Crs.Ghd.Fab Krajewski, Mi rosła
Now t.1
MIROSŁAW KRAJEWSKI
NOWY
SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ
Pamięci Rodziców i Braci - poświęcam
MIROSŁAW KRAJEWSKI
NOWY
SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ
tom I A-Ł
2014
Pracę do druku opiniował
prof. dr hab. Stanisław Gajewski prof. zw.
Pochodzenie zdjęć:
źródła wskazane w biografiach i notach, archiwum autora,
osoby biografowane
Herby ziemi dobrzyńskiej:
na okładce - rys. S. E. Radzikowski (1869-1935), Wyd. Art.- Lit. F. Zielińskiego, Kraków na stronie tytułowej - z kościoła w Mokowie
© Copyright by
Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe & Mirosław Krajewski 2014
Uzupełnienia, pytania i sprostowania należy kierować mailem:
liber@mkverbum.pl ISBN 978-83-63043-06-3 (całość)
ISBN 978-83-63043-07-0 (I tom)
Wydawca:
Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe ul. Nowy Rynek 5, 87-500 Rypin
dtnrypin@onet.eu
Zamówienia do wysyłki pocztowej:
dcv@autograf.pl
t
Sejmik Wojew<WojewództwaW- A^l «»ii
5
Spis treści (tom I)
Prolegomena ... 7
Wykaz użytych s k ró tó w ... 15
Wykaz użytych skrótów bibliograficznych... 20
Biogramy A-Ł A ... 33
B ... 47
C ... 121
D ... 192
E ... 267
F ... 270
G ... 285
H ... 365
I ... 370
J ... 372
K ... 405
L ... 545
Ł ... 582
Zdjęcia osób A-Ł ... 597
7
Prolegomena
„Kochać ziemię ojczystą, na której życie wzięliśmy, je st cnotą”.
Wincenty H. Gwarecki, O ziemi dobrzyńskiej, 1825
Biografistyka jest jedną z nauk pomocniczych historii. Określenie to pochodzi od słowa „biografia”, oznaczającego z greckiego: bio(tjx)f\) - życie i grapho (ypacpco) - piszę, tj. życiorys, czyli opis życia jakiejś po
staci, zwłaszcza sławnej i wybitnej. W starożytnej Grecji, a potem Rzymie biografia kwitła jako gatunek literacki.
Pisarz i filozof Plutarch z Cheronei był m. in. autorem prac biograficznych Żywoty sławnych mężów oraz Cztery żywoty. Natomiast historyk i biograf rzymski C. Swetoniusz napisał osiem ksiąg Żywotów Cezarów, zawierają
cych biografie dwunastu cesarzy od Cezara do Domicjana.
W Polsce biografia rozwijała się od XIV-XV w. W XV w. F. Kallimach, włoski humanista i pisarz poli
tyczny (od 1470 r. przebywający w Polsce), napisał Żywoty i obyczaje Grzegorza z Sanoka, a poeta A. Trze- cieski był autorem Żywotów i spraw Mikołaja Reja. Biografistyką zajmowali się także S. Górski, S. Orzechowski i S. Hozjusz.
W literaturze nowożytnej biografistyka łączyła elementy faktograficzne z fikcją fabularną, prowadząc w początkach obecnego stulecia do rozwoju biografii literackiej. Reprezentantem tego kierunku stała się powieść biograficzna. Przykładem tego są prace L. Stracheya Ludzie epoki Viktorii i nieco później W. Berenta Nurt, M. Jastruna Mickiewicz i J. Iwaszkiewicza Chopin.
Zainteresowanie opracowaniami biograficznymi uwidoczniło się już w historiografii XIX stulecia. Echa powstania listopadowego i czasów popowstańczych przyniosły kilka znaczących pozycji z tej dziedziny. Ty
powym przykładem są tu Żywoty sławnych Polaków 1830-1831 F. S. Dmochowskiego, Die Polen und die Po
linnen der Revolution von 29 November 1830, oder Lebensheschreiburgen derjenigen Personen, die sich in dem Letzten polnischen Freihetzkämphe ausgezeichnet haben J. Straszewicza, Życiorysy znakomitych lu
dzi wsławionych w różnych zawodach K. W. Wójcickiego, trzytomowe wydawnictwo Cmentarz Powązkowski (1855-1858), czy też cenne prace J. Bartoszewicza Znakomici mężowie polscy XVIII wieku oraz Hetmaństwo i hetmani polscy.
Druga połowa XIX w. wydała sporo prac monograficznych poświęconych wybitnym postaciom. Sytu
acja ta wydawała się w pełni uzasadniona, bowiem kolejne powstania i zrywy wolnościowe dały nadto dużo sposobności odnalezienia ludzi wybitnych i nieprzeciętnych. Nie odnotowano wtedy jednak prac ogólnych z dziedziny biografistyki, a także specjalistycznych słowników biograficznych. Wymogu tego niestety nie speł
niały cenne skądinąd prace J. Korytkowskiego Prałaci i kanonicy katedry metropolitarnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych (Gniezno 1883, t. 1-4), J. Bartoszewicza Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od r. 1000do 1821 (Warszawa 1858), T. Żychlińskiego Złota księga szlachty polskiej (t. 1-31, Poznań 1879-1908), czy też S. Uruskiego, A. Kosińskiego, A. Włodarskiego Rodzina. Herbarz szlachty polskiej (t. 1-14, Warszawa 1904-1917), B. Paprockiego Herby rycerstwa polskiego, wyd. K. J. Turowski (Kraków 1858) i A. Bonieckiego Herbarz Polski (t. 1-16, Warszawa 1899-1913).
Z biograficznych słowników specjalistycznych tego okresu odnotować należy jedynie Słownik lekarzów polskich S. Kośmińskiego (Warszawa 1888) i Słownik muzyków polskich (Paryż 1874). Ogromne znaczenie posiadają wydane w tych latach prace biograficzne całych rodów. Typowym przykładem takiego opracowania, niezwykle cennego dla poznania dziejów ziemi dobrzyńskiej i Kujaw, a także Mazowsza, jest praca G. i J. Zieliń
skich Wiadomość historyczna o rodzie Świnków oraz rodowód pochodzącej od nich rodziny Zielińskich, herbu Świnka (Toruń 1880-1881, cz. 1-3).
Przełom XIX i XX stulecia przyniósł pierwsze próby prac biograficznych o charakterze ogólnym, np.
Panteon polskiej wiedzy i sztuki (1898), Album biograficzny Polek i Polaków X IX wieku (1906-1914, t. 1 -3). Rolę słownika biograficznego wypełniały, choć w sposób niepełny, Encyklopedia Orgelbranda (Warszawa 1898- 1912, t. 1-18), a także Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna (Warszawa 1928-1937), t. 1-22). Poważ
ne w tym miejsce zajmuje Polska encyklopedia szlachecka S. J. Starykoń-Kasprzyckiego i M. Dmochowskiego (Warszawa 1935-1938, t. 1-12), a także regionalne prace, jak np. Z. Lasockiego Dostojnicy i urzędnicy ziemi dobrzyńskiej w X IV i X V wieku („Miesięcznik Heraldyczny”, t. 13: 1934). Przykładem specjalistycznych prac biograficznych z tego okresu są m. in. prace S. Zielińskiego Mały słownik pionierów polskich kolonialnych i mor
skich (Warszawa 1933), S. Chodyńskiego Biskupi sufragani włocławscy (Włocławek 1906) oraz P. Kubickiego
8
Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861-1915 (Sandomierz 1933). Charakter ogólnego słownika biograficznego posiada popularnonaukowa, ale niezwykle cenna praca S. Łozy Czy wiesz, kto to jest?
(Warszawa 1938), Czy wiesz, kto to jest. Uzupełnienia i sprostowania (Warszawa 1939).
Choć współcześnie biografistykę implementują w zakres swoich zainteresowań różne dyscypliny na
ukowe: filozofia, socjologia, pedagogika, politologia, to jednak najbliżej jest ona związana z historią i stanowi, jak to wyżej wskazano, najstarszy rodzaj pisarstwa historycznego. Mimo to w historiografii jest ona różnie postrzegana. Jedni zwracają uwagę na jej ważną rolę, także dla całej humanistyki, inni wprost negują jej zna
czenie dla badań historycznych, przedkładając badania nad dziejami pojedynczych ludzi badania nad społe
czeństwem i grupami ludzkimi sensu largo. Wybitny historyk, socjolog i etnograf, profesor bibliotekoznawstwa, członek-korespondent PAU, redaktor Polskiego słownika biograficznego, Wiesław J. Bieńkowski (1926-1999), podkreślał wyjątkowe znaczenie biografistyki, która poprzez różnorodnych dostarczanych przez tę gałąź infor
macji, niesie z sobą doniosłe wartości poznawcze1.
Ostatnie dziesięciolecia przyniosły ożywienie zainteresowań biografistyką. Na taki stan składało się wiele przyczyn. Z pewnością na czoło ich wysuwa się potrzeba głębszego wniknięcia w polskie struktury spo
łeczne. Nie bez powodu pozostaje ogólny stan i odbudowa świadomości historycznej, w szczególności w dwóch ostatnich dziesięcioleciach.
Słowniki biograficzne odgrywają bowiem niezmiernie istotną rolę w badaniach naukowych, przede wszystkim ułatwiają one badania historyczne, a jednocześnie utrwalają i pogłębiają tradycję narodową. Pomni
kową pozycję w tej mierze spełnia z pewnością Polski słownik biograficzny, którego pierwszy tom ukazał się już w 1935 r. Do grudnia 2013 r. wydano 49 tomów tego pomnikowego dzieła i doprowadzono do litery S (Szubert Wacław - Szumański Mieczysław)2. W wydanych tomach zawarto ponad 26 tys. życiorysów Polaków i obcokra
jowców, działających w Polsce, począwszy od Popiela, Piasta i Mieszka I, a skończywszy na osobach zmarłych w 2000 r. PSB jest wydawnictwem wspólnym Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, realizo
wanym przez Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN finansowanym w latach 2012-2016 przez program Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”. Przewiduje się, że edycja PSB zakończy się w roku 2030.
Oprócz Polskiego słownika biograficznego trzeba wskazać na istnienie licznych leksykonów dziedzi
nowych i specjalistycznych, rejestrujących życiorysy przedstawicieli poszczególnych grup zawodowych czy społecznych oraz regionalne o osobach, które zaznaczyły swa obecność w historii lub współczesności Polski lub poszczególnych regionów. W tym miejscu wymienić także należy Słownik biograficzny historii polskiej do XVII stulecia (pod red. K. Lepszego i S. Arnolda, Warszawa 1968) oraz Słownik biograficzny historii Polski (pod red. J. Chodery i F. Kiryka, t. 1-2, Wrocław 2004-2005), M. Czajka, Słownik biograficzny XX wieku Warszawa 2004, Encyklopedia sławnych Polaków: od Andersa do Żwirki: 300 biogramów ludzi, którzy zmienili bieg historii Polski i mieli wpływ na dzieje świata (red. A. Grygiel, E. Mierzyńska-lwanowska, Poznań 2005), Who is who w Polsce. Założone przez Ralpha Hubnera. Encyklopedia biograficzna z życiorysami znanych Polek i Polaków (wyd. 7, Zug 2008).
W ostatnich dziesięcioleciach opublikowano wiele słowników biograficznych typu specjalistyczno-te- matycznego. W pierwszym rzędzie, dla przykładu, trzeba wymienić słowniki biograficzne, dotyczące historii Pol
ski, jak np. M. Tyrowicza Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Przywódcy i kadry członkowskie. Przewodnik bibliograficzny” (Warszawa 1964), R. Bielecki, Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego (War
szawa 1998), Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89 (Warszawa 2000), Słownik biograficzny historii Polski (pod red. J. Chodery, t. 1-2, Wrocław 2005) i inne.
W kolejnej grupie można wskazać na słowniki poszczególnych profesji, jak np. J. Gadowskiego Poczet wielkich astronomów (Warszawa 1965), Mały słownik pisarzy polskich (cz. 1, Warszawa 1966), L. M. Bartel
skiego Polscy pisarze współcześni. Informator 1944-1968 (I wyd. Warszawa 1970), T. Słabczyńskiego Słownik pisarzy polskich (Warszawa 2001), K. Jakowskiej Podręczny słownik pisarzy polskich (Warszawa 2006), Słow
nik artystów polskich i obcych w Polsce działających (Wrocław 1971), Słownik pracowników książki polskiej (Warszawa-Łódź 1972), R. Gerbera Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808-1831 (Wrocław 1977), Słow
nik biograficzny adwokatów polskich (t. 1-2, Warszawa 1980-2007); Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego (doprowadzony tylko do litery K, Warszawa 1985-1992), Słownik lekarzy polskich XIX wiek (t. 1-6, Warszawa 1991-2001), Ziemianie polscy X X wieku. Słownik biograficzny (cz. 1-10, Warszawa 1999- 2013); Fotografowie 1946-2006. Słownik biograficzny fotografów polskich (członków ZPAF), (Warszawa 2006).
Ważnym fragmentem polskiej biografistyki jest historia Kościoła. Fundamentalną pozycją jest Słownik polskich teologów katolickich (t. 1-9, Warszawa 1981-2006), a także Słownik biograficzny katolicyzmu spo
łecznego w Polsce (pod red. R. Bendera, t. 1-3, Warszawa 1994-1995). Rolę słownika biograficznego speł
nia dzieło R. P. Mc Briena, Leksykon papieży. Pontyfikaty od Piotra Apostoła do Jana Pawła II (z ang. przeł.
B. Mierzejewska i A. Miziołek, Warszawa 2003). Istotne wydają się także: Z. Szostakiewicza Katalog biskupów
1 A. Gruca. „Historię tworzą ludzie" - biografistyka w badaniach Wiesława Bieńkowskiego, Biblioteki, informacja, książka:
interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku 2010, nr 7, s. 151-152; http://nauka-polska.pl/dhtml/raporty/ludzieNauki7rtyp e=opis&objectld=47227&lang=pl/31 VIII 2013.
Por. T. Łepkowski, Biografistyka: żywotność, tradycjonalizm, nowoczesność, Kwartalnik Historyczny 1973, z. 1; E. Rostworowski, Biografia, biogram, historia grup i pokoleń, Kwartalnik Historyczny 1973, z. 2; E. Rostworowski, Biografistyka dziejów najnowszych, Dzieje Najnowsze 1973, nr 3, s. 153-158; W. Zajewski, Biografistyka jako gatunek twórczości historiograficznej, Czasy Nowożytne t. 8: 200, s. 7-18.
2 http://www.psb.pan.krakow.pl/18 IV 2014.
9
obrządku łacińskiego przedrozbiorowej Polski (Rzym 1954), Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku (pod red. M. Patera, Katowice 1996); Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989. Pomordowani-więzieni-wygnani, (pod red. J. Myszora, t. 1-3. Warszawa 2002- 2006), Słownik biograficzny duchowieństwa (archi) diecezji katowickiej 1922-2008 (red. J. Myszor, Katowice 2006).
Dobrze reprezentowana jest biografistyka dotycząca czasu wojny i okupacji. Przykładami mogą tu służyć m. in.: A. Kunerta, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej (1939-1944), (t. 1-2, Warszawa 1987), Słownik biograficzny wyższych dowódców Wojska Polskiego na froncie wschodnim w latach 1943-1945 (War
szawa 1993), P. Staweckiego Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918-1939 (Warszawa 1994), Słownik uczestniczek walk o niepodległość Polski 1939-1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej (Warszawa 1988), Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny (pod red. M. Bielak, K. Krajewskiego, t. 1-4, Kraków-Warszawa 2002-2010), Słownik biograficzny kobiet odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari (pod red. E. Zawackiej, Toruń 2004-2006), Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939-1945 (pod red. A. Zakrzewskiej, E. Zawackiej i E. Skerskiej, Toruń 1995-2004) i szereg innych.
Charakter materiałów do słowników biograficznych posiadają liczne publikacje dotyczące strat oso
bowych w okresie drugiej wojny światowej. Do tej grupy zaliczyć trzeba J. M. Bocheńskiego Spis 1996 księży polskich zabitych wiatach 1939-1945 (Fryburg 1953), J. Domagały Ci, którzy przeszli przez Dachau (Warszawa 1957), W. Jacewicza i J. Wosia, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hit
lerowską 1939-1945 (z. 1-5, Warszawa 1977-1981). Cenne opracowania stanowią także prace S. Librowskiego Ofiary zbrodni niemieckiej spośród duchowieństwa diecezji włocławskiej (1939-1945), (Włocławek 1947), B.
Olszewicza Lista strat kultury polskiej ( 1 IX 1939-1 II11946), (Warszawa 1947). Podobny charakter nosi Wykaz poległych i zmarłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie w latach 1939-1946 (Londyn 1952) oraz praca W. Szołdrskiego Martyrologium duchowieństwa polskiego pod okupacją niemiecką w latach 1939-1945, [w:] Sacrum Poloniae Millenium. Rozprawy-Szkice-Materiały historyczne, t. 11, Rzym 1965, s. 7-467 oraz A.
Moszyńskiego Lista katyńska. Jeńcy obozów Kozielsk-Ostaszków-Starobielsk zaginieni w Rosji Sowieckiej (Londyn 1982, Warszawa 1989), Jana Marszałka Słownik biograficzny stalinizmu i jego ofiar w Polsce (1939- 1941). Białystok-Lwów-Wilno), (Warszawa 1991) oraz Katyń. Księga cmentarna Polskiego Cmentarza Wojen
nego (opr. zespół J. Kiliński et al., Warszawa 2000). Wymogi słownika biograficznego spełnia opracowanie M.
M. Grzybowskiego Martyrologium duchowieństwa diecezji płockiej w latach drugiej wojny światowej 1939-1945 (Płock 1982, wyd. 2, Włocławek-Płock 2002).
W nurt biografistyki „specjalistycznej” wpisują się także słowniki i leksykony biograficzne dotyczące edukacji i myśli pedagogicznej, a wśród nich m. in. Historia wychowania. Słownik biograficzny (red. A. Gą- siorowski, wyd. 2, Olsztyn 2002), Słownik biograficzny polskiej historii wychowania (pod red. A. Meissnera i W. Szulakiewicz, Toruń 2008), W. Korzeniowskiej Myśl pedagogiczna na przestrzeni wieków. Chronologiczny słownik biograficzny (Kraków 2010) oraz M. Krajewskiego Leksykon powszechnych dziejów edukacji z prze
wodnikiem bibliograficzny. Ludzie-instytucje-koncepcje (Płock 2010).
Ostatnie lata przyniosły także rozwój biografistyki „naukowej” , czyli ludzi świata nauki. Miał rację bo
wiem Józef Maksymilian Ossoliński, kiedy mówił, iż „nauka nie mniej ja k szabla, stworzyła nasze szlachectwo".
Na pierwszym miejscu wypada sklasyfikować pięciotomowe wydawnictwo Współcześni uczeni polscy. Słownik biograficzny (t. 1-4: Warszawa 1998-2002, suplement - Warszawa 2006) oraz inne, „komercyjne” słowniki biograficzne uczonych polskich, a wśród nich m. in.: K. Pikonia Złota księga nauki polskiej 2006. Naukowcy Zjednoczonej Europy (Gliwice 2006). Niezależnie od wydawnictw „centralnych" słowniki biograficzne w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci przygotowało szereg polskich uczelni. Drogą przykłady wymieńmy m. in. Słownik biograficzny profesorów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego (Olsztyn 2004), Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945-2004. Materiały do biografii (koncepcja i red. S. Kalembka, Toruń 2006), Kujawsko-pomorskie rodowody wybitnych uczonych (pod red. Z. Biegańskiego i W. Jastrzębskiego) (Byd
goszcz 2007), K. Kwaśniewskiej i J. Woźnego, Słownik biograficzny naukowców bydgoskich (Bydgoszcz 2009).
Ostatnie lata przyniosły zainteresowanie regionalnych ośrodków badawczych oraz towarzystw nauko
wych słownikami regionalnymi. Pionierską pracę w tej mierze w odniesieniu do Warmii, Mazur, Powiśla, a także części Mazowsza podjął Tadeusz Oracki. Jest on autorem kilku opracowań z tego zakresu. Wysoko należy ocenić jego Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla X IX i X X wieku (do 1945 roku) (Warszawa 1983) oraz Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i ziemi malborskiej od połowy X V do końca XVIII wieku (Ol
sztyn 1984). Wydawnictwo Śląsk opublikowało natomiast Śląski słownik biograficzny (pod red. J. Kantyki i W.
Zielińskiego, t. 1-3, Katowice 1977-1983). Identyczne pod względem metodologicznym są: Wielkopolski słow
nik biograficzny (pod red. A. Gąsiorowskiego i J. Topolskiego, Poznań 1981), Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939- 1956 (t. 1-15, Kraków 1997-2011).
Do tej grupy prac zaliczyć wypada także inne regionalne prace i słowniki biograficzne Pomorza i Ku
jaw, w tym m. in.: S. Demby Bene merentes. Dobrze zasłużeni z ziemi płockiej (Warszawa 1931), popularną pracę J. Podgórecznego Niepospolici ludzie Kujaw i Pomorza (Bydgoszcz 1967), J. B. Nycka Ludzie i książki.
Słownik biograficzny ludzi książki i pióra województwa płockiego (Płock 1983), Z. Stromskiego Pamięci godni.
Chojnicki słownik biograficzny 1275-1980 (Bydgoszcz 1986), Słownik biograficzny działaczy ruchu robotnicze
go województwa toruńskiego (Toruń 1988), J. Długosza Słownik dziennikarzy regionu pomorsko-kujawskiego (Bydgoszcz 1988), K. Kamińskiego Słynni mieszkańcy ziemi świeckiej. Słownik biograficzny (Bydgoszcz 1988), Zasłużeni dla Włocławka (XIII-XX wiek), (pod red. M. Wojciechowskiego, Włocławek 1991), Toruński słownik
biograficzny (Toruń 1998), A. Papierowskiego Płocczanie znani i nieznani. Słownik biograficzny. (Płock 2002), Włocławski słownik biograficzny (t. 1-6: 2004-2011), S. Rafińskiego, Chełmiński słownik biograficzny (Chełmno 2006), Piotr Tylicki oraz niepospolici z Kowala i okolic. Słownik biograficzny, kalendarium (Włocławek-Kowal 2008).
__ ________________________________________________________________________________10
Ziemia dobrzyńska, mimo istotnego postępu badawczo-edytorskiego, przez długi okres powojenny nie posiadała pracy mającej chociażby charakter materiałów do słownika biograficznego. Do początków lat 90.
XX w. wyjątek stanowiły jedynie biogramy zawarte w pracach R. Lewandowskiego Losy żołnierzy lipnowskich w drugiej wojnie światowej (Lipno 1984), Z. Goździa Lipno (Lipno 1991) oraz M. Krajewskiego: Bene meren- tes. Dobrze zasłużeni dla Rypina (Rypin 1988), Materiały do słownika biograficznego ziemi dobrzyńskiej, [w:]
Ziemia Dobrzyńska. Zeszyty historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN, Rypin 1989, s. 131-154, Borzewscy herbu Lubicz z Ugoszczą w ziemi dobrzyńskiej (Rypin 1990). W 1990 r. w Kórniku ukazała się ważna praca pt.
Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI-XVIII wieku, opr. K. Mikulski i W. Stanek przy współudz. Z. Górskiego i R.
Kabacińskiego.
W ogłoszonych w 1986 r. Materiałach do bibliografii historycznej ziemi dobrzyńskiej wydzielono od
dzielny rozdział zatytułowany „Biografie”, w którym zawarto ponad 1.300 pozycji bibliograficznych traktujących o poszczególnych osobach - wybitnych jednostkach tej ziemi3. Wykaz ten spotkał się z dużym zainteresowa
niem społecznym, a jego ogłoszenie zbiegło się z podjętymi badaniami na temat wybitnych obywateli ziemi dobrzyńskiej. W ten sposób zrodziła się potrzeba sfinalizowania prac nad Słownikiem biograficznym ziemi do
brzyńskiej (Lipno 1992), jak się okazało po kilku latach „małym słownikiem biograficznym ziemi dobrzyńskiej”.
W 2002 r. ukazał się rozszerzony Dobrzyński słownik biograficzny. Ludzie europejskiego regionu (Włocławek 2002), zawierający ok. 1.400 biogramów. Obydwa wydania okazały się niewystarczające, głównie wobec ros
nącego zainteresowania biografistyką, ale także znacznego postępu badawczego.
Postęp historiograficzny nad dziejami ziemi dobrzyńskiej w ostatnich dwóch dekadach oraz wyraźny wzrost aktywności obywatelskiej ludzi związanych z tym regionem historycznym, zarówno na tym obszarze, jak też poza nim, zrodził myśl kolejnego, istotnego rozszerzenia bene meritus ziemi dobrzyńskiej4.
Z prac dotyczących ziemi dobrzyńskiej, bądź obszarów przyległych, które ukazały się w ostatnich 20 latach, a które można zaliczyć w całości lub w ich mniej lub bardziej istotnych fragmentach do prac typu biograficznego wskazać należy na opracowania: M. Krajewskiego: Za wiarę i polskość. Duchowieństwo ziemi dobrzyńskiej w powstaniu styczniowym i walce o wolność narodu i Kościoła po jego upadku (Lipno 1992), W cieniu wojny i okupacji. Ziemia dobrzyńska w latach 1939-1945 (Rypin 1995), Skępe. Zarys dziejów i obraz współczesny (Rypin-Skępe 1996), Ludzie wizerunku ziemi dobrzyńskiej. Złota księga 2005 (koncepcja i red.
M. Krajewski, Rypin 2005), Tronująca w sercu tej ziemi. Wołanie o powrót do korzeni (Rypin 2005), Usgue ad finem. Powstanie listopadowe i partyzantka 1833 na ziemi dobrzyńskiej (Rypin 2011), Rypinie grodzie cichy.
Albumowa monografia miasta (Rypin 2012), Z krwi Waszej posiew wolności. Ludzie i miejsca powstania stycz
niowego na ziemi dobrzyńskiej (Rypin 2013); S. Bilskiego Słownik biograficzny regionu brodnickiego (Brodnica- -Toruń 1991), R. Piotrowskiego Biogramy ofiar Selbstschutzu, [w:] A. Witkowski, Nieukarana zbrodnia (Warsza
wa 1995, s. 144-191), Słownik biograficzny osób zamordowanych przez Niemców w latach 1939-1945 (ziemia dobrzyńska), [w:] Katalog zbrodni - ziemia dobrzyńska (Rypin 2012, s. 9-267), R. Specjalskiego Lipno i okolice.
Materiały do monografii (t. 1-8, Włocławek-Lipno 1997-2014), P. Gałkowskiego: Genealogia ziemiaństwa ziemi dobrzyńskiej XIX-XX wieku (do 1939 roku), (Rypin 1997), Ziemianie i ich własność w ziemi dobrzyńskiej w la
tach 1918-1947 (Rypin 1999), Brzuze i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzyńskiej), (Brzuze 2002), Parafia św. Jana Chrzciciela w Świedziebni (Rypin 2008), Okolice Rypina (monografia historyczna wsi gminy Rypin), (Rypin 2009), Parafia Świętej Trójcy w Rypinie (monografia historyczna), (Rypin 2009), Dzieje służby zdrowia w Rypinie (od XIV wieku do 2012 roku), (Rypin 2012); Rypin w latach 1945-1990, [w:] Rypin - dzieje miasta, t. 2: od 1918 roku (pod red. K. Mikulskiego, Rypin 2012, s. 409-1060; Parafia Świętego Bartłomieja w Świedziebni (Świedziebnia 2013), P. Mysłakowskiego Materiały genealogiczne szlachty parafii Rypin 1675- 1808 na podstawie kościelnych ksiąg metrykalnych parafii św. Trójcy w Rypinie (Warszawa 1998), P. Gałkow
skiego i R. Piotrowskiego Rogowo i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzyńskiej) (Rypin-Rogowo 2000), J. Wultańskiego, Aby pamięć o Nich nie zaginęła. Regionalny słownik biograficzny (t. 1-2, Brodnica 2000-2004), P. Gałkowskiego i Z. Żuchowskiego Wąpielsk i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzyń
skiej) (Rypin-Wąpielsk 2003), S. Gizińskiego, Niepospolici znad Drwęcy (Toruń 2004), Album duchowieństwa diecezji płockiej, (t. 1-2, opr. M. M. Grzybowski, Płock 2005); M. M. Grzybowskiego, Duchowieństwo diecezji płockiej, wiek XX (t. 1, cz. 1 -2, Płock 2007-2008), Duchowieństwo diecezji płockiej, wiek XIX (t. 1 -3, Płock 2008- 2012); P. Gałkowskiego i K. Grążawskiego Strzygi w ziemi dobrzyńskiej (monografia historyczna wsi i parafii) (Brodnica-Osiek-Rypin 2006), Oni tu kiedyś żyli. Sylwetki Golubia i Dobrzynia w XX w. (pod red. M. Starosty i A.
Kałużnego, Toruń 2007), J. Woźniaka, Rodem z Osieka. Rzecz o tym, ja k Dołęga Kowalewscy tworzyli historię gminy Obrowo (Toruń 2009), W. Kubiaka i Z. Karpusa Kujawsko-dobrzyńska lista katyńska (Włocławek 2010),
3 M. Krajewski, Materiały do bibliografii historycznej ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 1986; tegoż, Materiały do bibliografii historycznej ziemi dobrzyńskiej, cz. II, Rypin 1993.
4 Zob. M. Krajewski, Retrospektywa historiograficzna ziemi dobrzyńskiej. Dyskurs in statu quo ante et pro futuro, Rypin-Dobrzyń nad Wisłą 2006, ss. 325.
11
Słownik biograficzny powiatu toruńskiego (pod red. J. Krajewskiego, t. 1-2, Toruń 2010, 2014), M. J. Minakow- skiego, Elita północnomazowiecka (Kraków 2011); Honorowi obywatele miasta Lipna. Zasłużeni dla miasta Lipna (opr. T. Chojnicki i A. Wróbel, Lipno 2012) i szereg innych.
Ukazujące się od 1989 r. na ziemi dobrzyńskiej pod red. M. Krajewskiego periodyki naukowe, a mia
nowicie w latach 1989-2006 „Ziemia Dobrzyńska. Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN” (t. 1-10)5 oraz począwszy od roku 2008 r. „Rocznik Dobrzyński” (t. 1-6; 2008-2013)6 we wszystkich tomach posiadały dział biograficzny pn. „Pro memoria", w którym pomieszczono dotąd kilkadziesiąt ważnych biogramów.
***
Doręczany do rąk Czytelników słownik pomyślany został jako leksykon biograficzny, przeznaczony dla szerokiego kręgu odbiorców i może służyć zarówno celom naukowym, jak też popularyzacyjnym. Praca nosi charakter naukowy i zawiera życiorysy zasłużonych przedstawicieli - antenatów ziemi dobrzyńskiej od śred
niowiecza aż po współczesność. Opublikowanie słownika może przyczynić się do podjęcia dalszych bardziej szczegółowych prac biograficznych nad wybitnymi postaciami tej ziemi. Brak tych ostatnich jest, mimo pewne
go postępu, wciąż odczuwalny. Dość powiedzieć, iż jedna z najwybitniejszych indywidualności tego regionu, jaką był Gustaw Zieliński ze Skępego, nie posiada dotąd pełnej biografii, pomijając istotną pracę typu mono
grafii biograficznej A. M. Stogowskiej Wpisany w epokę. Gustaw Zieliński (1809-1881), (Płock 1996). Z innych monografii biograficznych dotyczących znanych i dobrze zasłużonych postaci ziemi dobrzyńskiej oraz ich pa
miętników można wskazać na następujące tytuły; Bibliotekarz króla Jana (A. A. Kochański) T. Twarogowskiego (Warszawa 1965), Ksiądz Czesław Lissowski (1895-1942) M. Krajewskiego (Rypin 1988, wyd. 2, Rypin 1995), Ksiądz Władysław Tomasz Mąkowski„Tomasz Ogończyk” 1895-1945 M. M. Grzybowskiego (Płock 1995), Bog
dan Chełmicki. Powiat rypiński w pamiętnikach (opr. P. Gałkowski, Rypin 1997, wyd. 2, opr. P. Gałkowski, M.
Błaszkiewicz, Rypin 2005), Ksiądz kanonik doktor Antoni Podleś (1934-1997) M. Krajewskiego (Rypin 1997), Władysław Drzewiecki. Moje życie. Pamiętnik nauczyciela i społecznika (wstępem poprzedził M. Krajewski, Włocławek-Wymyślin 2002). W objęciach Ojca. O. Wincenty Józef Kruszewski OC 1843-1922 J. Janowiaka (Obory 2002), Ksiądz prałat Czesław Chojecki, proboszcz i dziekan w Rypinie M. M. Grzybowskiego (Płock 2005), Marylka. Opowieść okupacyjna. Ze wspomnień Marii Sobocińskiej ps. „Ryśka” komendantki AKAWSK Obwodu Lipno i Inspektoratu Włocławek K. Wojtowicz (Kraków 2005), Cezariusz Papiernik. Dorosłe dzieciń
stwo (Rypin 2007), Marii Strużyńskiej wspomnienia z lat wojny i okupacji (1939-1945), (opr., wstępem i przypi
sami opatrzył M. Krajewski, Rypin 2007), Koryfeusz dobrej Ziemi (prof. Jerzy Pietrkiewicz (1916-2007) z Londy
nu), M. Krajewskiego (Rypin 2008), Stanisław Wesołowski. Moje przeżycia okupacyjne w Rypinie (1939-1945), (opr., wstępem i przypisami opatrzył M. Krajewski, Rypin 2009, wyd. 2, Rypin 2011), Dama Niezłomna. Ma
ria Sobocińska (1920-2012). Biografia wpisana w okupacyjne dzieje Skępego M. Krajewskiego (Rypin-Skępe 2012).
Głównym celem słownika jest utrwalenie pamięci o ludziach, którzy chlubnie zapisali się w dziejach tego regionu. Trzeba bowiem zdać sobie sprawę z faktu, że dzieje ziemi dobrzyńskiej nierozerwalnie związa
ne są z historią narodu i państwa polskiego i sięgają korzeniami do jego początków. Lektura słownika, jak się wydaje, prawdę tę może istotnie ugruntować. Uzmysławiając sobie bogate tradycje społeczno-narodowe tej ziemi, trzeba je łączyć z ludźmi, którzy przez ponad tysiąc lat stali na straży polskości, tworzyli zręby narodowej kultury regionu i kraju, organizowali i tworzyli lepsze jutro dla siebie i kolejnych pokoleń. Ludzie ci w ciągu setek lat chlubnie nieśli sztandar polskości i przywiązania do ojczystych korzeni za cenę często najwyższej ofiary - własnego życia, tak jak chociażby dzielny Artura Zawisza, który przed tzw. hańbiącą śmiercią (przez powiesze
nie) powiedział do carskich oprawców: „Gdybym miał sto lat żyć, wszystkie bym ofiarował mojej Ojczyźnie”. Są tu prawie wszyscy patrioci tej Ziemi, Dobrą Ziemią nazwanej, odznaczeni najwyższymi honorami wojennymi, w tym Krzyżem Wojennym Virtuti Militari oraz obrączkami z wezwaniem „Ojczyna swemu obrońcy” . Są przede wszystkim obrońcy tej ziemi i ci, którzy wobec carskiej przemocy mówili, iż „gotowi są zdjąć ostatnią sukmanę na okup, aby nie zostać niewolnikami'.
Na kartach NSBZD Czytelnik znajdzie biogramy całych rodów i rodzin dobrzyńskich: Borzewskich w liczbie 23; Budzanowskich - 18, Chełmickich - 56; Działyńskich - 20; Dziewanowskich - 73; Gniazdow
skich - 20, Jeżewskich - 9, Karnkowskich - 41; Kochańskich - 12, Kościeleckich - 9; Kowalewskich - 33;
Kretkowskich - 18; Kurządkowskich - 5, Lasockich - 7, Łempickich - 24; Machczyńskich - 10, Nałęczów - 16;
Orsztów - 10, Piwnickich - 50; Pląskowskich - 29, Podoskich - 15, Romockich - 13, Rościszewskich - 24, Rutkowskich - 17, Sierakowskich - 16, Sobocińskich - 10, Starorypińskich - 14, Sumińskich - 22, Święcickich - 7, Tułodzieckich - 11, Zboińskich - 18 i Zielińskich - 38 i wielu innych.
W Słowniku, z szacunkiem, ale i z potrzeby serca, umieściłem biogramy swoich nauczycieli, przyja
ciół i mentorów, że wymienię tylko niektóre nazwiska: Antosię Łukowską, Władysława Drzewieckiego, Tade
usza Korszenia i Marylkę Sobocińską ze Skępego, Zofię i Teofila Jurkiewiczów z L’Hôpital z Francji, Jerzego Pietrkiewicza z Fabianek i Londynu, Sławka Kalembkę i Zbigniewa Kwiecińskiego z Torunia, Stanisława L. Bag- dzińskiego z Włocławka, Zofię Dziewanowską z USA, Benedykta Leszczyńskiego i Michała Kokota z Torunia (Osieka n. Wisłą), Mariana Pawlaka i Stanisława Derkowskiego z Bydgoszczy, ks. prałata Tadeusza Zabornego
5 Przyczynki historyczne i historiograficzne ziemi dobrzyńskiej. Bibliografia zawartości „Ziemi Dobrzyńskiej. Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN”, t. 1-10: 1989-2006 wraz z krótkim komentarzem i objaśnieniem pisowni hasła „ziemia dobrzyńska", Rypin 2006, ss. 38.
6 http://www.krajewskimiroslaw.pl/_media/docs/SPIS%20ZAWARTOSCI%20RD%201-6.pdf/31 III 2014.
12
z Rypina oraz Drogich mojemu sercu Karmelitów: ojców Mateusza i Michała Wojnarowskich z Krakowa, An
drzeja Malickiego z Obór, a teraz z Pilzna i Mieczysława Jankowskiego z Woli Gutowskiej i wielu innych. Wielu z nich wyprzedziło nas już w wędrówce na tamten brzeg życia.
* ★ *
Za koniecznością opracowania słownika biograficznego ziemi dobrzyńskiej przemawiał fakt, iż region ten nie został wyczerpująco uwzględniony w Polskim słowniku biograficznym. To pomnikowe dzieło ze zrozu
miałych względów ujmuje tylko zaledwie kilkadziesiąt postaci związanych z tą ziemią. Zresztą jego specyficzne przeznaczenie i niewielki przecież nakład nie może stanowić podstawy do lektury dla szerokiego grona odbior
ców w tym regionie.
Słownik, podobnie jak ogólne i specjalistyczne słowniki biograficzne, jest encyklopedycznym zbio
rem wiadomości o ludziach wyróżniających się swą działalnością w różnych dziedzinach życia. Za podstawę umieszczenia danej osoby w słowniku przyjęto fakt przekroczenia przez nią tzw. progu przeciętności, stosu
jąc przy tym kryterium reprezentatywności, odzwierciedlającej rzeczywisty proces historyczny. Zasada ta jest przestrzegana, podobnie jak to czyni Polski słownik biograficzny. Głównym kryterium przy kwalifikowaniu danej osoby w słowniku był fakt działalności na terenie ziemi dobrzyńskiej przez część lub całe życie, względnie fakt urodzenia na tej ziemi. Słownik zawiera postacie pozytywne; negatywne ujęto tylko w tych bardzo nielicznych przypadkach, gdy ich związek z wydarzeniami politycznymi był bardzo znamienny. Chronologicznie słownik obejmuje okres od początków państwowości polskiej, aż po czasy i dni współczesne. Zarys terytorialny obej
muje obszar ziemi dobrzyńskiej w jej najszerszych granicach historycznych.
Podobnie jak w Polskim słowniku biograficznym, ale także zdecydowanej większości słowników bio
graficznych, życiorysy tu zamieszczone są wolne od akcentów moralizatorskich, czy też zbędnego apoteo- zowania, a tym bardziej - zniesławiania ludzi. Ocena działalności osób prezentowanych w Słowniku należy wyłącznie do Czytelnika, względnie może stać się przedmiotem innych prac stricte biograficznych.
Istotnym novum tego wydania jest jego poszerzenie o osoby związane z nauką z obszaru Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i Kujaw - związanych bądź to pochodzeniem, bądź dorobkiem naukowym - z ziemią dobrzyńską. Odmiennością, przede wszystkim wobec Polskiego słownika biograficznego, jest umiesz
czenie w słowniku osób żyjących o znacznym i niekwestionowanym dorobku życiowym, którzy dotychczasową pracą w przestrzeni publicznej potwierdzili już, że świata nie tworzy się za każdym razem, a to, co powstało ich wysiłkiem już zostanie, tak jak uczył Cz. Miłosz: „Żyjesz tu, tu i teraz, masz jedno życie, jeden punkt, co zdążysz zrobić, to zostanie, choćby ktoś inne mógł mieć zdanie” .
Praca powstała wysiłkiem jednostki i dlatego autor w pełni zdaje sobie sprawę z faktu, że zarówno ilość biogramów, jak też zakres wykorzystanych źródeł i literatury można wciąż uzupełniać i rozszerzać.
* * *
Słownik, poza niniejszym wstępem, składa się z wykazu użytych skrótów, skrótów bibliograficznych, biogramów w układzie alfabetycznym, zdjęć osób biografowanych oraz indeksu biogramów dla całości, umiesz
czonym w drugim tomie. Wykaz skrótów bibliograficznych obejmuje te źródła i opracowania, które stanowiły podstawę opracowania biogramów, a których przytaczanie w wielu przypadkach przy biogramach w pełnym, powtarzającym się brzmieniu, nie leżało przede wszystkim w interesie Wydawcy. Skróty takie stosowane są prawie we wszystkich XIX-, XX- i XXI-wiecznych opracowaniach biograficznych typu słownikowego.
Każdy biogram składa się z trzech wydzielonych części, tj. hasła biograficznego, właściwego życiorysu i informacji źródłowo-bibliograficznej.
Hasło zawiera: nazwisko, imię (imiona), przybrane nazwiska, przydomki, pseudonimy, herb lub obocz
ności nazwiska, nazwisko rodowe, daty życia wraz z miejscami urodzenia i śmierci oraz krótkie określenie zawodu, stopni i tytułów naukowych, stopni wojskowych, funkcji społecznej oraz charakteru działalności. Przy haśle osób, które uległy eksterminacji bezpośredniej lub pośredniej w czasie drugiej wojny światowej podajemy, iż były to ofiary zbrodni niemieckich lub sowieckich, zamiast stosowanej w dotychczasowych opracowaniach nomenklatury, iż były to ofiary zbrodni hitlerowskich lub NKWD. Zbrodnia jest bowiem dziełem grupy ludzi przy
należnej przede wszystkim do narodu, a dopiero później do partii, bądź formacji policyjnej. Staraliśmy się także uściślać okoliczności aresztowania, unikając stwierdzeń, zawartych np. w jednej z prac typu biograficznego:
„w nieznanych okolicznościach dostał się do niewoli', podając wprost: „został aresztowany przez wojska so
wieckie i zesłany do obozu....". Przecież okoliczności aresztowania i śmierci polskich patriotów na nieludzkiej ziemi były jasne i oczywiste.
Właściwy życiorys składa się z omówienia życia i działalności w układzie chronologicznym. Uwzględ
nia on następujące elementy: pochodzenie społeczne, imiona rodziców, z podaniem ich lata życia, funkcji lub zawodów, zasług rodziców i rodziny (dziadków, rodzeństwa), wreszcie - dokonań i zasług osoby biografowanej, tj. bieg życia ujęty w układzie chronologicznym, przedstawiony - co oczywiste - odmiennie dla osób z okresu wcześniejszego, inaczej dla osób z XX w. i współcześnie żyjących. Ta część biogramów kończy się informacją o rodzeństwie i założonej rodzinie: imię i nazwisko żony, imiona i funkcje społeczne dzieci z latami życia lub datami urodzenia. Biogram, w przypadku osób nieżyjących, kończy się informacją o miejscu pochówku. Tutaj także podano dane dotyczące ikonografii oraz sposobu upamiętnienia osoby: tablice pamiątkowe, imiona ulic, wydawnictwa biograficzne, uroczystości rocznicowe i wspomnieniowe. Wyłącznie ze względu na brak pełnej
13
informacji o wielu osobach, treści zawarte w biogramach są zróżnicowane zarówno pod względem ilości, jak i jakości. W trosce o potoczystość narracji stosujemy nazwy miesięcy pisane słowami, a daty z podaniem skró
tu „r.” (rok), natomiast informacje ujmowane w nawiasy zostały ograniczone do nazw miesięcy sygnowanych liczbami rzymskimi, bez skrótu „r.”.
W trzeciej części artykułu biograficznego (biogramu) podano wykaz wykorzystanej literatury i źródeł w kolejności alfabetycznej. Z literatury przedmiotu uwzględniono m. in. bibliografie, opracowania monogra
ficzne, słowniki, encyklopedie, genealogie i herbarze, wydawnictwa źródłowe, artykuły z czasopism, a także w mniejszym stopniu materiały źródłowe, materiały nieopublikowane oraz relacje i wywiady. Część wskazanej bazy źródłowej ma charakter przewodnika po źródłach. W koniecznych przypadkach podano pewne sprosto
wania, które mogą ustrzec kolejnych badaczy od zbędnych dociekań. Są w tym względzie - co oczywiste - kwestie wciąż dyskusyjne. W żaden sposób uwagi te, czy wręcz sprostowania nie są powodem umniejszania zasług osób zajmujących się dotąd biografistyką ziemi dobrzyńskiej i to par exellence, jak też badaczy, którzy doraźnie zajmowali się tą częścią historii ziemi dobrzyńskiej.
W wykazie źródeł zastosowano niezbędne, ale nie w przesadnej formie, skróty. Tytuły czasopism, wzorem niektórych współczesnych propozycji ich zapisu, nie ujęto w cudzysłów. Pozostawienie ich w takiej for
mie daje wystarczającą czytelność, bowiem każdy tytuł druku zwartego lub serii wydawniczej, dla zachowania przejrzystości, wyróżniono, podobnie jak tytuł artykułu, czy rozprawy - kursywą. Tytuł czasopisma - drukiem prostym, zaraz potem rok (rocznik), bądź nr, czy tom.
W wykazie źródeł i literatury nie powołujemy się na dwa poprzednie wydania dobrzyńskiego słownika biograficznego, tj. Słownik biograficzny ziemi dobrzyńskiej (do 1945 r.), (Lipno 1992) i Dobrzyński słownik bio
graficzny. Ludzie europejskiego regionu (Włocławek 2002), uznając ten zabieg za wyjątkowo zbyteczny. Dość powiedzieć, że pierwszy słownik zawierał tylko ok. 750 krótkich biogramów, drugi - ok. 1400, obecny - prawie 3.200.
Objętość biogramów i not biograficznych w prezentowanym NSBZD zależy przede wszystkim od roli, jaką dana osoba odegrała w związku z ziemią dobrzyńską. Nie bez znaczenia w tym względzie jest również objętość materiału faktograficznego, który udało się zebrać o danej osobie. Waha się ona od kilku wersów, aż do kilkunastu stron. Zostały one ujęte w słowniku w układzie alfabetycznym, bez podziału na okresy historyczne lub sferę działalności tych ludzi.
Dołączony do pracy materiał ikonograficzny, ma charakter ilustracyjny. Ze względu na to, że ponad 90% zdjęć odnosi się do osób nieżyjących, których źródłem są w większości publikowane wcześniej w różnej technice prace i inne źródła, a których jakość - z oczywistych powodów - nie jest najlepsza, także zdjęcia osób współcześnie żyjących, w celu ujednolicenia całości zostały wydrukowane w sposób jednolity. W odróżnieniu od innych wydawnictw słownikowych, zdjęć biografowanych osób nie umieszczono przy biogramach, bowiem wszystkie zebrane fotografie (często ich tzw. odbitki) i podobizny dotyczą zaledwie 1235 osób, spośród blisko 3200 biogramów umieszczonych w całym słowniku. Wydaje się to zrozumiałe, bowiem zdecydowana część bio
grafii dotyczy osób żyjących od XIII do XIX stulecia. Zatem przyjęta forma z jednej strony wypełnia walor stricte słownikowy, z drugiej - nie pozbawi pogłębionej personalizacji. Oznaczenie symbolem w zakończeniu hasła, np. (B 36), powtórzone w „słownikowej galerii” w każdym tomie ułatwi kompatybilność i pozwoli na sprawne odszukanie zdjęcia osoby biografowanej.
* * *
Na koniec poczuwam się do miłego obowiązku złożyć podziękowania wszystkim Osobom podejmu
jącym w tym skromnym dziele współpracę ze mną, w szczególności dziękuję Państwu: Marii Adamowskiej z Rypina, Teresie Budzanowskiej z Piotrkowa Trybunalskiego i Warszawy, Wojciechowi Bullerowi z Ciechocin
ka, Ludwikowi Chełmickiemu z Warszawy, Tadeuszowi Chojnickiemu z Lipna, Iwonie Ciemiecki ze Szwajcarii, która niestety nie doczekała wydania Słownika, Zofii Dziewanowskiej z USA, Bartoszowi Dziewanowskiemu- -Stefańczyk z Berlina, Krzysztofowi Dziewanowskiemu ze Szczecina i pozostałym przedstawicielom tego Rodu, Stanisławowi Gizińskiemu z Mierzynka, Janowi Jagodzińskiemu z Golubia-Dobrzynia, Dorocie Kosteckiej z Lip
na, Władysławowi Michalskiemu z Torunia, Janinie Nadolskiej z Księtego, Elżbiecie Ołdakowskiej z Rypina, Aleksandrowi Sikorowskiemu z Makowca k. Lipna, Ryszardowi Specjalskiemu z Włocławka, br. Stefanowi Su
mińskiemu (OSB) z Warszawy, o. Michałowi Wojnarowskiemu (O. Carm.) z Krakowa, Krzysztofowi Woźniakowi z Włocławka, Leszkowi Żuchowskiemu z Golubia-Dobrzynia i wielu innym, z którymi miałem kontakt osobisty lub mailowy.
Oddzielnie uprzejmie dziękuję recenzentowi „Słownika” panu prof. zw. dr. hab. Stanisławowi Gajew
skiemu z UWM w Olsztynie za uwagi i dobre słowo wyrażone w recenzji.
Bardzo dziękuję moim Bliskim i Współpracownikom za wsparcie i nieocenioną pomoc.
Autor w maju 2014 r.
i
Wykaz użytych skrótów
abp (abpa) - arcybiskup (arcybiskupa) AK - Armia Krajowa
AK/WSK - Armia Krajowa Wojskowa Służba Kobiet AL. - Armia Ludowa
AMZD - Archiwum Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej (w Rypinie) A P P K -A rchiw um Prowincji Polskiej Karmelitów (w Krakowie) art. - artyleria
A U S C -A rchiw um Urzędu Stanu Cywilnego AWF - Akademia Wychowania Fizycznego AWP -Arm ia Wojska Polskiego
AZS - Akademicki Zespół Sportowy
AZKRP - Archiwum Związku Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej AZS - Akademicki Związek Sportowy
bar. - baron
Bibl. Ziel. - Biblioteka Zielińskich (w Płocku) BBWR - Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem BCh - Bataliony Chłopskie
bp - biskup
b.m.w. - brak miejsca wydania (książki) b. pag. - brak paginacji (numeracji stron) BS - Bank Spółdzielczy
BTN - Bydgoskie Towarzystwo Naukowe CD - a n g C o m p a c t Disc (płyta kompaktowa)
CFTC - Chrześcijańska Konfederacja Francuskich Pracowników (fr.: La Confédération française des travail
leurs chrétiens)
CKE - Centralna Komisja Egzaminacyjna ckm - ciężki karabin maszynowy
CK SD - Centralny Komitet Stronnictwa Demokratycznego CODN - Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli DOG - Dowództwo Okręgu Generalnego
DOG - Dowództwo Okręgu Korpusu CTR - Centralne Towarzystwo Rolnicze
DH - drużyna harcerska, np. 8. DH im. Ziemi Dobrzyńskiej DOG - Dowództwo Okręgu Generalnego
DOK - Dowództwo Okręgu Korpusu dop. - dopisek
DO WTN - Dobrzyński Oddział Włocławskiego Towarzystwa Naukowego dr - doktor
DTN - Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe DVL - n ie m D e u ts c h e Volksliste
Dz. U. - Dziennik Ustaw (Dziennik Urzędowy) ckm - ciężki karabin maszynowy
cz. - część
Eodem - z łac.: ta sama (osoba) f. - foliał
gen. - generał
GG - Generalne Gubernatorstwo G iLA -G im nazjum i Liceum Akademickie GL - Gwardia Ludowa
gm. - gmina
GS „SCh.” - Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”
GRN - Gromadzka (Gminna) Rada Narodowa gub. - gubernia
16
h. - herbu, herb
hab. - habilitowany (doktor) hr. - hrabia, hrabianka
idem - z tac:, to samo, ten sam im. - imienia (np. szkoła) i. n. - imię nieznane inf. - informacja
¡tern - z tac.: również, także k. - koło (np. k. Lipna)
k. - karta (strona w dokumencie archiwalnym) kan. - kanonik
KBW - Korpus Bezpieczeństwa Publicznego
KL - niem : Konzentrationstager (niemiecki obóz koncentracyjny) KO - Komitety Okręgowy v. Kuratorium Oświaty
KOP - Komenda Obrońców Polski
KOSP - Kuratorium Okręgu Szkolnego Pomorskiego (w Toruniu)
KPCEN - Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli (w Toruniu) KPP - Komunistyczna Partia Polski
kpr. - kapral
kpr. rez. - kapral rezerwy kps. - komputeropis kpt. - kapitan
K-PZPN - Kujawsko-Pomorski Związek Piłki Nożnej krypt. - kryptonim
ks. - ksiądz
ks. - w innym znaczeniu - książę, księżna KS - Klub Sportowy
KUL - Katolicki Uniwersytet Lubelski kw. kwatera (cmentarna)
KW - księga wieczysta
KZMP - Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej
l. - tu: w latach
LE - Liceum Ekonomiczne LGL - Lipnowska Grupa Literacka
LMK - Liceum Marii Konopnickiej (we Włocławku) LO - Liceum ogólnokształcące
LOK - Liga Obrony Kraju
LOPP - Liga Ochrony Powietrznej i Przeciwlotniczej LP - Liceum pedagogiczne
L.W. - Lista wywozowa, tu - do Katynia z innych obozów NKWD LWP - Ludowe Wojsko Polskie
LZS - Ludowe Zespoły Sportowe m. - między (np. 1323 a 1326 r.) MCK - Miejskie Centrum Kultury med. - medycznych, medycyny
MEN - Ministerstwo Edukacji Narodowej mjr - major
MKiS - Ministerstwo Kultury i Sztuki MO - Milicja Obywatelska
MP - Monitor Polski
MK i PK - Miejski Komitet i Powiatowy Komitet mps - maszynopis
MRN - Miejska Rada Narodowa
MNiSW - Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego M S W iA - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji MUBP - Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego
MWRiOP - Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego MZKiD - Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej
MZD - Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej n. - nad (np. Dobrzyń n. Wisłą)
n. - w innym znaczeniu: niekiedy (np. Żurawski n. Żurawicki v. n. mylnie) NAC - Narodowe Archiwum Cyfrowe
NBP - Narodowy Bank Polski NFZ - Narodowy Fundusz Zdrowia
17
NKDM - Nowy kodek dyplomatyczny Mazowsza, cz. 3: Dokumenty z lat 1356-1381, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, Warszawa 2000.
NKL - Nauczycielski Klub Literacki
NKWD - ros.: Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR) NMP - Najświętszej Maryi Panny (kościół pod wezwaniem)
NN - nazwisko nieznane
NOT - Naczelna Organizacja Techniczna NOW - Narodowa Organizacja Wojskowa N R A - Naczelna Rada Adwokacka n-ry - numery
NSR - Narodowe Siły Rezerwy NSZ - Narodowe Siły Zbrojne
NSZZ „S” - Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”
NZW - Narodowe Zjednoczenie Wojskowe
O. Carm. - Ordinls Carmelitarum (Reguła Karmelitańska) OHP - Ochotniczy Hufiec Pracy
ok. - około (roku) OK - Okręg Korpusu okol. - okolica (w okolicy)
OM TUR - Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego OOP - Orderu Odrodzenia Polski
op. - opus (chronologiczne oznaczenie dzieła jednego kompozytora) opr. - opracował, opracowanie
ORMO - Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej OSP - Ochotnicza Straż Pożarna
OTRZD - Okręgowe Towarzystwo Rolnicze Ziemi Dobrzyńskiej OZN - Obóz Zjednoczenia Narodowego
par. - parafia
pass. - passim (z l a c w różnych miejscach) phm - podharcmistrz (w ZHP)
PBRol - Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego PCK - Polki Czerwony Krzyż
PDK - Powiatowy Dom Kultury
PGR - Państwowe Gospodarstwo Rolne PKP - Polskie Koleje Państwowe
PKPS - Polski Komitet Pomocy Społecznej
PKU - Powiatowa Komisja Uzupełnień (Wojskowych) płk - pułkownik
PMS - Polska Macierz Szkolna
pom. - pomiędzy (jednym a drugim rokiem)
POP - Podstawowa Organizacja Partyjna (w okresie PZPR) por. rez. - porucznik rezerwy
POW - Polska Organizacja Wojskowa pow. - powiat
pp - pułk piechoty PP - Policja Państwowa ppłk - podpułkownik pn. - pod nazwą
pocz. - początek (w początkach) pośm. - pośmiertnie (np. awansowany) pow. - powiat
POW - Polska Organizacja Zbrojna poz. - pozycja
pp - pułk piechoty
PPR - Polska Partia Robotnicza PPS - Polska Partia Socjalistyczna
PPSD- Polska Partia Socjalno-Demokratyczna prał. - prałat
prof. - profesor
PRN - Powiatowa Rada Narodowa (w PRL) przeł. - przełożyła (przetłumaczyła) v. przełomie przybr. - przybrane (nazwisko)
ps. - pseudonim
PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe
18
PSS - Powszechna Spółdzielnia Spożywców PSZ - Polskie Siły Zbrojne (na Zachodzie) pt. - pod tytułem
PTE - Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
PTTK - Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze PUBP - Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego p. v. - łac.: primo voto (pierwsze nazwisko w małżeństwie) pw. - pod wezwaniem (kościół, parafia)
PW - Politechnika Warszawska
PWiWF - Przysposobienie Wojskowe i Wychowanie Fizyczne PW - Przysposobienie Wojskowe
PWK - Przysposobienie Wojskowe Kobiet PWN - Państwowe Wydawnictwo Naukowe pw. św. - pod wezwaniem świętej (świętego) PZGS - Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni PZL - Państwowe Zakłady Lotnicze
PZŁ - Polski Związek Łowiecki PZMot - Polski Związek Motorowy PZOO - Polskie Związki Obrony Ojczyzny PZPN - Polski Związek Piłki Nożnej PZP - Polski Związek Powstańczy
PZPR - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza PZU - Państwowy Zakład Ubezpieczeń PZW - Polski Związek Wędkarski PZZ - Państwowe Zakłady Zbożowe
RAF - Royal A ir Forcé (siły powietrzne Wielkiej Brytanii)
RCKPiU - Regionalne Centrum Kształcenia Praktycznego i Ustawicznego RD - Rocznik Dobrzyński
RFN - Republika Federalna Niemiec rec. - recenzja
red. - redakcja, redaktor rei. - relacja
rkps - rękopis
RKU - Rejonowa Komisja Uzupełnień (Wojskowych) ROAK - Ruch Oporu Armii Krajowej
RP - Rzeczpospolita Polska rtm. - rotmistrz
RZPT - Rypińskie Zakłady Przemysłu Terenowego sierż. - sierżant
SGGW - Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (w Warszawie) SGO - Samodzielna Grupa Operacyjna (np. „Polesie”)
SGZD - Stowarzyszenie Gmin Ziemi Dobrzyńskiej (w Dobrzyniu n. Wisłą) SKS - Szkolny Klub Sportowy
sł. zdr. - służba zdrowia SM - Spółdzielnia Mleczarka SP - szkoła podstawowa
SS - n ie m D ie Schutzstaffel der NSDAP (niemiecka eskadra ochronna partii hitlerowskiej NSDAP) st. - starszy (np. starszy sierżant)
sygn. - sygnatura szp. - szpalta
SZS - Szkolny Związek Sportowy śp. - świętej pamięci
św. - święty (świętego)
ŚZŻAK - Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej t. - tom
t. osob. - teczka osobowa TAP - Tajna Armia Polska
TM-D - Towarzystwo Muzyczno-Dramatyczne TMZR - Towarzystwo Miłośników Ziemi Rypińskiej TNT - Towarzystwo Naukowe w Toruniu
tł. - tłumaczenie
TOM - Tajna Organizacja Harcerska TUP - Towarzystwo Urbanistów Polskich TWP - Towarzystwo Wiedzy Powszechnej
19
TZKR - Tajny Związek Krwawej Ręki
TZMW - Tajny Związek Młodzieży Wiejskiej („Młody Las”) UB - Urząd Bezpieczeństwa (w PRL)
UG - Uniwersytet Gdański UJ - Uniwersytet Jagielloński
UKW - Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
UKSW - Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego UMK - Uniwersytet Mikołaja Kopernika
ur. - urodzona (urodzony)
USA - ang. : United States o f America (Stany Zjednoczone Ameryki) USC - Urząd Stanu Cywilnego
UW - Uniwersytet Warszawski v. , v e l- z ła c .: albo, inaczej w. - wiek
w st. spocz. - w stanie spoczynku, np. kapitan w stanie spoczynku wf - wychowanie fizyczne
WiN - Wolność i Niezawisłość wg - według
WKP - Warszawski Krzyż Powstańczy wł. - właściwe (nazwisko)
WOAK - Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury
WODN - Wojewódzki Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli woj. - województwo
WP - Wojsko Polskie
WSD - Wyższe Seminarium Duchowne
WSHE - Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna (we Włocławku) WSK - Wojskowa Służba Kobiet
WSR - Wojskowy Sąd Rejonowy
WTN - Włocławskie Towarzystwo Naukowe
WUBP - Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego z. - zeszyt (inaczej tom)
z d. - z domu (np. Borzewska z domu Grotowska) z ros. - z rosyjskiego (języka)
zam - zamężna
ZBOWiD - Związek Bojowników o Wolność i Demokrację ZHP - Związek Harcerstwa Polskiego
ZIW - Związek Inwalidów Wojennych ZK - Zakład karny
ZLCh - Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej złp - złoty polski
zm. - zmarła (zmarł)
ZMP - Związek Młodzieży Polskiej ZMW - Związek Młodzieży Wiejskiej
ZMW RP - Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej ZNP - Związek Nauczycielstwa Polskiego
ZNSP - Związek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych zob. - zobacz
ZOZ - Zespół Opieki Zdrowotnej
ZPAP - Związek Polskich Artystów Plastyków ZSL - Zjednoczone Stronnictwo Ludowe ZSM - Związek Spółdzielni Mleczarskich
ZSMWS - Związek Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej ZSR - Zasadnicza Szkoła Rolnicza
ZSZ - Zasadnicza Szkoła Zawodowa
Z U R T -Z a kła d Usług Radiowo-Telewizyjnych zw. - zwany (nazywany inaczej)
ZW - Zarząd Wojewódzki ZWZ - Związek Walki Zbrojnej
ZWZ/AK - Związek Walki Zbrojnej /Armia Krajowa
