W opracowaniu zwrócono uwagÚ na rolÚ, jakÈ odgrywaÊ powinna wiedza w procesie ciÈgïego doskonalenia przedsiÚbiorstwa, w którym funkcjonuje system zarzÈdzania Ărodowiskowego. W tym celu scharakteryzo- wano system zarzÈdzania Ărodowiskiem wg normy ISO 14001 w kontekĂcie procesu ciÈ- gïego doskonalenia, przedstawiono bariery, trudnoĂci we wdraĝaniu SZ¥ wg normy ISO 14001 oraz ukazano zostanÈ relacje i powiÈ- zania wystÚpujÈce pomiÚdzy systemem zarzÈ- dzania Ărodowiskowego a systemem zarzÈ- dzania wiedzÈ.
1. WstÚp
KonsekwencjÈ postÚpujÈcej globalizacji, komercjalizacji i poszukiwania, a nastÚpnie zaspokajania coraz to nowych potrzeb jest m. in. zwiÚkszona produkcja i, co siÚ z tym bezpoĂrednio wiÈĝe, wiÚksza eksploatacja Ărodowiska naturalnego. Widoczne jest to gïównie w gospodarczych funkcjach Ărodo- wiska, gdyĝ to wïaĂnie Ărodowisko przyrod- nicze jest ěródïem pozyskiwania surowców i energii wykorzystywanych w procesach produkcyjnych i konsumpcji; to ono zapew- nia przestrzeñ geograficznÈ, czyli pole dzia- ïalnoĂci gospodarczej, wreszcie Ărodowisko asymiluje, neutralizuje uboczne skutki i produkty dziaïalnoĂci gospodarczej czïo- wieka (jednakĝe do pewnego poziomu, gdyĝ przekroczenie granicy naturalnej odporno- Ăci ekosystemu i wprowadzenie zbyt duĝej iloĂci odpadów spowoduje niezdolnoĂÊ ekosystemu do odbudowy). ZwiÚkszona dziaïalnoĂÊ gospodarcza czïowieka wpïywa zatem bezpoĂrednio na stan Ărodowiska przyrodniczego. Koniecznym wiÚc wydaje siÚ przywiÈzywanie szczególnej wagi do proekologicznego zarzÈdzania przedsiÚ- biorstwem. JednÈ z wielu moĝliwoĂci stojÈ- cych przed przedsiÚbiorstwami aktywnymi Ărodowiskowo jest wdroĝenie systemu zarzÈdzania Ărodowiskowego (SZ¥) wg normy ISO 14001. DziÚki podejĂciu syste-
mowemu zarzÈdzanie ochronÈ Ărodowiska jest w peïni zintegrowane z caïym systemem zarzÈdzania przedsiÚbiorstwem. Poniewaĝ SZ¥ wymaga ciÈgïego doskonalenia, stÈd teĝ niezbÚdne jest zwrócenie szczególnej uwagi na rolÚ, jakÈ w tym systemie moĝe odegraÊ zarzÈdzanie wiedzÈ, rozumiane jako proces ukierunkowany na rozwój (ksztaïtowanie) zasobów wiedzy w organi- zacji. Badania przeprowadzone zarówno w kraju, jak i za granicÈ pokazujÈ, ĝe pomimo wielu starañ i wysiïku wïoĝonego w proces ciÈgïego doskonalenia w przed- siÚbiorstwach posiadajÈcych SZ¥ wg normy ISO 14001 moĝemy spotkaÊ siÚ z pewnymi niedociÈgniÚciami, barierami. Proces ich likwidacji leĝy w gestii kadry zarzÈdzajÈcej przedsiÚbiorstw, która ma do dyspozycji narzÚdzia, jakimi sÈ audyty wewnÚtrzne oraz przeglÈdy zarzÈdzania, które pozwa- lajÈ na sprawne zarzÈdzanie wiedzÈ jawnÈ i ukrytÈ. To w duĝej mierze od najwyĝszego kierownictwa zaleĝy, czy w przedsiÚbior- stwie zaistnieje moĝliwoĂÊ tworzenia nowej wiedzy, jej upowszechniania i zastosowania w wytwarzanych produktach, Ăwiadczonych usïugach, funkcjonujÈcym SZ¥ (czy teĝ innych systemach zarzÈdzania dziaïajÈcych w przedsiÚbiorstwie).
Wykorzystanie zdobytej dziÚki audytom wewnÚtrznym oraz przeglÈdom zarzÈdzania wiedzy winno przyczyniaÊ siÚ do poprawie- nia wczeĂniej zidentyfikowanych sïabych stron przedsiÚbiorstwa. Takie postÚpowa- nie pozwala na przeksztaïcenie siÚ przed- siÚbiorstwa w organizacjÚ inteligentnÈ.
Z uwagi na to, iĝ zarzÈdzanie wiedzÈ nabiera coraz wiÚkszego znaczenia równieĝ w przedsiÚbiorstwach nastawionych pro- ekologicznie, w artykule przybliĝony zosta- nie problem roli, jakÈ odgrywa zarzÈdzania wiedzÈ w doskonaleniu proekologicznego zarzÈdzania przedsiÚbiorstwem. W tym celu scharakteryzowany zostanie system zarzÈ- dzania Ărodowiskiem wg normy ISO 14001 w kontekĂcie procesu ciÈgïego doskonale-
Znaczenie wiedzy w doskonaleniu proekologicznego zarzÈdzania przedsiÚbiorstwem
Ewa Mazur-Wierzbicka
nia; przedstawione zostanÈ bariery, trudno- Ăci we wdraĝaniu SZ¥ wg normy ISO 14001 oraz ukazane zostanÈ relacje i powiÈzania wystÚpujÈce pomiÚdzy systemem zarzÈdza- nia Ărodowiskowego a systemem zarzÈdza- nia wiedzÈ.
2. System zarzÈdzania Ărodowiskiem wg normy ISO 14001 a proces ciÈgïego doskonalenia
NajpopularniejszÈ wĂród opublikowa- nych norm dotyczÈcych systemowego po dejĂcia do zagadnieñ Ărodowiskowych jest miÚdzynarodowa norma ISO 14001.
Zawiera ona ogólne zaïoĝenia systemu zarzÈdzania Ărodowiskowego, definiuje system zarzÈdzania Ărodowiskowego jako
„tÚ czÚĂÊ ogólnego systemu zarzÈdzania, która obejmuje strukturÚ organizacyjnÈ, planowanie, odpowiedzialnoĂÊ, zasady postÚpowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania polityki Ărodo- wiskowej, jej wdroĝenia, realizowania, prze- glÈdu i utrzymania”1.
IstotÈ systemu zarzÈdzania Ărodowiskiem jest staïy rozwój przedsiÚbiorstwa w dzie- dzinie zarzÈdzania ochronÈ Ărodowiska, co moĝna uzyskaÊ jedynie poprzez realizacjÚ kolejnych, przyjÚtych w polityce ekologicz- nej celów. Istotnym czynnikiem jest równieĝ zaangaĝowanie wszystkich pracowników do prac zwiÈzanych z ochronÈ Ărodowiska, a nie cedowanie caïej odpowiedzialnoĂci na jednÈ komórkÚ w przedsiÚbiorstwie lub
– co gorsza – na jednÈ osobÚ.
Wymagania systemu zawarte w normie ISO 14001 zobowiÈzujÈ przedsiÚbiorstwo do opracowania polityki Ărodowiskowej i wytyczenia wynikajÈcych z niej celów, któ- rych realizacja pozwala na staïe zmniejsza- nie negatywnego oddziaïywania na Ărodo- wisko, stanowi to równieĝ istotne narzÚdzie samokontroli przedsiÚbiorstwa. SÈ one na tyle ogólne, ĝe zostawiajÈ wiele miejsca dla uwzglÚdnienia specyfiki przedsiÚbiorstwa wdraĝajÈcego SZ¥. Norma ta nie stanowi wiÚc okreĂlonego, narzuconego przedsiÚ- biorstwu standardu, lecz pozwala siÚ mu dostosowaÊ do istniejÈcych wymagañ eko- logicznych. Nie ustala ona dokïadnych wymagañ dotyczÈcych wyników, efektów dziaïalnoĂci Ărodowiskowej2, jednak kïadzie szczególny nacisk na: zobowiÈzanie do ciÈ- gïej poprawy, zobowiÈzanie do zgodnoĂci z obowiÈzujÈcymi przepisami prawa, posia-
danie wewnÚtrznych przepisów, zarzÈdzeñ itp. dotyczÈcych ochrony Ărodowiska, zapo- bieganie zanieczyszczeniom we wszystkich moĝliwych elementach Ărodowiska natural- nego (emisja do atmosfery, zrzut do wody, gospodarka odpadami, zanieczyszczenia gruntu, wykorzystanie surowców i zasobów naturalnych, oddziaïywanie spoïeczeñstwa, inne lokalne kwestie Ărodowiskowe).
Model systemu zarzÈdzania Ărodowi- skowego zaproponowany przez normÚ ISO 14001 w duĝym stopniu opiera siÚ na zaïoĝeniach i podstawowych zasadach TQM. Ponadto koncepcja SZ¥ wg normy ISO 14001 integrujÈca zagadnienia Ărodo- wiskowe z innymi aspektami dziaïalnoĂci przedsiÚbiorstwa sprawia, ĝe sukcesywnie zbliĝa siÚ ono do celów stawianych przez TQM. W systemie TQM po raz pierwszy zostaïa wykorzystana idea Deminga: trak- towania zarzÈdzania jako ciÈgïego procesu usprawniania, która staïa siÚ bazÈ teore- tycznÈ dla norm ISO serii 9000, a póěniej zostaïa zaadoptowana do zarzÈdzania Ăro- dowiskiem (rys. 1.)3. Dlatego teĝ przedsiÚ- biorstwa mogÈ zdecydowaÊ siÚ na wyko- rzystanie istniejÈcego SZJ4 wg norm ISO serii 9000, jako podstawy do budowania systemu zarzÈdzania Ărodowiskiem. IdÈc dalej, przedsiÚbiorstwa, które wdroĝyïy SZJ i SZ¥, w ramach dalszego doskonale- nia integrujÈ te systemy z systemem zarzÈ- dzania bezpieczeñstwem.
Norma ISO 14001 ma strukturÚ czte- rofazowÈ, która opiera siÚ na zasadzie PWSD5 – funkcjonujÈcej w literaturze
Polityka środowiskowa
Planowanie
Wdrażanie i funkcjonowanie Sprawdzanie
i działania korygujące Przegląd, ocena dokonywana przez kierownictwo
Ciągłe doskonalenie
Rys. 1. Proces ciÈgïego doskonalenia – SZ¥ wg normy ISO 14001.
½ródïo: R. Pochyluk, P. Grudowski, J. Szymañski, Zasady wdraĝania systemu zarzÈdzania Ărodo- wiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Wyd. EKO – KONSULT Gdañsk 1999, s. 52.
przedmiotu jako „koïo Deminga” (pla- nuj – kto, co, gdzie, jak, kiedy; wykonuj
– przyjÚty plan; sprawdzaj – efekty; dziaïaj
– przyjmuj nowy standard). Naleĝy przez to rozumieÊ: zaplanuj to, co chcesz wykonaÊ (identyfikacja dziaïañ przedsiÚbiorstwa pod kÈtem obciÈĝenia Ărodowiska, wytyczenie celów, jak i zadañ niezbÚdnych do ich rea- lizacji), nastÚpnie zrealizuj to, co zaplano- waïeĂ, poddaj kontroli, czyli sprawdě, czy postawione zadania, cele zostaïy prawid- ïowo zrealizowane po to, aby opracowaÊ program poprawy.
3. Bariery we wdraĝaniu SZ¥
wg normy ISO 14001
Sformalizowany SZ¥ wg normy ISO 14001 funkcjonujÈcy w przedsiÚbiorstwach oparty na koncepcji ciÈgïego doskonalenia wykazuje jednak pewne niedociÈgniÚcia.
Moĝna dopatrzyÊ siÚ w jego wdroĝeniu i funkcjonowaniu pewnych niedoskonaïo- Ăci, które dziÚki zastosowaniu zarzÈdzania wiedzÈ mogïyby zostaÊ wyeliminowane bÈdě teĝ w najgorszym razie zmniejszone.
Aby moĝna prowadziÊ w przedsiÚbior- stwach proces ciÈgïego doskonalenia, konieczne jest zdanie sobie sprawy z tego, co stanowi sïabÈ ich stronÚ, co najpierw trzeba doprowadziÊ do zadawalajÈcego stanu, aby dalej proces doskonalenia mógï speïniaÊ swoje zadanie. Z badañ doty- czÈcych efektów stosowania systemów w maïych i Ărednich przedsiÚbiorstwach przeprowadzonych przez MiÚdzynarodowÈ OrganizacjÚ Standaryzacji zamieszczonych w raporcie z 2005 roku wskazano przede wszystkim na dwa obszary, które wymagajÈ
„dopracowania”. Po pierwsze dotyczyïo to zbyt duĝej czasochïonnoĂci w prowadzeniu wszelakiej dokumentacji, po drugie zaĂ wskazano na ponoszenie zbyt wysokich kosztów na doskonalenie procesów wytwa- rzania. Z punktu widzenia zarzÈdzania wiedzÈ oceniajÈc efekty systemów zarzÈ- dzania, moĝna wskazaÊ na brak odpowied- niej wiedzy i umiejÚtnoĂci do doskonalenia systemów zarzÈdzania, brak odpowiednich zasobów kadrowych oraz wiedzy (know- how) w przedsiÚbiorstwach.
Badane przedsiÚbiorstwa wskazaïy takĝe na podstawowe bariery przy wdraĝaniu samego SZ¥ wg normy ISO 14001. Za naj- waĝniejszÈ barierÚ uznaïy brak czasu (tak uwaĝaïo 36% ankietowanych). Za drugÈ co do istotnoĂci barierÚ uznano brak zaso-
bów kadrowych (31%). Na trzeciej pozycji uplasowaï siÚ brak wiedzy w przedsiÚbior- stwie (21%). Dla maïych przedsiÚbiorstw najwiÚkszymi barierami okazaïy siÚ: brak zasobów finansowych (33%), brak zaso- bów kadrowych (30%), koszty certyfikacji (23%), brak czasu (22%), brak wsparcia ze strony najwyĝszego kierownictwa (21%), koszty wdroĝenia (21%).
Dla maïych przedsiÚbiorstw, które nie posiadajÈ SZ¥ wg normy ISO 14001, gïów- nymi barierami wdroĝenia systemu byïy:
koszty certyfikacji (50%), brak zasobów finansowych (49%), brak zasobów kadro- wych (48%), brak wymagañ konsumentów w tym zakresie (45%), oraz brak czasu i koszty wdroĝenia sytemu po (43%) (The Global Use of Environmental Management System by Small and Medium Enterprises 2005: 29).
AnalizujÈc powyĝsze dane, naleĝy zauwa- ĝyÊ, iĝ zarówno: „brak zasobów kadrowych”,
„brak wiedzy w przedsiÚbiorstwie”, „brak wsparcia ze strony najwyĝszego kierowni- ctwa” wynika z braku bÈdě teĝ nie w peïni poprawnie funkcjonujÈcego zarzÈdzania wiedzÈ w badanych przedsiÚbiorstwach.
Poniewaĝ badania przeprowadzone przez MiÚdzynarodowÈ OrganizacjÚ Standaryza- cji nie braïy pod uwagÚ polskich przedsiÚ- biorstw, warto zwróciÊ uwagÚ na badania prowadzone przez polskich naukowców w tym zakresie. Po ich przeanalizowaniu okazuje siÚ, ĝe bariery, jakie spotykajÈ na swojej drodze przy wdraĝaniu i funkcjo- nowaniu SZ¥ wg normy ISO 14001 pol- skie przedsiÚbiorstwa, sÈ bardzo zbliĝone.
I tak wg badañ przeprowadzonych przez M. Urbaniaka wynika, ĝe najczÚstszÈ wystÚ- pujÈcÈ barierÈ napotykanÈ przy wdraĝaniu SZ¥ jest ĂwiadomoĂÊ pracowników. W dal- szej kolejnoĂci wymienione zostaïy: spre- cyzowanie celów, które byïyby moĝliwe do zmierzenia (okreĂlenie mierzalnych celów) i przygotowanie dokumentacji (Urbaniak 2006: 22-23). Z kolei P. Jedynak pokazuje, ĝe gïówne niedoskonaïoĂci systemów zarzÈ- dzania to: zbyt duĝo dokumentów, nadmiar formalizacji, zbyt szczegóïowe dokumenty;
zbyt maïe zaangaĝowanie, ĂwiadomoĂÊ pra- cowników; zbyt maïe zaangaĝowanie kie- rownictwa (Jedynak 2006: 5).
PorównujÈc powyĝej przytoczone wyniki do jednych z pierwszych badañ w Polsce, które odnosiïy siÚ do wdraĝania normy ISO 14001 przeprowadzonych w Katedrze Eko- nomiki JakoĂci na Akademii Ekonomicz-
nej w Poznaniu, moĝna zaobserwowaÊ, ĝe pomimo upïywu lat, wiÚkszej praktyki we wdraĝaniu SZ¥ przedsiÚbiorstwa napoty- kajÈ na podobne bariery. Wówczas za naj- trudniejsze we wdraĝaniu SZ¥ uwaĝano:
opracowanie caïej dokumentacji, zbyt opty- mistycznÈ ocenÚ czasu i koszów wewnÚtrz- nych (zakïadano, ĝe SZ¥ zostanie wdro- ĝony w okresie do 12 miesiÚcy i po niĝszych kosztach), ograniczone zasoby personalne (co skutkowaïo m.in. nieodpowiednim przy pisaniem zakresu odpowiedzialnoĂci i wpïywaïo na efektywnoĂÊ wdroĝenia SZ¥), opór ze strony pracowników (co wiÈzaïo siÚ z koniecznoĂciÈ zmienienia mentalno- Ăci pracowników, jak równieĝ podniesienia ich ĂwiadomoĂci ekologicznej6) (Matuszak- Flejszman 2000: 33).
Istotne jest takĝe zwrócenie uwagi na zachowania przedsiÚbiorstw, dziaïajÈcych w poszczególnych sektorach gospodarki, które wdroĝyïy SZ¥ wg normy ISO 14001.
Z uwagi na to, iĝ analizujemy normÚ Ărodo- wiskowÈ, warto przyjrzeÊ siÚ przemysïowi chemicznemu, który postrzegany jest jako jeden z bardziej zanieczyszczajÈcych Ărodo- wisko przyrodnicze.
Poniewaĝ SZ¥ kïadzie szczególny nacisk na zobowiÈzanie do ciÈgïej poprawy w bada- niach przeprowadzonych w przedsiÚbior- stwach przemysïu chemicznego skupiono siÚ m.in. na okreĂleniu zrealizowanych i planowanych dziaïaniach podejmowa- nych w nastÚpujÈcych obszarach: ekologia produkcji, kierowanie i organizacja oraz ekologia produktu w ramach funkcjonujÈ- cego w tych firmach SZ¥. Obszar kiero- wanie organizacjÈ zajÈï drugÈ pozycjÚ pod kÈtem zarówno zadañ zrealizowanych, jak i tych przyjÚtych do realizacji. Dotyczy on koordynacji celów i Ărodków w zarzÈdza- niu Ărodowiskiem naturalnym, zaĂ pozo- staïe obszary: ekologia produktu i produk- cji stajÈ siÚ zadaniami zarzÈdzania przez przeksztaïcenia procesów kierowniczych i struktur organizacyjnych, które zwiÈzane sÈ z jasnym wytyczeniem celów i zadañ sïu- ĝÈcych do ich realizacji w ramach SZ¥. Spo- Ăród wszystkich podejmowanych dziaïañ w obszarze kierowanie i organizacja naj- waĝniejszym dla badanych przedsiÚbiorstw byïo to, aby zagadnienia Ărodowiskowe wïÈczone zostaïy do celów i planów przed- siÚbiorstwa. NastÚpne pozycje zajÚïy prob- lemy dotyczÈce planowych szkoleñ i dal- szego ksztaïcenia pracowników w zakresie problematyki Ărodowiskowej oraz wzmoc-
nienia odpowiedzialnoĂci za ochronÚ Ăro- dowiska na kaĝdym szczeblu zarzÈdzania.
Takĝe na to dziaïania miaï zostaÊ poïoĝony w przyszïoĂci najwiÚkszy nacisk w badanych przedsiÚbiorstwach (Mazur-Wierzbicka 2005: 64–71). WidaÊ zatem, ĝe kierowni- ctwo przedsiÚbiorstw, zdajÈc sobie sprawÚ z pewnych niedociÈgniÚÊ w ramach zadañ przyjÚtych do realizacji w obszarze organi- zacja i kierowanie, postanowiïo nadaÊ im wiÚksza rangÚ w przyszïoĂci zgodnie z kon- cepcjÈ ciÈgïego doskonalenia i przy wyko- rzystaniu systemu zarzÈdzania wiedzÈ.
4. System zarzÈdzania Ărodowiskowego a system zarzÈdzania wiedzÈ
SZ¥ zbudowany jest zgodnie z koncep- cjÈ ciÈgïego doskonalenia, z czego wynika, ĝe przedsiÚbiorstwa, w których on funkcjo- nuje, poddawane byÊ muszÈ ciÈgïym zmia- nom. PodstawÚ tych zmian stanowi nowo pozyskiwana wiedza, która pozwoli na lep- sze funkcjonowanie przedsiÚbiorstw, jak teĝ na zmniejszanie, czy wrÚcz likwidowanie barier, sïabych stron, trudnoĂci w peïnym, poprawnym funkcjonowaniu SZ¥, z któ- rymi siÚ one borykajÈ. IstotnÈ rolÚ winna odegraÊ tu wiedza dotyczÈca problematyki doskonalenia systemów oraz efektów gene- rowanych przez SZ¥. Poniewaĝ obszarem wspólnym dla zarzÈdzania Ărodowiskiem i zarzÈdzania wiedzÈ jest czïowiek, wiedza potrzebna w ramach doskonalenia systemu winna byÊ w krÚgu zainteresowania pra- cowników przedsiÚbiorstw, zarówno tych na najwyĝszych, jak i na najniĝszych szczeb- lach. Szczególna rola przypada tu jednak kadrze kierowniczej. Wiadomo wszakĝe, ĝe to top management poprzez powierzone mu w przedsiÚbiorstwie zadania i funkcje ma decydujÈcy wpïyw na podlegïy mu per- sonel. Tak wiÚc takĝe w przypadku obszaru zarzÈdzania Ărodowiskowego w przedsiÚ- biorstwach to wïaĂnie posiadane kwalifi- kacje, wiedza oraz motywacje ekologiczne kadr wyĝszego szczebla wpïywajÈ na zachowania podlegïych im pracowników.
W kontekĂcie zarzÈdzania wiedzÈ naleĝy tutaj zwróciÊ uwagÚ na pojÚcie ‘ekolo- giczne kwalifikacje’, na które skïadajÈ siÚ trzy podstawowe elementy. SÈ to (Atens 2005: 517):
a) ogólna ekologiczna wiedza: szeroka wie- dza w zakresie problemów ekologicz- nych,
b) zaleĝne od zadañ specyficzne, tech- niczno-fachowe kwalifikacje, czyli:
– wiedza dotyczÈca postÚpowania rozu- miana jako znajomoĂÊ i opanowanie metod wykonywania zadañ zgodnych ekologicznie,
– wiedza o skutkach rozumiana jako znajomoĂÊ (potencjalnych) ekolo- gicznych konsekwencji okreĂlonego postÚpowania (np. wpïyw materiaïów lub okreĂlonego rodzaju konstrukcji na moĝliwoĂci naprawy lub recykling danego produktu)
c) kwalifikacje podstawowe:
– otwartoĂÊ wobec spoïecznych i ekolo- gicznych powiÈzañ stanowiska pracy,
– zdolnoĂÊ do opracowywania komplek- sowych problemów,
– gotowoĂÊ i zdolnoĂÊ do wspóïpracy i komunikacji wykraczajÈcej poza obszary i/lub dyscypliny,
– zdolnoĂÊ do przezwyciÚĝania konflik-
– zdolnoĂÊ do autonomii przemyĂleñ tów, i przejÚcia odpowiedzialnoĂci,
– zdolnoĂÊ do zïoĝonego myĂlenia w kategoriach obiegów zamkniÚtych i struktur dziaïania.
W przedsiÚbiorstwach dziaïajÈcych zgod- nie z zasadÈ zrównowaĝonego rozwoju – a do takich przynaleĝÈ przedsiÚbiorstwa z wdro- ĝonym i funkcjonujÈcym SZ¥ – nastÚpowaÊ powinien proekologicznie ukierunkowany rozwój zasobów ludzkich. Dokonuje siÚ on gïównie poprzez: proekologicznie ukierun- kowane wspieranie motywacji i kwalifikacji czïonków organizacji, wybór odpowiednich procedur i metod, wspieranie ogólnych ram zachowania w kontekĂcie rozwoju organi- zacji postulujÈcej rozwój proekologicznej motywacji i kwalifikacji (Atens2005: 513).
IstotnÈ kwestiÈ jest równieĝ koniecznoĂÊ rozwijania posiadanych kwalifikacji. Chodzi tu zarówno o zdolnoĂci i umiejÚtnoĂci doty- czÈce konkretnej wiedzy, jak i o tzw. „kwali- fikacje podstawowe”. Jest to konsekwencjÈ innego podejĂcia do wykonywania zadañ.
Tam, gdzie mamy do czynienia z wyma- ganiami ekologicznymi, powierzone do wykonania zadania stajÈ bardziej ambitne, zïoĝone (chodzi tu bowiem, oprócz nor- malnie wykonywanego zadania, o jego zgodnoĂÊ z aspektami ekologicznymi). Jest to widoczne w: zwiÚkszonej komplekso- woĂci (wystÚpuje tu dodatkowe kryterium w postaci ekologicznej zgodnoĂci), wiÚk- szej moĝliwoĂci zmian, obniĝonej zdolnoĂci
do ksztaïtowania struktur (podejmowane w przedsiÚbiorstwie dziaïania ekologiczne mogÈ doprowadziÊ do powstania nowych konkurencyjnych moĝliwoĂci), mniejszym podobieñstwie (wykonywanie wiÚkszej iloĂci dziaïañ, co spowodowane jest ich róĝnorodnoĂciÈ pod wzglÚdem ekologicz- nych oddziaïywañ). Podnoszenie swoich kwalifikacji, czyli ksztaïcenie siÚ w zakresie ochrony Ărodowiska, wymaga speïnienia okreĂlonych kryteriów, do których zaliczyÊ naleĝy (Atens2005: 518):
– gruntownÈ rozprawÚ ze zwiÈzkami pomiÚdzy wykonywanym zawodem a ochronÈ Ărodowiska (wkïad Ărodków, produkty koñcowe),
– ukierunkowanie na jasne i ofensywne wzorce,
– poïÈczenie integracji i specjalnych form,
– przekazywanie wïaĂciwych treĂci, czyli np. ksztaïcenie Ărodowiskowe zamiast ksztaïcenia odpadowego,
– zastosowanie róĝnorodnych metod,
– Ăwiadome postrzeganie spoïecznej jako- Ăci,
– zdobywanie dïugotrwaïych doĂwiad- czeñ,
– rozpoznawanie konkretnych sytuacji problemowych i moĝliwoĂci dziaïania tam, gdzie one miaïy miejsce,
– rzeczywiste dziaïanie jako element jako- Ăci dziaïania,
– sprzÚĝenie zwrotne dla wïasnego dziaïa- nia np. ewidencja wysokoĂci zuĝycia oraz zmian zuĝycia,
– dziaïania wykraczajÈce poza obszary dziaïania w miejscu pracy,
– publiczne uznanie, zarówno wewnÈtrz, jak i na zewnÈtrz organizacji,
– kreowanie zobowiÈzañ poprzez kon- trolÚ.
Duĝe znaczenie ma tutaj równieĝ spo- sób podejĂcia do dodatkowego ksztaïcenia personelu w kierunku zrównowaĝonego rozwoju w przedsiÚbiorstwie. Wspieranie ekologicznego procesu uczenia siÚ powinno dawaÊ moĝliwoĂÊ swobody dziaïania i podejmowania decyzji i byÊ zabezpieczone poprzez minimalne standardy.
Koncepcja ciÈgïego doskonalenia po zwala przedsiÚbiorstwom na zmierza- nie w kierunku organizacji inteligentnych.
Umoĝliwia to likwidacjÚ istniejÈcego braku wiedzy bÈdě teĝ uzupeïnienia wiedzy w tych obszarach, które tego wymagajÈ. Istotnym jest natomiast zdanie sobie sprawy z tego,
„czego siÚ nie wie”, a takĝe z tego, co winno byÊ doskonalone. W funkcjonujÈcych w przedsiÚbiorstwach SZ¥ moĝliwoĂÊ takÈ dajÈ dwa narzÚdzia, a mianowicie: prze- prowadzane audyty wewnÚtrzne oraz prze- glÈdy zarzÈdzania. PozwalajÈ one takĝe na sprawne zarzÈdzanie wiedzÈ zarówno jawnÈ, jak i ukrytÈ. Oba te narzÚdzia wymagajÈ wspóïpracy zespoïowej. Jednak to w duĝej mierze od najwyĝszego kierownictwa, które to podjÚïo decyzjÚ o wdraĝaniu w przed- siÚbiorstwie SZ¥ i które najszybciej winno byÊ zapoznane z wynikami przeprowadza- nych audytów wewnÚtrznych, przeglÈdów zarzÈdzania, zaleĝy, czy w przedsiÚbior- stwie zaistnieje moĝliwoĂÊ tworzenia nowej wiedzy jej upowszechniania i zastosowania w wytwarzanych produktach, Ăwiadczonych usïugach, funkcjonujÈcym SZ¥ (czy teĝ innych systemach zarzÈdzania dziaïajÈcych w przedsiÚbiorstwie). OczywiĂcie nieza- przeczalnie istotnÈ rolÚ w caïym procesie zarzÈdzania wiedzÈ odgrywa równieĝ kadra Ăredniego szczebla, gdyĝ to ona zajmuje siÚ pozyskiwaniem, a nastÚpnie wykorzysty- waniem z poĝytkiem dla przedsiÚbiorstwa wiedzy ukrytej pracowników.
Wiele przedsiÚbiorstw po otrzyma- niu certyfikatu na zgodnoĂÊ z wymogami normy ISO 14001, po pozytywnych oce- nach przeprowadzonych audytów czy wreszcie po dokonanej recertyfikacji systemu przechodzi niejako w stan uspo- kojenia czy wrÚcz uĂpienia. W przypadku przedsiÚbiorstw, które chcÈ byÊ konkuren- cyjne, stan taki jest bardzo niepokojÈcy.
Wiadomo wszakĝe, ĝe bez inwestowania w wiedzÚ, bez ciÈgïego jej pozyskiwania utrzymanie posiadanej pozycji na rynku w obecnej dobie staje siÚ bardzo trudne.
Dodatkowo koncepcja ciÈgïego doskona- lenia wymaga ciÈgïego tworzenia i wyko- rzystywania wiedzy. Bez kreatywnego podejĂcia niemoĝliwe jest stworzenie organizacji inteligentnej, za której pod- stawÚ w przypadku przedsiÚbiorstw posia- dajÈcych SZ¥ wg normy ISO 14001 moĝna przyjÈÊ dziaïanie wedïug zasady PWSD.
Zatem aby wykorzystaÊ posiadanÈ wiedzÚ i zmierzaÊ w kierunku organizacji inteli- gentnej, przedsiÚbiorstwa powinny:
– rozwijaÊ procesy ustawicznego uczenia siÚ pracowników,
– sprawdzaÊ, czy wiedza, którÈ posiedli pracownicy, jest wykorzystywana w pro- cesie ciÈgïego doskonalenia przedsiÚ- biorstwa,
– wykorzystywaÊ zidentyfikowane sytuacje problemowe, zdarzenia awaryjne w funk- cjonujÈcym SZ¥ w przedsiÚbiorstwie do pobudzania procesów innowacyjnych,
– dbaÊ o ksztaïtowanie pozytywnych relacji przedsiÚbiorstwa z otoczeniem (wewnÚtrznym i zewnÚtrznym) w celu pozyskania istotnej wiedzy dla procesu ciÈgïego doskonalenia systemu, co winno mieÊ przeïoĝenie na wykorzystywane procesy technologiczne, czy doskonale- nie wyrobów,
– uĂwiadamiaÊ pracownikom funkcje peï- nione przez nich w jednym z etapów, jakim jest SZ¥ (Ejdys 2006: 111–123).
Kierunek rozwoju procesu zarzÈdzania wiedzÈ w przedsiÚbiorstwie musi byÊ pod- porzÈdkowany przyjÚtym przez nie celom.
Formuïowane w ramach funkcjonujÈcego SZ¥ cele dotyczÈ gïównie zmniejszania uciÈĝliwoĂci Ărodowiskowej przedsiÚ- biorstwa (mogÈ wiÈzaÊ siÚ z np. redukcjÈ zanieczyszczeñ emitowanych do Ărodowi- ska, jakbteĝ rozwijaniem ĂwiadomoĂci eko- logicznej pracowników). Cele zarzÈdzania wiedzÈ winny uwzglÚdniaÊ zatem wiedzÚ istotnÈ z punktu widzenia doskonalenia SZ¥, zwiÈzanÈ z kluczowymi kompeten- cjami w przedsiÚbiorstwie. Naleĝy pamiÚ- taÊ, ĝe to przyjÚte przez przedsiÚbiorstwo cele nadajÈ odpowiedni kierunek realizo- wanych dziaïañ, a wszystko to dokonuje siÚb poprzez wpïyw na postawÚ pracow- ników.
5. Zakoñczenie
PrzedsiÚbiorstwo, w którym funkcjo- nuje SZ¥ opierajÈcy siÚ na koncepcji ciÈ- gïego doskonalenia wprowadzonego przez W. E. Deminga, winien dostosowywaÊ siÚ do zmian zachodzÈcych w otoczeniu tym wewnÚtrznym i tym zewnÚtrznym. ChcÈc stawaÊ siÚ organizacjÈ inteligentnÈ, przed- siÚbiorstwo powinno w sposób odpowie- dzialny wykorzystywaÊ bÚdÈce do jego dyspozycji narzÚdzia, jakimi sÈ audyty wewnÚtrzne oraz przeglÈdy zarzÈdzania.
Z przeprowadzonych badañ wynika, ĝe sam proces wdraĝania systemu, a takĝe jego póěniejsze funkcjonowanie napotyka róĝnorodne bariery, trudnoĂci. Proces ich likwidacji leĝy w gestii kadry zarzÈdzajÈcej przedsiÚbiorstw.
Aby sprostaÊ temu problemowi, nie- zbÚdna jest wykwalifikowana i kreatywna kadra kierownicza, która poprzez odpo-
wiednie nastawienie moĝe wpïynÈÊ na tworzenie siÚ wiedzy, jej upowszechnienie i wykorzystanie w dziaïalnoĂci przedsiÚ- biorstw. Wykorzystanie zdobytej wiedzy przyczyni siÚ do pokonania wczeĂniej ziden- tyfikowanych sïabych stron przedsiÚbiorstw.
Takie postÚpowanie pozwala na przeksztaï- cenie siÚ przedsiÚbiorstw w organizacje inteligentne.
Informacje o autorce
Dr Ewa Mazur-Wierzbicka – Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet Szczeciñski.
Przypisy
1 Definicja z normy PN – ISO 14001 System zarzÈdzania Ărodowiskowego. Wymagania z wytycznymi ich zastosowania.
2 Sïuĝy do tego norma ISO 14031- Ocena wyni- ków dziaïalnoĂci Ărodowiskowej.
3 CiÈgïe doskonalenie to wg normy ISO 14001 proces usprawniania systemu zarzÈdzania Ăro- dowiskowego, majÈcy na celu doskonalenie ogólnych efektów dziaïalnoĂci Ărodowiskowej zgodnie z politykÈ ĂrodowiskowÈ organizacji.
Proces ten nie musi byÊ jednoczeĂnie realizo- wany we wszystkich obszarach dziaïalnoĂci.
4 SZJ – System ZarzÈdzania JakoĂciÈ
5 Zasada PWSD oznacza: dziaïanie wg schematu:
planuj – wykonuj – sprawdzaj – dziaïaj.
6 Wdraĝanie SZ¥ rzeczywiĂcie przyniosïo efekty w postaci podniesienia ĂwiadomoĂci ekologicz- nej pracowników- tak stwierdziïo 62% badanych i uznaïo to za znacznÈ korzyĂÊ wewnÚtrznÈ.
Bibliografia
Atens, R. 2005. Proekologiczne zarzÈdzanie zaso- bami ludzkimi. w: Kramer M., Strebel H. i L. Buzek (red.) MiÚdzynarodowe zarzÈdzanie Ărodowiskiem.
Tom III, s. 513–518. Warszawa: C.H. Beck.
Ejdys, J. 2006. Rola wiedzy w procesie ciÈgïego doskonalenia systemów zarzÈdzania jakoĂciÈ, Ăro- dowiskiem i bezpieczeñstwem pracy. Ekonomia i ¥rodowisko, nr 29, s. 111–123.
Jedynak, P. 2006. Ocena znormalizowanych systemów zarzÈdzania w polskich organizacjach.
Problemy JakoĂci, nr 3, s. 5.
Matuszak-Flejszman, A. 2000. Przesïanki wdraĝa- nia systemu zarzÈdzania Ărodowiskowego wedïug normy ISO 14001 w polskich przedsiÚbiorstwach. w:
Lemañski J.F., Matuszak-Flejszman A. i S. Zabawa (red.) EfektywnoĂÊ funkcjonowania wdroĝonego systemu zarzÈdzania Ărodowiskowego wg normy ISO 14001 – doĂwiadczenia z polskich i miÚdzynarodo- wych wdroĝeñ, s. 33. Poznañ-Piïa: PZIiTS Oddziaï Wielkopolski.
Mazur-Wierzbicka, E. 2005. ZarzÈdzanie Ărodowi- skowe w przedsiÚbiorstwie. Ekonomika i Organizacja PrzedsiÚbiorstwa, nr 8, s. 64–71.
Pochyluk, R., Grudowski, P. i J. Szymañski. 1999.
Zasady wdraĝania systemu zarzÈdzania Ărodowisko- wego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Gdañsk: EKO – KONSULT.
Strategic SME Group. 2005. The Global Use of Environmental Management System by Small and Medium Enterprises, Geneva: International Organization for Standardization.
Urbaniak, M. 2006. Bariery zwiÈzane z wdraĝa- niem systemów zarzÈdzania. Problemy JakoĂci, nr 8, s. 22–23.
