu i zostały w ydane w formie publikacji książkowej przez G U S w I kw artale 1994.
Po dw uletnim okresie współprcy (ad experimentum) zaw arto nowe Porozum ienie w dniu 12 lutego 1993 roku. „Stronam i niniejszego porozum ienia - czytamy w dokum encie - są: Główny U rząd Statystyczny i Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, który przejmuje wszystkie dotychczasowe zobow iązania Zakładu Socjologii Religii w zakresie w spółpracy z G U S ” ... „U znając za celowe i pożądane kontynuow anie w spółpracy w zakresie statystyki K ościoła katolickiego w Polsce, wymiany inform acji, prow adzenia wspólnie badań statystyczno-socjalnych i w ydaw a
nia publikacji, edukacji statystycznej oraz popularyzacji statystyki K ościoła katolic
2 3 0 Ks. W IT O L D Z D A N IE W IC Z SAC
[ 4 ]
kiego w Polsce, Strony deklarują pogłębianie nawiązanej przed dw om a laty, k on
tynuow anej i rozwijającej si} w spółpracy” ...
Porozum ienie zostało podpisane w Sekretariacie E piskopatu Polski przez prezesa G U S Józefa Oleńskiego i dyrektora Instytutu Statystyki Kościoła K at. SAC ks.
W itolda Zdaniewicza, „w obecności Sekretarzy E piskopatu Polski” , którzy również złożyli swoje podpisy na dokum encie (ks.arbp Bronisław D ąbrow ski, ks.bp Alojzy Orszulik i ks.bp Tadeusz Pieronek).
Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC posiada swoją siedzibę w W arszawie (ul.Skaryszewska 12). Jest wyposażony w pracow nię kom puterow ą, posiada stały kilkuosobow y zespół pracow ników a jest utrzym yw any całkowicie przez Stowarzysze
nie A postolstw a Katolickiego.
Jak ju ż w spom niano, Instytut w zakresie grom adzenia statystyki kościelnej nie jest związany z żadną uczelnią ani inną instytucją pozakościelną, jest zależny tylko od Sekretariatu E piskopatu Polski. G rom adzenie i analizę zebranych m ateriałów statys
tycznych w ykonuje dla w ewnątrznych potrzeb K ościoła w Polsce, który sam określa zakres i form ę publikacji tych danych.
STA TY STY K A K O ŚC IO ŁA R ZY M S K O K A T O L IC K IE G O W PO LSC E 1. Spis duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego w Polsce, (stan na dzień 3 0 X 1 9 7 1 r.)
oprać. A. Orszulik, E. W inklarz, W. Zdaniewicz. Pallottinum . Poznań - W arszawa 1975
2. Kościół Katolicki w Polsce 1945-1972. Duchowieństwo i wierni, miejsca kultu, życie religijne, oprać. ks. W. Zdaniewicz SAK. Pallottinum . Poznań - W arszawa 1978 3. Kościół Katolicki w Polsce 1945-1978. Duchowieństwo i wierni, miejsca kultu,
zgromadzenia zakonne, oprać. ks. W. Zdaniewicz SAK. Pallottinum . Poznań - W arszaw a 1979 (wersja polska, angielska i francuska)
4. Spis duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego w Polsce 1979, pod red. ks. A.
Orszulika SAK i ks. W. Zdaniewicza SAK. Pallottinum . Poznań - W arszaw a 1980 5. S ta tystyka Kościoła Rzym sko-Katolickiego w Polsce 1945-1982. Druga wizyta Jana
Pawia I I w Polsce 16-23 V I 1983. Pallottinum . Poznań 1982
6. Spis duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego w Polsce 1985. Stan na dzień 1 IX 1985r., oprać. ks. A. Orszulik SAK, ks. W. Zdaniewicz SAK. Pallottinum . Poznań - W arszaw a 1985
7. Kościół Katolicki w Polsce 1987, oprać. ks. W. Zdaniewicz SAC. Pallottinum . Poznań - W arszaw a 1989
8. Spis duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego w Polsce. Stan na dzień 1 I 1991 r., oprać. ks. A. Orszulik SAK, ks.W. Zdaniewicz SAK. Pallottinum . W arszaw a 1992 9.- W ykaz Parafii w Polsce (według województw) stan na 1.1.1992, redakcja naukow a
ks. bp.A. Orszulik SAC, ks. W. Zdaniewicz SAC. Pallottinum . W arszaw a 1993
ST U D IA SO C JO L O G IC Z N O -R E L IG IJN E
1. Z badań nad religijnością polską. Studia i materiały, praca zbiorowa, red.: ks.
W .Piw ow arski i ks. W. Zdaniewicz SAK, Pallottinum , Poznań - W arszaw a 1986 2. J. M ariański, Dynamika przemian religijności wiejskiej w rejonie płockim w warun
kach industrializacji (1967-1976), Pallottinum , Poznań - W arszaw a 1984 3. Religiousness in the Polish society life ( chosenproblem s), red.: W. Zdaniewicz SAC,
Pallottinum , W arszawa 1981
4. J. B aniak, Socjologia religii i religijności, Bibliografia prac polskich i przekładów obcych za lata 1929-1979, Pallottinum , W arszawa 1981
[ 5 ] K O ŚC IO Ł K A T O L IC K I W PO LSC E A STA TY STYK A 2 3 1
5. Religia i życie społeczne, praca zbiorowa, red.: ks. W. Zdaniewicz SAK, Paliottinum , Poznań - W arszawa 1981
6. Religion and social life, edited by W . Zdaniewicz SAC, Pallottinum , Poznań - W arszawa 1981
7. J. M ariański, Socjologia moralności. Wprowadzenie i bibliografia prac polskich 1946-1986, Pallottinum , Poznań - W arszawa 1986
8. R . Dzwonkow ski, Polska opieka religijna we Francji 1909-1939, Pallottinum , Poznań - W arszawa 1988
9. T .Taras, Polonia w Detroit, Pallottinum , W arszaw a 1989 '
10. W. Zdaniewicz, Som e Questions o f polish religiosity in the 1980, Pallottinum , W arszawa, 1989
11. W. Piwowarski, W Zdaniewicz, Religijność polska w świetle badań socjologicznych, Pallottinum , W arszaw a 1990
12. E. Firlit, E. Jarm och, K. R osa, W. Zdaniewicz, Rola parafii rzymsko-katolickiej w organizacji życia społecznego na szczeblu lokalnym, Pallottinum , W arszaw a 1990.
13. J. M ariański, W. Zdaniewicz, Wartości religijne i moralne młodych Polaków, Pallottinum , W arszawa 1991
14. Religia w dobie przełom u w Polsce, red. L. A dam czuk, Pallottinum , W arszawa 1991
15. Troska Kościoła o rodzinę w Polsce, praca zbiorowa, red.: Teresa K ukołowicz, P allottinum , W arszawa 1992
