CHRONOLOGIA OKRESU WCZESNEGO BRĄZU W ZACHOOÎIEJ ANATOLU1
Chronologia kultur epoki wczesnego brązu w Anatolii zachod-n i e j , mimo b l i s k o stuletzachod-nich badań tego problemu, j e s t wciąż przedmiotem dyskusji. W literaturze przedmiotu pełnoprawnie współegzystują dwa różne systemy datowania poozątków osadnictwa na jednym z najważniejszych stanowisk zaohodniej Anatolii, t o j e s t w Troi.
Różnice pomiędzy oboma datowaniami wynikają z możliwości u-znania warstwy Troja I I za współczesną warstwie "EB I I " albo warstwie "EB I I I " w Tarsus w C y l i c j i . Według zwolenników identy-f i k a c j i warstwy Troja I I z warstwą "EB I I " w Tarsus, powstanie obronnej osady z warstwy Troja I odpowiada w przybliżeniu po-czątkowi epoki wczesnego brązu. Natomiast zwolennicy współczes-ności warstw Troja II-IV z warstwą "EB I I I " w Tarsus datują okres
2
powstania kultury trojańskiej na początek wozesnego brązu 2, zaś w okresie wczesnego brązu 1 umieszczają kulturę Kumtepe I b . Jeszcze inna interesująca propozycja, jak dotąd nie przedyskuto-wana krytycznie, zakłada datowanie początku wczesnego brązu 1
1 Niniejszy artykuł jest skrótem rozdziału poświęoonego chro-n o l o g i i z pracy magisterskiej "Mochro-nografia kulturowa zachodchro-niej Anatolii we wczesnym okresie brązu. Problemy chronologiczne
kul-tury t r o j a ń s k i e j " , napisanej przez autora pod kierunkiem dr. Michała Pietrzykowskiego, w Zakładzie Archeologii Wschodu Starożytnego Instytutu Aroheologii UW w 1985 roku. Dziękuję dr. P i o -trowi Bielińskiemu za uważne przejrzenie rękopisu i krytyczne uw8gi pod jego adresem.
2 Terminem "kultura trojańska" oznaozam kulturę, której o -becnośó stwierdzono pierwotnie w pierwszych pM?oiu warstwach T r o i , a potem również na licznych stanowiskach zachodniej Anatolii. Termin ten j e s t szerszy niż zaproponowana przez Mellaarta nazwa "kultura T r o i " , obejmuje bowiem swym zasięgiem wydzielone przez Mellaarta kultury "Tracji t u r e o k i e j " , "ïortan" i Wyżyny
Tav-sanli KBprUBren. Por. J.Mellaart, Cam-bridge Ancient History, v o l . 1 , oh.XVIlTCamCam-bridge 1962, s.11-13.
%
100
80
1 1 . 1 . Użycie miedzi i j e j stopów w Anatolii w okresie chalkolitu i wczesnego brązu. Liczby pod rubrykami
Je-A1 la Ib A1 la Rb A1 m A2 a A2 b A3 la Ib A3 E A4 A5 B1 BZ B3 B4 B5 B6 57 I wcz.
X
X X X I śr.X
\ \ X X X I póź. X X \ X \ X X X n A X \ X X X X X X n BX
\ X X X \ X XX
n C X \ X \ X \ X XX
X X X n D XX
\ \ X X X X X X X X X n EX
X X X X X X X X X n F XX
\ \ X X X X X XX
XX
n G X XX
X X X X X X X X m wcz. XX
X
X X X X X X X X m śr. X X X X X X X X X X X m póź. X X X X X X X X X X X w A X XX
X XX
X X w B X X X X X X X X w C X X X X X X X X w D X X X X X X X X w E X X X X X X X X V wcz X X X XX
X X X V sr. X X X X X X X V poz. X X X XX
X
X viX
1 1 . 2 . Okresy występowania poszczególnych gatunków ceramiki w Troi (zas Ch. Podzuweit.Trojanische Ge-ISssformen . . . , ileinz 1 9 7 9 , B e i l . 1
H . Ceramika stołowa
1 - la szara i czarna.polerowana, lepiona ręcznie I b szara i czarna«polerowana« toczona na kole - lia szara i czarna, lepiona ręcznie
lib szara i o żarna, toczona na kole - I I I szara, toczona na kole
2 - a "luster ware", odmiana czarna b "luster ware", odmiana ozerwona
3 - la naczynia wczesnoegejskie typu "scored ware" Ib naczynia wczesnoegejskie typu "glazed ware" I I lokalne naśladownictwa naczyn
wozesno-egenskich
4 - "rea coated ware" 5 - "plain ware" B. Ceramika domowa 1 - polerowana
2 - niepolerowana (od pocz. Troi I I "gritty ware")
3 - pitosy i prażenice 4 - "nubbly ware" 5 - "rough ware"
6 - naczynia z domieszką organiczną
umieszczają kulturę Kumtepe I b . Jeszcze inna interesująca propo-zycja, dotąd nie przedyskutowana krytycznie, zakłada datowa-n i e początku wczesdatowa-nego brązu 1 wraz z początkiem osaddatowa-nictwa w T r o i , datowanie początku wozesnego brązu 2 na warstwę Troja lid
oraz początku wczesnego brązu 3 na warstwy Troja IVc -d 3.
Wspom-niane różnice znajdują odbicie w chronologii bezwzględnej warstw I-V w T r o i . Publikowane daty początku osadnictwa w Troi zawie-rają się w przedziale między 3750 a 2200 lat p . n . e . , d a t y znisz-czenia warstwy Troja V między 2150 a 1700 p . n . e .4 Jak widzimy,
różnice między skrajnymi datami wynoszą odpowiednio 1550 i 450 l a t , co jest doskonałą ilustracją złożoności problemów chrono-logii bezwzględnej wczesnego brązu zachodniej A n a t o l i i .
Zadaniem tego artykułu będzie przedyskutowanie wszystkich wspomnianych wyżej poglądów na ohronologię wozesnego brązu za-chodniej Anatolii w nadziei wskazania rozwiązań najbardziej prawdopodobnych i eliminacji propozycji niedostatecznie uargu-mentowanych.
Początek epoki wczesnego brązu
Znaleziska z najstarszej warstwy osadniczej w Troi dostar-czyły bardzo niewielu materiałów nawiązujących do kultury ma-terialnej sąsiednich terenów. Najczęstsze analogie odnoszą się do obszaru kultury egejskiej (chodzi tu głównie o Cyklady, ląd g r e c k i , Macedonię i T e s a l i ę ) , brak natomiast prawie całkowicie nawiązań do kultur centralnej A n a t o l i i , a szczególnie do, dobrze datowanej nawiązaniami do północnej S y r i i , C y l i c j i . Trudno zatem zdeoydować, czy Troja I odpowiada czasowo warstwie "EB I " , czy warstwie "EB I I " w Tarsus.
3 Ch.Podzuweit, Tr^aniscjie .Gefassf^rmen d ^ ^ g r G ^ o n z e ^ ^
in. Anatollen, der ^ ą i s ^ąnd^ angrenzenden^Gebieten, Melnz 1979. T Su 2?0 0 d 0 P . n . e T : S.Hood, The tor 1,7 Brcmze
Ctoonolo-Aegeafl «itfr 8ęggJ.aŁ J t e f g j g n c e J b j g J S Ś f f , B è r i o h t Ober den V.Internationalen congress fflr Vor- und FrUhgeschichte,
Ham-a« 395-399» R . J . H o w e l , The O r i g i n a o f j h e , M i d d l e .
He^-ladic Culture, ( w ) : R.A.Crossland. B.Kadish ( e d s . ; . ęrpnziTyAKe Princeton 1 9 7 3 , s.73-106. o3 3750 do 215O lat p . n . e . s J.MelTaart, Egyptian and Near .Eastern Chronolo-g y i a Dilemma , Antiquity 11111(1979), s . 6 - " f Ś . " " — —w
Niestety, na podstawie tylko i wyłącznie kultury material-nej wciąż nie możemy odróżnić kultury epoki chalkolitu od kultu-ry wczesnego brązu.
Wynikające z nazw obu epok kulturowych rozróżnienie na kul-tury posługujące się narzędziami z miedzi i kulkul-tury posługujące się narzędziami z brązu jest zwodnicze. Przede wszystkim,w Ana-t o l i i miedź n i e wychodzi z użycia wraz z począAna-tkiem epoki wczes-nego brązu. Przez oały ten okres przedmioty miedziane stanowią
ok. 28% wyrobów z miedzi i j e j stopów (dla porównania w późnym chalkolicie ok. 61% ( i l . 1 ) . Brąz w Anatolii wystąpił w dwóch od-mianaoh już w późnym chalkolioie. Z tzw.brązu arsenowego (miedż-t-• a r s e n ) wykonano niemal 1 / 3 analizowanych przedmiotów datowanych na okres późnego chalkolitu, a stop złożony z miedzi, arsenu i cyny to 13% ogólnej liczby analizowanych przedmiotów. Brąz właś-ciwy (miedź +cyna) pojawia się z początkiem wczesnego brązu 1 , ale w tym okresie przedmioty wykonane z tego stopu stanowią za-ledwie ok. 2 2 % , podczas gdy z brązu arsenowego wykonano 50% liczby analizowanych przedmiotów. Brąz arsenowy pozostaje naj-częściej używanym stopem we wczesnym brązie 2 i 3 (odpowiednio 36% i 37% wyrobów). W tym okresie produkcja wyrobów z brązu właś-ciwego i miedzi utrzymuje się na tym samym poziomie (ok. 2 8 % ) , wzrasta natomiast częstotliwość występowania stopu miedzi, cyny i arsenu (do 12% we wczesnym brązie 3 ) - w wyniku być może po-nownego przetapiania złomu brązowego. Jeżeli dodać j e s z c z e , że najstarszy zabytek z brązu właściwego znaleziony w Beyęesultan^ pochodzi z warstwy I X , datowanej na wczesny brąz 3»to widać jas-n o , że obecjas-ność lub jas-nieobecjas-ność miedzi i jej stopów jas-nie może być uważana za pewny wyróżnik epoki kulturowej. Być może stopy wyko-nane w epoce wczesnego brązu charakteryzuje mniejsza ilość za-nieczyszczeń (ołowiu, cynku i n i k l u ) , ale dopóki n i e będziemy dysponowali większą liczbą a n a l i z dobrze datowanych przedmiotów z brązu, nie będziemy tego mogli stwierdzić z całą pewnością.
Analiza technik metalurgicznych również n i e pozwala określić wyraźnej granicy między jedną a drugą epoką. Umiejętność wyta-piania metalu z rudy, odlewania przedmiotów oraz sporządzania
5 P . de Jesus, TheDev£lgRffignt Pyghistor JLc ^ M i n ^ g ^ a n d j i e
Brama pd-zach. - Wieża S Wieża WtezaR M Brama zach. Is Brama pd-wsch. 0 10 zo 1 i L_ Om Troja EA Potema Brama FL
B
Faza Uaz Wieża Brama FNniektórych stopów opanowano jeszcze w późnym chalkolicie®. Nato-miast w okresie wczesnego brązu 2 posługiwano s i ę już takimi technikami złotniczymi jak repoussé, f i l i g r a n i pozłacanie wyro-bów z innych metali, wyrabiano przedmioty z blachy metalowej,
znano użycie nitów, wykonywano odlewy techniką na wosk tracony, wytapiano i oczyszczano srebro i z ł o t o . Nie wiemy jednak, które
z wymienionych technik stosowano już w okresie wczesnego brązu 1, a które dopiero we wczesnym brązie 2.
Na początku lat siedemdziesiątych C. Renfrew zaobserwował istnienie zmian w rolnictwie i hodowli kultur basenu Morza Egej-skiego, które to zmiany, jego zdaniem, mogą być wyznacznikiem rozpoczęcia kolejnych okresów historycznych''. Na początek epoki chalkolitu przypadałoby ostateczne rozdzielenie gatunków zbóż, czego świadectwem są depozyty ziarna, składające s i ę z nasion
o
tylko jednej odmiany . Prawdopodobnie na ten sam okres należy datować użycie pierwszych prymitywnyoh radeł^. Początek epoki wczesnego brązu charakteryzuje udomowienie oliwki i winorośli
oraz spadek znaczenia hodowli kóz i owiec na korzyść nieroga-c i z n y1 0.
Rolnictwo zachodniej Anatolii znamy bardzo słabo, toteż trudno j e s t stwierdzić, czy zmiany podobne do zauważonych przez C.Renfrew w basenie Morza Egejskiego zachodzą również w Anatolii. Ewentualne porównania poziomu rozwoju rolnictwa utrudnia zasad-nicza różnica między basenem Morza Egejskiego, gdzie podstawowy-mi uprawapodstawowy-mi są pszenica i jęczpodstawowy-mień, a Anatolią, gdzie uprawiano przede wszystkim pszenicę. Do ozasu opublikowania nowych analiz ilościowych i jakościowych szczątków roślinnych z zachodniej A n a t o l i i , nie będziemy mieli podstaw do jakichkolwiek uogólnień. Natomiast opublikowane ostatnio wyniki analiz kości zwierzęcych,
6 Poświadczają t o znaleziska szlaki w warstwie I I I w S i t a -groi (C.Renfrew, T h g . L o n d o n 1972, s. 311) oraz trzech przedmiotów z brązu arsenowego w warstwie XXXIV w Beyęesultan (jeden z nich odlano) (S.Lloyd, J.Mellaart Beyęe-sultan j . , London 1962, s.280-285).
^ c T n e n f r e w , op. c i t . , s.274-276. 8 Idem, s.281-287.
9 R.Treuil, Le néolithique et le bronze ancien égéens, Paria
1983, s . 1 $ 2 - 1 5 4 . ^ ~ " 1 0 C.Renfrew, op. c i t . ,
s.279-znalezionych na stanowisku iSmborio na Chios, potwierdzają spo-strzeżenia C.Renfrew. Począwszy od warstwy V gwałtownie wzrasta
11
pogłowie świń . Warstwa V , na podstawie analogii z Troją i lą-dem greckim, datowana jest właśnie na początek epoki wczesnego brązu.
W obecnej chwili trudno jednoznacznie określić, które zmiany w kulturze materialnej należy uznać za wyznaczniki kultury epoki chalkolitu, a które za wyznaczniki kultury epoki wczesnego brą-zu. Jeśli za wyznacznik kultury epoki wczesnego brązu uznać uży-cie brązu właściwego (miedź + cyna), to początek osadnictwa w Troi jest współczesny początkowi wczesnego brązu. Jeśli za wy-znaoznik uznać umiejętność sporządzania stopów metali w ogóle, wówczas do okresu wczesnego brązu zaliczyć należy również kultu-rę Kumtepe Ib oraz kultukultu-rę odkrytą w warstwaoh XL-XX na stano-wisku Beyęesultan. Wspomniane wyżej zmiany w hodowli są tylko i wyłącznie świadectwem równoczesnośai przemian gospodarczych w ca-łym basenie Uorza śródziemnego i w żaden sposób nie wpływają na powiązanie stratygrafii Troi i Tarsus. Potwierdzają one jedynie, ustaloną wcześniej na podstawie materiału archeologicznego, współczesność pierwszej osady w Troi z początkiem kultury wozes-nego brązu w basenie Uorza Egejskiego.
Analiza kultury materialnej warstwy Troja I , oraz poprzedza-jących ją innych kultur, nie pozwala w zdecydowany sposób opo-wiedzieć się za którąś z propozycji datowania początku kultury trojańskiej. Nieliczne relacje z innymi obszarami kulturowymi nie ułatwiają tego zadania. Wobec takiej sytuacji jedyną szansą rozwiązania problemu jest ustalenie datowania warstwy Troja I I , a następnie datowanie warstwy wcześniejszej w odniesieniu do n i e j .
Chronologia warstwy Troja I I zależy przede wszystkim od spo-sobu powiązania stratygrafii Troi i Tarsus. Poświęćmy więc chwi-lę uwagi temu zagadnieniu.
Stratygrafia Troi a stratygrafia Tarsus
W Tarsus ścisłe analogie do kultury zachodniej Anatolii po-jawiają się w warstwie oznaczonej "EB I I I " . Dotyczą one archi-tektury (domy na planie megaronu) oraz ceramiki. Zdaniem autorki publikacji wykopalisk, H.Goldman, naczynia z tej warstwy
nawią-zują do ceramiki trojańskiej z warstwy Troja Ild-g oraz Troja I V , natomiast liczba związków z warstwą Troja I I I jest
zniko-12
ma . W publikacji brak wzmianek o jakichkolwiek powiązaniach kultury wcześniejszych warstw "EB I I " i "EB I " do kultur zaohod-niej Anatolii. W związku z taką sytuacją, autorka zaproponowała uznanie warstw II-IV w Troi za współczesne warstwie "EB I I I " w Tarsus, a oo za tym i d z i e , za pochodzące z okresu wczesnego brązu 3.
Krytyczna analiza materiałów z Tarsus oraz znalezisk z za-chodniej Anatolii podważa w niektórych punktach kategoryczność tych stwierdzeń. Przede wszystkim, analogie między zachodnią A-natolią a "EB I " i "EB I I " , choć nieliczne,istnieją. Dotyczą one przede wszystkim Anatolii południowo-zachodniej. Chodzi tu głów-nie o pewne formy dzbanów z warstwy "EB I I " w Tarsus. Analo-giczne naczynia znaleziono w Beyçesultan XV-XIII (wczesny brąz
Istnieją też analogie między warstwą "EB I " w Tarsus a 1 ŁL Beyçesultan XXIII-XXI (przełom późny chalkolit/wczesny brąz 1) , ale w tym przypadku chodzi o misy o mało skomplikowanych for-mach. Z punktu widzenia ohronologii porównawczej najciekawszym
zabytkiem jest fragment kanelurowanego naczynia typu depas am-phikypellon, poohodzący z warstwy "EB I I " w Tarsus, a więc po-przedzającej "najazd trojański"^-'. Naczynie tego typu w żadnym przypadku nie może być wcześniejsze niż warstwa lid w Troi. Inne
1 2 H.Goldman, Excavations_ajt_ G o zlji_- Kuj-g Tarsus^II, Prince-ton 1956, s.60-65.
1 3 H.Goldman, op. c i t . , P l . 2 5 0 , No 224} P l . 2 4 9 , No 211, 214, 218. S.Lloyd, J.Mellaart, op. c i t . , Tab.40, 2\ 4 5 , 20.
H.Goldman, o p . c i t . , P I . 3 4 5 , No 88-89, P I . 3 4 4 , No 59a-c. S.Lloyd, J.Mellaart, o p . c i t . , T a b . 7 , 1 8 , 2 2 ; 8 , 1 5 , 2 1 , 2 2 ; 10 8,9 13. 1 5 Głębokość 12.35 - 11.75 m = warstwa "EB I I " . Por. H.Gold-man, op. c i t . , P l . 2 8 5 , No 722.
naczynia, analogiczne do znalezisk z Troi I I , to jednouszny ku-bek z warstwy "EB I I "1 6.
Częste analogie trojańskie do zabytków z warstwy "EB I I I " w Tarsus, datowane na okres użytkowania warstw I l d - g w T r o i , wy-znaczają tylko terminus post quem dla warstwy "EB I I I " w Tarsus. Cytowane wyżej, nieliczne powiązania między ceramiką warstwy "EB I I " w Tarsus a naczyniami z warstwy Troja I I i okresu wczesnego brązu 2 w Beyęesultan, każą poważnie brać pod uwagę także propo-zycje zestawiająoe T r o j ę I I z warstwą "EB I I " w Tarsus.
Jako źródło rozstrzygających argumentów za i przeciw chronol o g i i proponowanej przez H.Gochronoldman, mogą posłużyć datowania b e z -względne kultur basenu Morza Egejskiego i C y l i c j i . Posłużmy się, niezależnie od s i e b i e , dwiema metodami datowania: "historyczną"
(na podstawie importów z terenów o pewnej chronologii) oraz me-todą C1 4.
Początek epoki wczesnego brązu na Krecie datowany j e s t na podstawie znajdowanych w warstwach neolitu schyłkowego i wczes-nego brązu importów egipskioh. Są to przede wszystkim misy ka-mienne, datowane w Egipcie na okres od predynastycznego do 1 przejściowego. Zdaniem ftarren'a, który zagadnienie to opracował, j e ś l i naczynia t r a f i ł y na Kretę wkrótce po ich wyprodukowaniu, to, na podstawie najwcześniejszych egzemplarzy, początek epoki wczesnego brązu należy datować na ok. 5100 p.n.e.1^7. Niedawne
znaleziska w grobach z Lebena dostarczyły dalszych argumentów za 18
słusznością takiego datowania . Powstanie osady w Troi, jak wspomniano wyżej, było współczesne początkowi wczesnego brązu w basenie Morza Egejskiego, zatem datę 3100 p.n.e. możemy odnieść do początku warstwy Troja 1.
Warstwy "ŁiB I I " i "EB I I I " w Tarsus można datować na pod-stawie importów cylicyjskich znajdowanych w Egipcie. Naczynia, analogiozne do pochodzących z warstwy "EB I I " w Tarsus,
znale-1 7 P.M.Warren,
nglan. ^hronoJLjpjgr, Kretika Chrońikâ 19 (19657, s.7-40.
ziono w jednym z grobów nekropoli królewskiej w Giza (ok. 2575 p . n . e . ) . Natomiast pieczecie datowane na wozesny brąz 3 odkryto w grobaoh z 1 okresu przejściowego (2158-2050 p . n . e . ) . Dalszych danyoh dostarozają importy syryjskie i mezopotamskie.Na ich pod-stawie ustalono, że warstwa "EB I I " w Tarsus odpowiada niektórym grobom nekropoli wczesnodynastycznej w Ur, zaś warstwy "EB I " i "EB I I " w Tarsus f a z i e G i końcowi fazy F kultury doliny Amuq. Ponieważ warstwy chalkolityozne w Tarsus odpowiadają środkowemu
i późnemu okresowi Uruk oraz wczesnemu i środkowemu okresowi f a -zy P kultury doliny Amuq, to poozątek okresu wczesnego brązu 1 w Tarsus należy datować równo z początkiem okresu Jemdet Nasr w Mezopotamii. Uzyskana w ten sposób data ok. 3100 p.n.e. odpowia-da ustalonej wcześniej odpowia-dacie początku wczesnego brązu w basenie Morza Egejskiego.
Wobec n i e w i e l k i e j liczby dat C dla o a ł e j A n a t o l i i w okre-s i e wczeokre-snego brązu, uczeni pookre-sługująoy okre-s i ę tą metodą
wykorzy-14
s t u j ą daty C z terenów s i l n i e kulturowo powiązanych z Anato-l i ą ' ' ^ . W przypadku zachodniej A n a t o Anato-l i i , do datowania używa s i ę wyników badania próbek z terenów Macedonii, T e s s a l i i i G r e o j i lądowej. Wszystkie znane nam daty ptóbek pobranych w warstwach póżnochalkolityoznych mieszczą s i ę w przedziale 4400 - 4000 l a t p.n.e. Daty odnoszące s i ę do wczesnego brązu 1 zamykają s i ę w granicaoh 3400 do 3200 p . n . e . , a daty z okresu wczesnego brązu 2 grupują wokół daty 2950 l a t p . n . e . Na podstawie rozłożenia tych dat, przyjmuje s i ę , że początek wozesnego brązu w basenie Morza Egejskiego i w zachodniej A n a t o l i i nastąpił ok. 3600 -3500 l a t
20 p.n.e. .
Datowanie przejścia od późnego chalkolitu do wozesnego brązu w C y l i c j i uzyskano badając próbki ze stanowisk półnoonej S y r i i 21 i południowo-wschodniej T u r c j i , bazując na "historycznym" ayn-chroniżmie chalkolitycznej warstwy Tarsus z warstwą Amuq F i końcem okresu Uruk w Mezopotamii. Najnowsze daty dla początku f a
-1 9 Listy dat C1 4 podają: D.F.Easton, ^owgi^B^heCtoaoologj
f o r fog M g - t a U g S .g,gop.ze. .Age, Anatolian Studies 26(1976), ë."}ë5--173 (daty kalibrowane wg krzywej Suessła) i R.Trueil, op. c i t . ,
s.117-138 (daty niekalibrowane).
2 0 D.F.Easton, op. c i t . , s.171-173. 21
Najnowsze daty zamieszcza Y . ï a k a r , to? acd _tfae„_Łarly Bronze.Age Chronology, Anatolian Studies 29(19/9Jt s.63-66^
zy G kultury Arauq (warstwy "EB I " w Tarsus) mieszczą s i ę w prze-dziale 3600-3400 lat p . n . e . , zatem zakończenie poprzedniego okre-su historycznego musiało nastąpić nieco wcześniej. Należy przy-j ą ć , iż stało s i ę t o ok. 3700-3600 lat p . n . e . , co właściwie od-powiada dacie początku wczesnego brązu w basenie Morza Egejskie-go (dla porównania początek panowania I dynastii w Egipcie
dato-14 N wany jest za pomocą metody C na ok. 3500-3200 lat p . n . e . ) .
Widzimy, że j e ś l i zastosować niezależnie od siebie dwie r ó ż -ne metody datowania bezwzględ-nego, t o data początku epoki brązu dla basenu Morza Egejskiego i zachodniej Anatolii (a w każdym razie Troi) odpowiada uzyskanej tą samą metodą daoie rozpoczęcia epoki wczesnego brązu w C y l i c j i . Ponieważ obie stosowane wyżej metody datowania bezwzględnego są powszechnie uznawane w świecie nauki, daty uzyskane przy ich pomocy należy uznać za wiarygodne.
Daty te jednoznacznie wskazują na równoczesny początek epoki wczesnego brązu w basenie Morza Egejskiego i C y l i c j i , i nie do-puszczają innej możliwości zestawienia warstw Troi i Tarsus niż następująca:
Troja I - Tarsus "EB I " Troja I I - Tarsus "EB I I " Troja I I I , IV - Tarsus "EB I I I " Troja V - Tarsus "MBA"
Liczne analogie między kulturą warstwy "EB I I I " w Tarsus a kulturą Troi Ildg i Troi IV nie zaprzeczają możliwości p r z y j ę cia takiego systemu chronologicznego, a wspomniane wyżej, n i e l i -czne nawiązania zabytków z warstw "EB I " i "EB I I " w Tarsus do
zachodniej Anatolii potwierdzają słuszność proponowanego zesta-wienia. Wydaje s i ę , iż ilustracją długotrwałości przemieszczania
s i ę na południe i wsohód kultury charakterystycznej dla warstwy I I w Troi mogą być obserwacje dotyczące występowania ceramiki toczonej na kole w zachodniej Anatolii w okresie odpowiadającym warstwie Troja I I . Na tym stanowisku pojawiła s i ę ona już w p o
-ziomie l i b , by w po-ziomie l i d stanowić dużą grupę naczyń. Poza Troadą i wybrzeżem Morza Egejskiego pojawia s i ę ona z dość wy-raźnym opóźnieniem. Naczynia twarzowe poza Troją pojawiły s i ę szerzej dopiero pod koniec istnienia warstwy I I , a naczynia typu
22
depas amphikypellon już po j e j zakończeniu . Wobeo takich r ó ż -22 D.F.Easton, op. c i t . , s.153.
nic w tempie rozprzestrzeniania s i ę w zaohodniej Anatolii n i e -któryoh typów naozyń uznanych za charakterystyczne dla Troi I I , nie można zbytnio dziwić s i ę tak dużemu opóźnieniu w pojawieniu s i ę oeramiki trojańskiej w C y l i c j i .
Początek wczesnego brązu 2
Do końca lat siedemdziesiątych przyjmowano zgodnie, że okres wczesnego brązu 1 w zachodniej Anatolii kończy s i ę wraz ze znisz-czeniem warstwy Troja I (na innyoh stanowiskach ostatniej f a z i e Troi I odpowiadają warstwy Poliochni 4 "czerwone" wczesne, Em-borio I I I wczesne i Thermi I I I ) .
23
Z odmienną propozycją wystąpił ostatnio Ch.Podzuweit . Na podstawie form naczyń kultury trojańskiej za wczesny poziom
24
wczesnego brązu 2 w Troi uznał on Troję l i d . Zapoznajmy s i ę z jego argumentacją.
Analiza repertuaru form ceramiki trojańskiej pozwoliła Pod-zuweitowi sporządzić tabelę występowania różnych typów naozyń w poszczególnych warstwach Troi. Poziomy Troja I l o - d charakteryzu-j e wprowadzenie 42 nowych form ceramicznych (m.in. charakteryzu-jedno- i dwu-usznyoh kubków, dzbanów i pokrywek z dekoracją twarzową, niektó-rych form garnków i naozyń zasobowych oraz naczyń zwanych depas amphlkypellon) wobec tylko 13 w poziomie Troja I l a . Z końcem Troi l i b zanika charakterystyczna dla Troi I dekoracja inkrustowana, na miejsoe imadeł rurkowatych ("tubular lugs") i przekłutych gu-zików pojawiają s i ę , rzadziej występujące, poziome ucha. Najważ-niejszą innowacją tego okresu j e s t użycie szybkoobrotowego koła garnoarskiego. Pierwsze fragmenty naczyń wykonanych przy jego pomocy znaleziono w warstwie Troja l i b , lecz dopiero w poziomach I l o - d wystąpiły one w większej l i c z b i e ( i l . 4 : kategorie A1Ib, A1IIb, A1III, A4 i A5). Kolejne argumenty przytoczone przez
Pod-zuweita t o ; poozątek tradycji budowania wielkich megaronów (od Troi l i c ) i znaleziska skarbów trojańskich (zdaniem Podzuweita
Ch.Podzuweit, op. o i t .
2 4 Zauważył to już C.W.Blegen, por. Î £ S T l , s.204, 220; C.W. Blegen, J^OTOdJ ( » ) : J.Mellaart, ^ t ^ Ç X 4090 r.jjSOOB. 0 . , CambridgeAnoient History, v o l . I , o h . ï V i r , TJambrïdgê 1962,8.415;
Troja U bZ
Brama FM
Brama FL zablokowana
Brama FM
A Schyfek Eb2 Brama FN
Brama FO Troja He Poterna Brama FM Brukowana B Brama FO
11.4. Zabudowa Troi. A - warstwa I I b2; B - warstwa IIo (za: J.ldellaart, op. c i t . , 11.5, 6)
gromadzą one wyroby z okresu poziomów Troja I l d - g ) . Bazując na wyżej wymienionych zmianach w kulturze, autor proponuje uznać poziom Troja l i b za ostatnią fazę wczesnego brązu 1,poziom Troja l i c za okres przejściowy, poziom Troja l i d zaś za pierwszy
po-25 ziom wozesnego brązu 2
Obserwacje Podzuweita dotyczące oeramiki są słuszne. Rzeczy-w i ś c i e , zaróRzeczy-wno Rzeczy-w przypadku form naczyń,jak i sposobóRzeczy-w ich zdo-b i e n i a , zasadniczy przełom widzimy nie pod koniec warstwy Troja
I , ale mniej więcej w poziomie Troja I I o . Kolejnych argumentów dostarcza, podana przez Blegena, klasyfikacja ceramiki pod wzglę-dem jakości, wypału i koloru gliny ( i l . 2 ) . Widzimy jasno,że pod-stawowe gatunki naczyń wytwarzanych w okresie Troja I występują do końca Troi l i c lub l i g , zaś nowe gatunki pojawiają s i ę w p o -ziomach: l i a ( j e s t t o właściwie czerwona odmiana czarnej cerami-ki typu "luster ware", charakterystycznej dla późnych poziomów Troi I ) , l i b (pierwsze naczynia toczone na kole, częste dopiero w następnych poziomach), ale przede wszystkim l i c (czerwona c e -ramika domowa i stołowa, tzw. "red coated ware", naśladownictwa naczyń wczesnoegejskioh, ceramika domowa gatunków "nubbly ware"
26
i " g r i t t y ware") . Zatem zmiany zaohodzące w kulturze poziomów Troja IIc-<3 nie ograniczają s i ę do form i dekoracji naczyń, ale obejmują technikę wykonania ceramiki.
W dziedzinie architektury, zdaniem Podzuweita, jedyną zmianą j e s t , zapoczątkowana w poziomie Troja l i c , tradycja budowania wielkich megaronów. Podzuweit nie ma r a c j i . Tradycja ta trwa w Troi przynajmniej od początku Troi I I , a nie można wykluczyć, iż wielki megaron i s t n i a ł również w poziomie Troja I j (odkryto p o -mieszczenia magazynowe, leżące bezpośrednio pod po-mieszczeniami o tym samym przeznaczeniu należącymi do kompleksu wielkiego me-garonu z poziomu Troi l i a ) .
Dokładna analiza rozwoju urbanistycznego osady w Troi do-27 starcza argumentów, których nie znalazł Podzuweit .
Ch.Podzuweit, op. c i t . , s.23-30 i tabela chronologiczna. 2 6 s.51-56 i 219-224.
Najnowsze omówienie architektury warstw I i I I w Troi: J. Anatolian ^ g S g î ^ g " g ^ f ^ g l ^ ^ g ^ t ^ ^ i l K g l s S g ^ S ^ ^ ^ B :
Przynajmniej od środkowych poziomów warstwy pierwszej, osada w Troi była otoczona murami obronnymi. Pod koniec okresu Troja I póź. istniały w tyoh muraoh cztery bramys południowa, południo-wo-zaohodnia, południowo-wschodnia i wschodnia ( i l . 3 A ) . Do poło-wy poziomu l i b używano bram otwierających się w tyoh samych ozęś-ciach murów co dawniejsze bramy południowa i południowo-zachod-nia, mimo że w każdym kolejnym poziomie linia murów obronnych przesuwana była co raz dalej na południe ( i l . J B ) . W fazie IIb2
powstają dwie nowe bramy PM i PO. Stoją one w innych miejscaoh niż bramy okresów poprzednich, różnią się też od nich planem ( i l . 4A). Te właśnie bramy z minimalnymi zmianami używane są do po-ziomu Troja H f włącznie ( i l . 4 B ) . Dopiero w poziomie l i g jedna z omawianych bram została zablokowana, a druga gruntownie
przebu-11.5. Zabudowa Troi - warstwa l i g (zat J.Mellaart, op. o i t . I I . 10)
cj f er c O. a c> 3 S 3 e 5 c 0 (5 n . S •J V Csj co Tarsus Chalkolit M F5 Ua N Uj N S MBA LBA Pekmez YR H M CS
- W ii Pekmez We -Akropol 1 Akropol
E
PekmezE Pekmez
I
*
- R S 1 N S
£ ^
i *-1 [Kumte- pe IB] Iwcz. Iśr. Ipóż.
1 i * 1 N h
£
1 M N N fel S -J Poliochni T- <5 3 1 cv. 1 to Emborio B è>
fes N N >—( Ezero 5- oo It- vo ^ 1 l-H 1 1 1 ' 1 t 1 •»\
Neolit i UHM M 3: k >co 1 3 ć nNeolit Grotta Pe/os Keros Syros
ł -S «-H
$
Phylakopi
ÏÏ
Kreta Neolit WMI WMK
N z. <c V- <NI 'n c' d. 1 c c c i C3 C i Q C — (5 i o cSj c 1 3 | ł- O) SI
V-&
h ® O " H « 0 -rł & » o-a •p « 01 1-3 •H O X] n •p ® o h H -p O H »M O 3 ra « aj •O M o A ca N fl to O 'a S-3 p a •H <D f—t n (0 10 •O M O CQ d 5 .&&
£> 01 s s a a o A •H bOiM O a} i-H *H O Ń 8*8 O PP S3 .O OJ et (D Mo bO W a N H O s 0 ® 01 fi ro\ •H -H 0) •opq 0) n •> ai • •r-3+3 ® -H •H O P. •H O n N •• « ® •H 9 a a « H n -a ® o •pfk, co A flo GO •• M CO (a N •Hv § o « M) BJ •P OS a> tQ m TO ® •H a •n a s*
dowana (il.5). Przez cały okres użytkowania poziomów Ilc-g nie notujemy dalszego przesuwania linii murów obronnych na południe.
Zabudowa wnętrza twierdzy w warstwie Troja I jest niemal nie-znana. Da pewno istniały prostokątne wolnostojące domy mieszkal-ne. Być może, w poziomie Ij powstał pierwszy kompleks budowli,
złożony z wielkiego megaronu i, częściowo odkrytych, pomieszczeń magazynowych (il.4A). Dokładny układ budowli takiego kompleksu możemy prześledzić w pierwszyoh poziomach budowlanyoh warstwy Troja II. \IK jego skład wohodziły jeden duży i jeden lub dwa mniejsze megarony, stojące frontem do otoczonego murem wspólnego dziedzińaa. W poziomaoh Troja lic i lid dziedziniec otaczał por-tyk, a wejście miało formę propylonu (il.4B). Kompleksy budowane w kolejnych poziomach różni tylko orientaoja i dokładna
lokali-zacja. I tak, budowle powstałe w poziomie lia stoją we wschniej części wzgórza i są orientowane według osi IB z lekkim od-chyleniem na południe (11.4B). W następnym poziomie zabudowa prze-nosi się na centralną część tellu i jest orientowana według osi 5W. Druga faza tego okresu wiąże się z budową kolejnego komplek-su, tym razem w zachodniej części stanowiska i po osi SE-NW (il.4A). Do poziomu lic również należą dwa kompleksy megaronów. V»'e wschodniej ozęści stanowiska powstał megaron II E, a w cen-tralnej zespół megaronu II A. Oba kompleksy zorientowano według tej samej osi SW, z lekkim odchyleniem na wschód (il.4B). Ponie-waż budynki zespołu megaronu II A były użytkowane w okresie
Tro-ja lid, a sam megaron II A aż do zniszczenia wraz z poziomem Troja lig, wszystkie budowle powstające w poziomie Ile-IIg za-chowują orientację narzuconą przez tę budowlę (il.5).
Widzimy zatem, że okres powstania poziomów w Troi Ila-b, za-równo w dziedzinie budownictwa militarnego,jak i oywilnego, cha-rakteryzują oiągłe zmiany rozwiązań urbanistycznych (zmiana o-rientacji budowli mieszkalnych, przesuwanie na południe linii obronnyoh) przy zachowaniu silnych związków z tradycją architek-toniczną Troi I. % okresie Troja Ilc-g zarówno orientacja bu-dowli w obrębie murów obronnych, jak i ich przebieg, nie ulegają zmianie. 0 utrwaleniu się tradycji świadczy użytkowanie przez cały ten okres megaronu II A i bram PO i PM. Największe zmiany w architekturze zachodzą zatem w okresie Troi lib.
Moim zdaniem, z propozycją Podzuweita nie można zgodzić się w pełni. Przede wszystkim najważniejsze zmiany « technice wyko-nania ceramiki wystąpiły już w poziomie Troja Ile, a umiejętność
toczenia naczyń na kole już w poziomie lib.Również zabudowa Troi wykazuje zasadnicze zmiany w okresie lib. W okreBie Ilo-g plan osady stabilizuje się. W związku z tym, za ostatni poziom kultu-ry wczesnego brązu 1 w Troi możemy z całą pewnością uznać poziom Troja Ilaj Troja lib, choć silnie związana z poprzednim okresem, nosi już pewne cechy kultury reprezentowanej przez późniejsze poziomy. Za pierwszą warstwę okresu wczesnego brązu 2 należy
u-znać Troję lic, a nie, jak chciał Podzuweit, Troję lib.
Czy w kulturze materialnej osad w Thermi na Lesbos,Poliochni na Lemnos, i Embrio na Chios widać podobne zmiany w kulturze, i czy przypadają one na ten sam okres?
Wśród ceramiki pochodzącej z badań wykopaliskowych w Thermi na Lesbos, pani Lamb wyróżniła trzy grupy, oznaozone literami A,
28 x
B i C . l>o grupy A należą naczynia czarne i niektóre ozerwone, pochodzące w całości z warstw Thermi I-II. Klasa B ma charakter przejściowy między grupą A i G; pochodzi z warstw III-IVb. Nale-żą doń naozynia o powierzchni szaro-czarnej z brązowymi i czer-wonymi plamami oraz czerwonej, wpadającej czasami w odcień pło-wy. Ceramika klasy C jest brązowa i czerwonawa, rzadziej szara. Zaliczone do tej grupy naczynia pochodzą z warstw IV-V.Pod wzglę-dem form ceramika z Thermi nawiązuje do Troi I i wczesnych po-ziomów Troi II. Całkowicie brak naczyń toczonych na kole.
Zabudowa Thermi we wszystkich fazach składa się 'z niewiel-kich domów mieszkalnych. W kolejnych warstwach zmienia się prze-de wszystkim plan zabudowy i orientacja domów. W warstwie I domy były orientowane według osi EW (niektóre NS), zawsze przytykały krótszym bokiem do wąskich brukowanych uliczek. Taki sam jest plan zabudowy osady Thermi II. Pozostałości domów z warstwy III były bardzo słabo zachowane, nie ma jednak wątpliwości co do te-go, iż kontynuowały one wcześniejszą orientację. Plan osady u-legł wyraźnej ewolucji w warstwie IV. Powstaje wtedy mur obronny zamykająoy osiedle od południa i zachodu. W insulaoh przytyka-jących do muru domy budowano tak, aby stały dłuższą śoianą rów-nolegle do niego (po osi NW-SE). W oentralnej części wzgórza, gdzie prawdopodobnie nadal używano domów powstałych w warstwie Illb, zachowana jest orientacja EW. Dopiero w fazie IVb całe
28
W.Lamb, Excavations at Thermi in.Lesbos, Cambridge 1936» s. 72-80. ""
1
25
-wzgórze obejmuje zabudowa o jednolitej orientacji NE-SE. Mury o-bronne Thermi V planem odpowiadają wozeâniejszym konstrukcjom. Z tej warstwy znamy także bramy, planem zbliżone do bram z Troi lia. Domy w centrum osiedla zachowują orientację NW-SE,natomiast domy w insulach położonych w sąsiedztwie murów obronnych przyty-kają do nich krótszą, tylną ścianą (w stosunku do warstwy Thermi IV zmiana orientacji- o 90°).
W Thermi zmiany w ceramice zachodziły przede wszystkim w o-kresie osad III-IVa ("przejściowa" klasa ceramiki - B).W tym sa-mym okresie -dochodzi do wyraźnej zmiany planu osiedla - porzuoe-nie orientacji EW, powstaporzuoe-nie murów obronnyoh, ustaleporzuoe-nie się no-wej sieci ulio. Zatem w Thermi przemiany kulturowe zachodziły najintensywniej w okresie trwania osad III-IV.
Porównanie form oeramiki z Troi z naczyniami znalezionymi w Thermi V datuje tę osadę na okres poziomów Ild-g w Troi (wg Podzuweita2^) lub Ila-c w Troi (wg Huota30). Ponieważ w Thermi
nie ma woale ceramiki toczonej na kole, nie znaleziono również depozytów drogocennyoh przedmiotów przypominających skarby z Troi, ani charakterystycznych dla Troi Ild-g urn twarzowych,pro-pozyoja Huota wydaje się być bliższa prawdzie.Zatem omówione wy-żej zmiany kultury materialnej osady w Thermi należy datować na okres odpowiadający użytkowaniu warstw Troja I póż. do Troja lic.
W Poliochni na Lemnos ceramika z warstwy 4 "czerwonej" jest bardzo ściśle powiązana, zarówno pod względem wykonania, jak i zdobienia z ceramiką z wcześniejszych warstw (2 "niebieskiej" i 3 "zielonej"). Charakterystyczną cechą ceramiki z tej warstwy jest występowanie naczyń o bardzo mocno polerowanej powierzchni (odpowiadają grupie "luster ware" znanej z Troi I póź.
-IIo)31.
Wyraźna zmiana charakteru oeramiki zachodzi z początkiem warstwy Poliochni 5 "żółtej". Przeważają naczynia czerwone i płowe z ró-żowawym odcieniem, wykonane z drobniejszej i lepiej niż w po-przednim okresie oczyszczonej gliny. Wśród naczyń polewanych najozęściej spotykamy egzemplarze o powierzchni czerwonej lub
Ch.Podzuweit, op. cit., s.53-55.
% 3 0 J.-L.Huot, ^ą.^ergmi^ues m<gochyome? Uęęęeą ,.?n Anatolie
a..l»«noque du. b r on żTin c i e n i a ris ^982. a.827-836.
o e g l a s t e j (odpowiadają t r o j a ń s k i e j oeramice "red coated ware" występującej w T r o i od poziomu l i d ) . Nową odmianą ceramiki są miejscowe naśladownictwa ceramiki wczesnoegejskiej, tzw. " U r f i r -nis Ware" (w Troi znane również od poozątku T r o i l i d ) . Naczynia toczone na kole pojawiają s i ę sporadyoznie w najwyższyoh pozio-maoh warstwy 4 "ozerwonej", a l e dopiero w Poliochni 5 "żółtym" są naprawdę częste. Podobne zjawisko w Troi obserwujemy w pozio-mach l i b i I l c - g3 2.
Warstwa Poliochni 5 " ż ó ł t a " , na podstawie t y p o l o g i i naozyń oeramicznych, datowana j e s t n a j c z ę ś c i e j na okres Troja I l d - g3 3,
jedynie Huot datuje ją na okres Troi l i g3 4. Jednak charakter c e
-ramiki warstwy 4 "czerwonej" tak wyraźnie różni s i ę od naozyń z poziomów Troi l l d - f (temu okresowi odpowiada warstwa 4 wg Huo-t a ) , że jego propozycję daHuo-towania należy odrzucić.
W architekturze osad Poliochni 35 ai® znajdujemy żadnyoh i -stotnych zmian.
Zacytowane wyżej zmiany w technice produkoji ceramicznej do-kładnie odpowiadają zmianom stwierdzonym uprzednio w T r o i . Co w i ę o e j , porównanie t y p o l o g i i form naozyń oeramioznych znajdowa-nych na obu stanowiskach upewnia nas, że omawiane zmiany zaszły w obu osadach niemal dokładnie w tym samym momencie, w czasie u-żytkowania poziomów I l b - c w T r o i .
W Emborio na Chios warstwom l - I I w Troi odpowiadają warstwy V - I . 1 warstwach V-IV wszystkie naczynia wytwarzano
ręcznie.Charakterystyczne dla tego okresu są naczynia czarne i szare, c z ę -sto o plamistej powierzchni. Interesująoą grupę stanowi oeramika identyfikowana przez Hood'a jako znana z T r o i "scored ware" (po-jawia s i ę tam w środkowym okresie warstwy Troja I ) . W warstwach I I I - I I w Emborio, próoz wyżej wspomnianych grup naczyń, napoty-kamy ceramikę o błyszozącej czarnej lub czerwonej pcwierzohni (w Troi» "luster ware"); nadal nie stwierdzamy użycia koła
garnoar-skiego3 5.
Zasadnioza zmiana następuje w warstwie I . Pojawia s i ę oera-mika toczona na kole,ohoć występuje stosunkowo rzadko. Kolor
po-3 2 Idem, Poliochni I I , Roma 1976, s.249-250.
^ Idem, gp.llochni I , Roma 1963» tablica chronologiczna; Ch. Podzuweit, op. c ł t V , " 8^6-41.
3 4 J.-L.Huot, op. c i t . , s.689-705. 3 3 S.Hood, op. o i t . , 8.732.
wierzchni naczyń zmienia się z czarnego i szarego na płowy i czerwony. Nie spotykamy już, częstszych w poprzednich warstwaoh, imadeł rurkowatyoh i przekłutych guzków różnych rodzajów, zanika użycie dekoracji teohniką inkrustowania^ .
Architektura osady w Emborio jest słabo rozpoznana, toteż trudno o jakieś ogólniejsze wnioski. W warstwach V-IV stwierdzo-no istnienie domów mieszkalnych o nieregularnych planach (żadne-go nie odsłonięto całkowicie), stojących przy krętych brukowa-nych uliczkach. W warstwie I I I i I I w tym miejscu wzniesiono mu-ry obronne z kamienia, konstrukcją przypominające mumu-ry obronne z Thermi IV-V.
Na podstawie analogii form ceramiki warstwy V - I V - I I I uznawa-ne są za współczesuznawa-ne warstwom Troja I wcz. i śr. Warstwom Troja I póź. i I I wcz. odpowiada w Emborio warstwa I I , zaś pozostałym poziomom warstwy Troja I I najwyższa warstwa w Emborio.Zatem zno-wu zmiany w technice produkcji ceramicznej, bardzo podobne do tych, które wcześniej zauważyliśmy w Poliochni i w Thermi, przy-• padają na okres użytkowania poziomów Ilc-d w Troi.
Pozostałe stanowiska, na których zaobserwowano i wstępnie przebadano kulturę odpowiadającą czasowo warstwom I i I I w Troi dostarczyły jedynie bardzo nielicznych i wyrywkowyoh materiałów. W Troi podstawą oddzielenia poziomów, należących do warstwy I , od tych, które należą do warstwy I I , była gruba warstwa spa-lenizny, której istnienie stwierdzono na głębokości ok.3,5 m nad calcem. Mimo że na innych stanowiskaoh nie znaleziono warstw popiołu współczesnych t e j z Troi Ij,powszechnie przyjęto, iż ko-niec Troi I wiąże s i ę z falą zniszczeń w c a ł e j zachodniej Ana-t o l i i i wyznacza konieo wczesnego brązu 1. Jednak już Blegen za-uważył, iż pod względem kultury materialnej ostatnie poziomy Troi I i pierwsze poziomy Troi I I wcale nie różnią się od s i e -b i e ^ . Stwierdzono też -brak zniszczeń w warstwach odpowiadają-cych poziomowi Troja I na innyoh stanowiskaoh. Wobeo tego nie ma najmniejszych powodów, aby całą periodyzację wozesnego brązu w zachodniej Anatolii datować na podstawie obserwacji stratygra-ficznych z jednego stanowiska (tzn. T r o i ) , gdy inne stanowiska dają spójny i odmienny obraz, w dodatku przystający do przemian
3 6 Idem, s.734. ^ Por. przypis 24.
kultury w samej Troi. Dlatego przesunięcie daty początku wczes-nego brązu 2 z początku poziomu Troja I I na początek poziomu Tro-ja lic wydaje się mi koniecznością. Przeciwko przyjęciu propozy-c j i Podzuweita, by datować popropozy-czątek wpropozy-czesnego brązu 2 na poziom Troja l i d , przemawia brak większych różnic między kulturą tego a
poprzedniego poziomu w Troi, szczególnie wyraźnie widoczny w architekturze. Na innych stanowiskach do wczesnego brązu 2 nale-ży zaliczyć wobec tego warstwy Poliochni 5 "żółte", Thermi I V A oraz Emborio I ( i l . 6 ) .
Początek wczesnego brązu 3
Tradycyjnie poozątek wczesnego brązu 3 w zachodniej Anatolii identyfikuje się z pierwszym poziomem budowlanym Troi III.Pod-stawą tej identyfikacji było zubożenie kultury materialnej, nie tylko w skali stanowiska, ale całego terenu występowania kultury trojańskiej. Zmianę tę wyjaśniano najazdem z zewnątrz i znisz-czeniem licznych osad kultury trojańskiej w okresie odpowiadają-cym czasowo spaleniu Troi lig i nieco później.
Z odmienną propozycją wystąpił w 1977 roku Mellaart^8. Jego zdaniem ostatnim poziomem wczesnego brązu 2 w Troi jest poziom Troja l i d , zaś począwszy od Troi I l e rozpoczyna s i ę , trwający do opuszczenia osady odkrytej w warstwie Troja V , okres wczesnego brązu 3. Ponieważ materiał przemawia za datowaniem początku wozesnego brązu 2 na poziom Troja l i c , propozyoja Mellaarta o-graniczałaby długość trwania tego okresu do ok.100 lat (2 pozio-my budowlane). Bóżnice, jakie obserwujepozio-my między kulturą mate-rialną poziomu lid a kulturą poziomu I l e , ograniozają się do
po-jawienia się na terenie twierdzy w Troi zabudowy mieszkalnej, złożonej z wieloizbowyoh domów. W poziomie Troja lid nie napoty-kamy żadnych śladów pożaru, o którym wspomina Mellaart. Ponieważ w tym okresie na pozostałych stanowiskaoh również nie widzimy żadnych zmian w kulturze materialnej, propozycję Uellaarta nale-ży odrzuoić.
3 8 J.Mellaart, Troy, ę r^ęaegsment t IVth International Collquium on Prehistory, Sheffield 1977.
Ciekawszą propozycję opublikował w 1979 roku Podzuweit^^.Je-go zdaniem, różnica między kulturą Troi lig a Troi I I I jest tyl-ko pozornie różnicą jatyl-kościową. Zniszczony poziom lig zawierał zapewne też przedmioty wyprodukowane we wcześniejszych okresach, natomiast, ponieważ warstwy III-V w Troi zostały niemal w całoś-ci przebadane przez Schliemanna, dla większoścałoś-ci zabytków z tych warstw nie znamy dokładnej ich przynależności do warstw archeo-logicznych. Niemal wcale nie znamy architektury tego okresu, szczególnie gdy po badaniach Blegena okazało s i ę , iż warstwa Troja I I I Dorpfelda należy do warstwy I I jako poziom g, a mury obronne, datowane na okres Troi V , pochodzą z pierwszych pozio-mów warstwy V I . Szczątki wieloizbowych dopozio-mów mieszkalnych, od-krytych przez Blegena w "ostańcach" pozostawionyoh przez poprzed-nich badaczy, oraz nieliczne sondaże poza murami obronnymi Troi I I dały niewielką liczbę dobrze datowanych naozyń ceramicznych. Udało się również zidentyfikować mury obronne Troi V i
pozosta-łości po murach Troi IV.
Analizując formy ceramiki trojańskiej, Podzuweit uznał, że naczynia pochodzące z warstwy Troja I I I są równie mocno związane z ceramiką późnych poziomów Troi I I , jak z ceramiką warstwy Tro-ja I V , przy czym charakteryzuje ją niemal całkowity brak innowa-c j i w stosunku do poprzedniego okresu. Dopiero w Troi IV poja-wiają się nowe formy i warianty naczyń. W tym okresie wychodzą z
użycia takie naczynia, jak tzw. depas amphikypellon i niemal wszystkie odmiany kubków i flaszek. Na ich miejsoe pojawiają się warianty wcześniejszych form, charakteryzujące się silniejszym akcentowaniem tektoniki naczyń (profilowane wylewy,kanciaste za-łamania brzuśoa i ramion naczyń). Ponieważ najważniejsze natęże-nie tyoh zmian ma miejsce w kulturze poziomów Troja IVc-d, Pod-zuweit poziom Troi IVd uznaje za początek wczesnego brązu 3 w Troi.
Spostrzeżenia na temat ewolucji form naczyń w Troi są słusz-ne. Podobne zmiany obserwujemy w Beyęesultan na przełomie warstw V I I I i VII (w warstwaoh XII-VIa w Beyęesultan znajdujemy kulturę trojańską). Począwszy od poziomu IVo w Troi i warstwy VII w Beyęesultan pojawiają się charakterystyczne misy,dekorowane wew-nątrz malowanym czerwoną farbą motywem krzyża (tzw. "red cross
bonis")» Na tym jednak kończą s i ę zmiany zaohodzące w kulturze poziomów Troja IVc-d. Można natomiast wskazać szereg przemian zachodzącyoh w kulturze trojańskiej na początku warstwy IV i V w Troi. Warstwa Troja IV w architekturze przynosi powrót do ścian budowanych z cegły mułowej na niskim kamiennym fundamencie (w Troi I I I do znacznej wysokości, j e ś l i nie c a ł e , z kamienia). W
ceramice, klasę "nubbly ware" zastępuje duża grupa domowych z rzadko dotąd stosowaną domieszką roślinną. W warstwie Troja V naczynia z domieszką roślinną zanikają, pojawia s i ę natomiast
szara oeramika domowa i stołowa, będąca zapowiedzią ceramiki mi-n i j s k i e j , bardzo c z ę s t e j w warstwie Troja VI ( i l . 2 ) . Oriemi-ntacja budynków mieszkalnych zmienia s i ę zarówno na początku Troi IV,
jak i Troi V. Dostrzegamy zatem zmiany w kulturze materialnej i na początku warstw Troja IV i Troja V, i w poziomach Troja IVcd. Należy jednak pamiętać, że tylko zmiany zachodzące w p o z i o -maoh Troja IVo-d obserwujemy na innych stanowiskach niż Troja.
Wróćmy jeszcze do tradycyjnego datowania początku wczesnego brązu 3 na poziom Troja I l i a . Argument Podzuweita, że dyspropor-c j e między kulturą materialną warstw Troja I I i Troja I I I mogą być spowodowane słabą znajomością Troi I I I j e s t słuszny, ale nie
zapominajmy, że warstwy Troja IV i V są równie słabo znane i wnioski Podzuweita, wysunięte na podstawie stosunkowo skromnego materiału, mogą być błędne. To prawda, że w ceramice brak j a -kichkolwiek zmian technicznyoh w stosunku do naczyń z warstwy Troja I I , widzimy natomiast, o ozym nie wspomina Podzuweit,zmia-ny w budownictwie. Domy mieszkalne we wszystkioh poziomach Troi I I I miały ściany w c a ł o ś c i budowane z kamienia, przeciwnie niż domy z Troi I I o ścianach z cegły mułowej na kamiennym funda-mencie. W okresie odpowiadającym początkowi warstwy I I I w Troi dochodzi do znacznego rozszerzenia terenu występowania kultury trojańskiej. Przed zniszczeniem poziomu Troja l i g , występowanie ceramiki kultury trojańskiej ograniczało s i ę do północno-zaohod-n i e j Apółnocno-zaohod-natolii (po Eskięehir północno-zaohod-na wschodzie, dolpółnocno-zaohod-ny Meapółnocno-zaohod-nder i górpółnocno-zaohod-ny Hermos na południu), przybrzeżnych wysp (Lemnos, Lesbos, Chios, i Samos) oraz Półwyspu G a l l i p o l i i Tracji tureckiej na północy. Począwszy od Troi I I I , Beyçesultan XII, Afrodyzji Pekmez IVc, Samos Heraionu I I i Karata^ (osada na południowym stoku t e l l u ) w c a ł e j zachodniej Anatolii, w miejsce kilku kultur poprzednie-go okresu, występuje jedna kultura, wywodząca s i ę bezpośrednio
od kultury warstwy I I w T r o i . W s f e r z e silnych wpływów t e j k u l -t u r y , poza zachodnią Ana-tolią, znalazły s i ę : C y l i c j a , Wyżyna Ko-nya, dolina Bangariosu po P o l a t l i , Tracja Grecka i Bułgarska, Tesalia i , częściowo, Macedonia ( i l . 6 , 7 ) .
Moim zdaniem, wspomniany wyżej szybki przyrost terytorium, na którym stwierdzamy obecność kultury t r o j a ń s k i e j , j e s t n a j -i s t o t n -i e j s z ą ze wszystk-ich omów-ionyoh wyżej zm-ian w kulturze. Z tego powodu jestem za utrzymaniem tradycyjnego datowania p o -ozątku wozesnego brązu 3 na początek Troi I I I . Argumentom Pod-zuweita nie można odmówić s ł u s z n o ś c i , ale nie wydają mi s i ę na t y l e ważkie, by przesuwać datowanie początku wozesnego brązu 3 na poziomy IVc-d w T r o i . Na ioh podstawie można ewentualnie
wy-odrębnić wczesną i późną fazę tego okresu.
Koniec epoki wczesnego brązu
Wszyscy uczeni zgodnie datują koniec epoki wczesnego brązu w zachodniej A n a t o l i i na opuszczenie najwyższego poziomu osady V w T r o i . Takie datowanie zaproponował Blegen na podstawie r ó ż
-nio między materiałem z warstw I - V , których jedność kulturową
40
zawsze podkreślał, a znaleziskami z warstwy VI .W Troi VI pod-stawowym gatunkiem naozyń j e s t szara i , r z a d z i e j występująca,czer-wona ceramika minijaka, być może wywodząca s i ę z wczesnobrązowej ceramiki z okolic miast Inegol i Tavpanli w T u r c j i . Ponieważ w tym samym okresie co Troja V, zostają opuszczone lub zniszozone l i c z n e inne osady kultury t r o j a ń s k i e j na terenie c a ł e j zaohod-n i e j Azaohod-natolii (Polioohzaohod-ni 6, Kumtepe I I , Karaagaqtepe 4,Beyqesul-tan Via, i l i c z n e s4,Beyqesul-tanowiska znane z badań powierzchniowych), przy czym na stanowiskach d a l e j zasiedlonych dochodzi do zmiany kultury, nie ma żadnych wątpliwości co do zasadności datowania końca wczesnej epoki brązu na ten właśnie okres.
4 0 C.W.Blegen et a l . , Tj;ox j ^ j . T h e , s i x t h and, seventh S e t t
Chronologia bezwzględna kultury t r o j a ń s k i e j
Na początku artykułu wspomniałem o wielkich różnicach w chro-n o l o g i i bezwzględchro-nej kultury t r o j a ń s k i e j . Najchro-niższe daty począt-ku osadnictwa w T r o i (ok. 2700 p . n . e . ) , podają c i badacze, któ-rzy uznają, że początek użytkowania warstwy I I w Troi był współ-czesny początkowi użytkowania warstwy "EB I I I " w Tarsus. Ponieważ takie zestawienie nie wytrzymuje krytyki, proponowaną na j e -go podstawie chronologię bezwzględną należy odrzucić.średnie da-t y (3100-2950 p . n . e . ) proponują zwolennicy zesda-tawienia warsda-twy Troja I I z warstwą "EB I I " w Tarsus, zaś najwyższe datowania
(3750-3600 p . n . e . ) są wynikiem posługiwania s i ę datami C1\
0-puszczenie Troi V miało nastąpić, według datowań "historycznych", ok. 1900 l a t p.n.e. lub ok. 2150 l a t p . n . e . , j e ś l i wierzyć da-tom O1 4.
Niestety obie metody datowania w przypadku zachodniej Ana-t o l i i są Ana-trudne do zasAna-tosowania.
W przypadku metody historyoznej na przeszkodzie s t o i znikoma liczba dobrze datowalnych importów. Mamy co prawda złote okucie mebla z kartuszem egipskiego faraona Sahure (V dynastia, panował
ok. 24872473 p . n . e . ) , ale pochodzi ono z zespołu zabytków o n i e
-41
pewnej autentyczności . Znalezioną w warstwie Poliochni 5 " ż ó ł -t e " mezopo-tamską pieczęć cylindryczną pani Porada wyda-towała na
okres wczesnodynastyczny 2 w Mezopotamii (ok. 2800 - 2600 p.n. 42
e . ) , ale pieczęć mogła dotrzeć na Lemnos w wiele lat po j e j wy-produkowaniu.
Wobec t a k i e j sytuacji podstawą chronologii historycznej są koneksje z Egeą. Znaleziska " s i l v e r y gray ware" na Chios i cera-miki wczesnohelladzkiej w Troi każą datować powstanie pierwszej
osady w Troi na ten sam okres co początek wczesnego brązu na Kre-c i e . Datę t ę , dzięki importom z Egiptu, ustalono na ok. 3100 l a t p.n.e. Obliczanie długości trwania poszczególnych okresów doko-nywano na podstawie podzielenia liczby l a t trwania pierwszych
pięciu osad w Troi przez l i c z b ę poziomów budowlanych, stwierdzo-J.Mellaart, The. Royal Dorak Treasure. I l l u s t r a t e d London News. 28.11.1959, 8.754.
-4 2 L.Bernabo-Brea, Poliochni I I , Roma 1976, s.188, 298-302,
nych w tych warstwach (obecnie przyjmuje s i ę , że było ich 36, a nie jak chciał Blegen 31). W ten sposób uzyskano daty:
Troja I ok. 3100-2750 p.n.e
Troja I I ok. 2750-2400 p.n.e
Troja I I I ok. 2400-2240 p.n.e
Troja IV ok. 2240-2040 p.n.e
Troja V ok. 2040-1900 p.n.e
^Wobec czego datowanie poszczególnych okresów epoki wczesnego brązu, według podziału zaproponowanego w tym artykule,będzie się przedstawiać następująco:
wczesny brąz 1 ok. 3100-2600 p.n.e. wczesny brąz 2 ok. 2600-2400 p.n.e.
wczesny brąz 3 ok. 2400-1900 p.n.e. ( f i g . 6 ) 14
Bownież w przypadku metody C prawie nie dysponujemy danymi z zachodniej A n a t o l i i . Z 31 publikowanych dat tylko jedna odnosi s i ę do warstw kultury t r o j a ń s k i e j . Pochodzi ona z Emborio IV (okres Troi I ) i wynosi 2025 + 92 p . n . e . , co po k a l i b r a c j i daje datę 2520 + 92 p.n.e. (może jednak być tak wczesna jak 2840 + + 92 lat p.n.e. - możliwość taka wynika z przebiegu krzywej kal i b r a c y j n e j ) . Mimo t o , w porównaniu ze znanymi z sąsiednich t e -renów datami dla tego okresu, data z Emborio wydaje się zbyt późna.
Dla datowań metodą 0 jednym z najważniejszych stanowisk jest Ezero, leżące koło Howej Zagory w Bułgarii. Synchronizmy E-zero 1.14-8 z Poliochni 2 "niebieskim", EE-zero 1.7-5 (okres "Mi-khalic") z Troja I póź., oraz Ezero 1.4-1 (okres "Kiryłmetodie-v o " ) z Troja I I , Poliochni 4 i 5, i Thermi V4 3 pozwalają użyć
14
sekwencji 20 dat C do datowania kultury trojańskiej.Siedem dat uzyskanych dla próbek z warstwy Ezero 1.7 zawiera s i ę w prze-dziale 3380-3220 l a t p . n . e . , zaś trzy daty z Ezero 1.4 dają śred-nią 2950 l a t p.n.e.
Dla obszaru Egei z okresu wczesnego brązu 1 mamy dwie daty z Lerny (ok. 3400-3200 l a t p . n . e . ) , zaś dla wczesnego brązu 2 próbki pobrane w Eutresis znów dają daty ok. 2950 p.n.e.
4 3 G.I.Georgiev, N.J.Merpert, Dig _ Sled lun k , Eze.ro . und_ _ JJare
S ^ . ^ g l Ł J s M ^ a Ł f e ^ j ^ ' Symposium_ tfber ^ i e Ent-ât efiung una Chronologie der Badener Kultur, Bratislava 1973, s. 215-254; i d . , Bzeroj rannebronzoyo s e l i s t e , Sofia 1979.
1 południowo-zaohodiiiej Anatolii próbek dostarczyły trzy sta-nowiska» Beycesultan, Afrodyzja i Karatag. Daty z Beygesultan
odnoszą się do późnego chalkolitu (warstwy XXXVIII i XXXVI) i datują ten okres na lata 4400-4200 p.n.e. Podobne daty dla tego okresu otrzymano dzięki próbkom z Afrodyzji (Pekmez VIId). Pozo-stałe próbki z Afrodyzji pochodziły z warstw Pekmez IV-II (odpo-wiadają warstwom III-V w Troi) i dały daty między 2500 i 2060 p.n.e. Próbki z Karata§, pobrane w warstwie II, dały daty zbli-żone do 2950 p.n.e. M.Mellink datuje tę warstwę na okres war-stwy Troja I4 4, jednak po porównaniu z kulturą materialną
połud-niowo-zachodniej Anatolii, właściwsze wydaje się odniesienie tych dat do wczesnego brązu 2 (tj. Troi Ilc-g).
Na podstawie wyżej oytowanych dat uznaje się, iż początek 0-sadniotwa w Troi miał miejsce ok. 3600 lat p.n.e., zaś koniec Troi IV - ok. 2150 lat p.n.e. Dokładnych obliczeń czasu trwania poszczególnych warstw w Troi dokonano tak jak przy datowaniu "hi-storycznym". W ten sposób otrzymano datyt
Troja I ok. 3600-3100 p.n.e. Troja II ok. 3100-2560 p.n.e. Troja III ok. 2560-2380 p.n.e. Troja IV ok. 2380-2150 p.n.e. Troja V ok. 2150-1970 p.n.e.
Okresy kulturowe należy zatem datować w następujący sposób: wczesny brąz 1 ok. 3600-2920 p.n.e.
wczesny brąz 2 ok. 2920-2560 p.n.e.
wczesny brąz 3 ok. 2560-1970 p.n.e. (il.6) 14 Rozbieżność między datami "historycznymi" a datami C właś-ciwie od samego powstania tej drugiej metody stanowi nierozwią-zany problem. Stosowanie uzyskiwanych w bardzo skomplikowany spo-sób krzywych korelacyjnych nie zmieniło zasadniczo sytuacji.Atu-tem metody c'14 jest to, iż może być stosowana dla każdej epoki
i każdego terenu,wadą jest dość znaczny margines błędu,sięgająoy trzeciego tysiąclecia p.n.e. do 100 lat przed i po podawanej da-cie. Niestety, ostatnie próby wykazały, że w zależności od dnia, w którym poddano próbkę analizie, wyniki tej analizy mogą się dość znacznie od siebie różnić. ïïobec tego prawdopodobieństwo,że
\
. - 1
4 4 M.Mellink, acsâSStiSEgjîtJCarat^^ 1967, American
Journal of Archaeology 72 (1968), s72!;
data "zmieści się" w podanym marginesie błędu wynosi zaledwie 66% i wzrasta do 95% przy podwojonym marginesie błędu4^.
Do czasu wprowadzenia nowej, niezawodnej metody datowania "nie historycznego" lub ustalenia aależności między chronologią C a "historyczną" oba wspomniane sposoby datowania muszą funk-cjonować niezależnie od siebie. Zestawianie dat uzyskanyoh róż-nymi metodami prowadzi tylko do błędów i nieporozumień.
Dotychczasowe propozyoje chronologii kultur wczesnego brązu zachodniej Anatolii powstawały najczęściej "przy okazji" publi-kaoji wyników własnyoh wykopalisk i jako takie nie wykorzystywa-ły całego dostępnego materiału. Dlatego też w ciągu kilkudzie-sięciu lat prowadzenia badań archeologicznych w zachodniej Ana-tolii powstało kilka różnych propozycji chronologicznych. Dzi-siaj, dzięki publikowanym ostatnio analitycznym studiom poświę-conym poszczególnym dziedzinom kultury materialnej oraz pierw-szym syntezom (dotyczy to basenu Morza Egejskiego), i wreszoie nowym badaniom, mamy na tyle reprezentatywny materiał, aby móc poddać krytyce powstałe wcześniej propozycje chronologiczne.
'A wyniku takiej analizy należy odrzucić wszystkie systemy chronologiczne zbudowane na podstawie założenia o współczesności warstw Troja II-TV z warstwą "BB III"w Tarsus. Nie ma obecnie najmniejszych wątpliwości co do tego, iż początek osadnictwa w Troi przypadł w czasie, gdy zarówno w Cylicji, jak i w basenie Morza Egejskiego, rozpoczynała się epoka wczesnego brązu, a war-stwa II w Troi odpowiada czasowo warstwie "EB II" w Tarsus. Im-plikuje to odrzuoenie wszystkioh dat bezwzględnych, poza naj-wcześniejszymi datami "historycznymi" (to jest początek wczesne-go brązu ok. 3100 p.n.e.) i funkcjonującym nadal niezależnie sy-stemem dat C1 4.
Analiza kultury materialnej II warstwy Troi i odpowiadają-cych czasowo warstw sąsiednich stanowisk prowadzi do bardzo cie-kawych wniosków. Zmiany w kulturze, które należy uznać za wy-znacznik drugiego okresu wczesnego brązu, wystąpiły nie w pierw-szym poziomie warstwy Troja II, jak powszechnie uznawano, ale dopiero w poziomach Ilc-d. Taka korekta datowania początku wozes-nego brązu 2 każe patrzeć krytycznie na tradycyjne datowanie
po-czątku wczesnego brązu 3. Pierwsza próba przesunięcia tej daty 45
H.Barker, Radiocarbon Dating, its Scope and Limitations.
data "zmieści się" w podanym marginesie błędu wynosi zaledwie 66% Do czasu wprowadzenia nowej, niezawodnej metody datowania "nie historycznego" lub ustalenia należności między chronologią C a "historyczną" oba wspomniane sposoby datowania muszą funk-cjonować niezależnie od siebie. Zestawianie dat uzyskanyoh róż-nymi metodami prowadzi tylko do błędów i nieporozumień.
Dotychczasowe propozyoje chronologii kultur wczesnego brązu zachodniej Anatolii powstawały najczęściej "przy okazji" publi-kaoji wyników własnych wykopalisk i jako takie nie wykorzystywa-ły całego dostępnego materiału. Dlatego też w ciągu kilkudzie-sięciu lat prowadzenia badań archeologicznych w zachodniej Ana-tolii powstało kilka różnyoh propozycji chronologicznych. Dzi-siaj, dzięki publikowanym ostatnio analityoznym studiom poświę-conym poszczególnym dziedzinom kultury materialnej oraz pierw-szym syntezom (dotyczy to basenu Morza Egejskiego), i wreszcie nowym badaniom, mamy na tyle reprezentatywny materiał, aby móc poddać krytyce powstałe wcześniej propozycje chronologiczne.
'A' wyniku takiej analizy należy odrzucić wszystkie systemy chronologiczne zbudowane na podstawie założenia o współczesności warstw Troja II-IV z warstwą "EB III"w Tarsus. Nie ma obecnie najmniejszych wątpliwości co do tego, iż początek osadnictwa w Troi przypadł w czasie, gdy zarówno w Cylicji, jak i w basenie Morza Egejskiego, rozpoczynała się epoka wozesnego brązu, a
war-stwa II w Troi odpowiada ozasowo warstwie "EB II" w Tarsua. Im-plikuje to odrzuoenie wszystkich dat bezwzględnych, poza naj-wcześniejszymi datami "historycznymi" (to jest początek wczesne-go brązu ok. 3100 p.n.e.) i funkcjonującym nadal niezależnie sy-stemem dat C .
Analiza kultury materialnej II warstwy Troi i odpowiadają-cych czasowo warstw sąsiednich stanowisk prowadzi do bardzo cie-kawych wniosków. Zmiany w kulturze, które należy uznać za wy-znacznik drugiego okresu wczesnego brązu, wystąpiły nie w pierw-szym poziomie warstwy Troja II, jak powszechnie uznawano, ale dopiero w poziomaoh Ilc-d. Taka korekta datowania początku wozes-nego brązu 2 każe patrzeć krytycznie na tradycyjne datowanie
po-czątku wczesnego brązu 3. Pierwsza próba przesunięcia tej daty i wzrasta do 95% przy podwojonym marginesie błędu
na okres istnienia warstwy Troja IV nie powiodła s i ę , ohoć zwró-ciła uwagę na fakt, iż do tradycyjnego datowania (początek warstwy Troja I I I ) również można mieć zastrzeżenia. Być może, dzięki najnowszym badaniom, już wkrótce będzie można wyjaśnić i tę wątpliwość.
