Ksenia Kostenicz,Zofia
Makowiecka
"Библиография русских переводов
произведений Адама Мицкевича",
В. Н. Стефанович, И. Л. Курант,
Москва 1956, Всесоюзная
Государственная Библиотека
Иностранной Литературы...:
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 48/3, 223-228
w Polsce w różnych okresach jej historii są bardziej widoczne, łatw iejsze do odczytania.
A oto inne spostrzeżenia edytora poczynione przy analizie utworu i cha rakterystyce jego recepcji w Polsce. Pierwsze: w historii aresztowania Ja mesa widoczny jest w pływ fragm entów Rękopisu znalezionego w Saragossie Jana Potockiego. Drugie: widoczne jest nawiązanie do niektórych ustępów powieści Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej Malwina, czyli dom yślność
serca. Najbardziej interesująca uwaga dotyczy Niem cewiczowskiego Jana z Tęczyna. Emil Kipa dowodzi, że powieść Niemcewicza była swoistą formą
polemiki z nieżyjącym już Potockim i jego stosunkiem do przeszłości Polski. Ujemnej opinii Potockiego o roli „baronów ciemnogrodzkich“ przeciwstawił Niem cewicz „dodatnią w pewnej mierze rolę możnowładztwa polskiego“ (s. C). Teza śmiała i pociągająca w szczegółach. Czy jednak w pełni prze konywająca? Czy naprawdę problematyka powieściowa obu utworów jest zbieżna i w m otywie historii Tęczyńskiego oraz Cecylii można widzieć od powiednik miłości Wacława i Wandy? Czy historia fantastycznej podróży do Ciemnogrodu przypomina w czymkolwiek przygody bohaterów Jana
z Tęczyna? Powieść Niemcewicza jest pierwszą u nas powieścią historyczną
typu walterskott>wskiego, co — rzecz jasna — pociągnęło za sobą dalsze konsekwencje, gdy chodzi o stosunek do przeszłości narodowej i o sposób jej przedstawienia. Podróż natom iast wyrasta z innych tradycji literackich i służyć miała innym celom politycznym.
Skoro już mowa o recepcji Podróży, warto dorzucić jeden szczegół, zau ważony przez Mariana Szyjkowskiego w książce „Génie du christianism e“
a p rądy u m ysłow e w Polsce porozbiorow ej: echem powieści Potockiego była
drukowana w P s z c z ó ł c e K r a k o w s k i e j (1820—1821) opowieść Podróż
do Szarogrodu, stanowiąca satyrę na arystokrację, naśladowców cudzo
ziemszczyzny i różne wady szlacheckie.
Nowe wydanie Podróży, poprzedzone wyborem felietonów Ś w istka k r y
tycznego, przypomniało wybitnego męża stanu i historyka sztuki jako pisa
rza, który w ciągu pierwszych lat Królestwa odegrał niemałą rolę w życiu publicznym i literackim.
Otrzymaliśmy bardzo staranne wydanie tekstu, porównane z zachowa nym częściowo w papierach Potockiego brulionem, tu i ówdzie poprawione. Nowe, cenne studium Emila Kipy przedstawiło Potockiego na tle ówczesnej rzeczywistości i powiązało go z wypadkami, w których odegrał wybitną rolę. Dzięki temu autor Podróży do Ciemnogrodu stał się postacią bliższą i bardziej zrozumiałą, a jego utwory literackie otrzymały wyraźne cechy dokumentu postępowej m yśli polskiej.
Zdzisław Libera
С т е ф а н о в и ч ß. H., К у р а н т И. Л., БИ БЛИОГРАФ ИЯ РУССКИХ П ЕРЕВО ДО В П РО И ЗВ ЕД ЕН И Й АДАМА МИЦКЕВИЧА. Москва 1956. Всесоюзная Государственная Библиотека Иностранной Литературы, s. XV, 1 nib., 144, 4 n lb .+ l tablica.
Walne m iejsce w plonie Roku M ickiewiczowskiego zajmują świadectwa wyrosłych z działalności poety międzynarodowych więzi kulturalnych. Szcze gólnie interesujące są dokumenty najbardziej ścisłe — „obrachunki biblio
graficzne“, które przynosząc dokładną ew idencję obcych Mickieąjoiczianów, w ymierzają znaczenie i zasięg prom ieniowania słowa M ickiewicza w świecie. Poważną publikację tego typu zapowiedzieli na międzynarodowej Sesji M ickiewiczowskiej (17—20 kwietnia 1956) uczeni radzieccy, przywożąc do Warszawy m aszynopis najnowszej i najpełniejszej bibliografii rosyjskich przekładów M ickiewicza. Dziś Библиография русских переводов произведений
А дам а Мицкевича (nazywana tu dalej Bibliografią), sporządzona przez Ste
fanowicza i Kuranta, jest już dostępna w form ie książki wydanej przez W szechzwiązkową Państw ow ą Bibliotekę Literatury Obcej w Moskwie.
Bibliografia informuje o wydaniach zb iorow ych1 i wyborach dzieł
Mickiewicza, o książkowych edycjach poszczególnych utworów, prześledzą nadto przekłady rozsiane po czasopismach, almanachach i wydaniach dzieł poetów, którzy Mickiewicza tłumaczyli. Zasięg chronologiczny obejmuje okres od lat dwudziestych w. X I X2 do r. 1954 w łą cz n ie3. Do roku 1882, tj.
do momentu ukazania się pierwszego rosyjskiego wydania dzieł Mickiewicza, przejrzano także opracowania historycznoliterackie, wyłuskując z nich prze kłady całości lub większych fragm entów utworów poety. Celowo pomijano jedynie nuty ze słow am i M ickiewicza oraz utwory m ylnie mu niegdyś przy pisywane.
Zasadniczo B ibliografia w ylicza tylko druki z terenu Rosji, cytując w y dawnictwa zagraniczne jedynie w drodze wyjątku. Tak na przykład w y m ienia ona nielegalne londyńskie w ydania dzieł R ylejewa (wyd. pierwsze: 1861) i lipską antologię Лют ня (wyd. pierwsze: 1869), chodziło bowiem 0 zawarty w nich przekład (Ogariewa) wiersza Do p rzyjaciół Moskali, który w Rosji zaczął się ukazywać jawnie dopiero od roku 1906. Z w ydawnictw publikowanych na ziemiach polskich uwzględniono druki zwarte z okresu zaborów (jedyna pozycja m iędzywojenna, Sonety krym skie w przekładzie B. Święcickiego (Wilno 1935), trafiła do spisu chyba przypadkowo), nie sięgano natom iast do czasopism. Stąd np. brak Farysa w przekładzie O. Tai m y ( K u r i e r W a r s z a w s k i , LIV, 1874, nr 165).
Samo przekartkowanie B ibliografii orientuje, że literaturze rosyjskiej przyswojony został niem al cały dorobek Mickiewicza. Nie były przełożone
Zdania i uw agi, kilka w ie r sz y4 i pew na liczba utworów, które nie mogą
lub nie powinny być tłumaczone. Są to specyficznie polskie w swej treści
W iersze Franciszka G rzym ały i Do Franciszka G rzym ały, pisma gramatyczne
1 recenzje, przekłady M ickiewicza z poetów ob cych 5, bardzo drobne wiersze i urywki, wreszcie — m łodzieńcze utw ory o charakterze okolicznościowym lub organizacyjnym oraz w czesne próby epickie i opowiadania.
Indeks tłum aczy obejmuje 217 nazwisk, wśród nich poetów tej miary co A siejew, Balmont, Briusow, Bunin, Fet, Kozłow, Lermontow, Majkow,
1 Było ich cztery. Ostatnie, pięciotomowe, w yszło w latach 1948—1954
pod redakcją Dymitra В ł a g o j a, Maksyma R y l s k i e g o , Marka Ż i w o w a i i n n y c h . *
2 Pierwszy drukowany przekład (Św iteź, pióra K. S. S-cz) ukazał się
w e wrześniu 1825 w czasopiśm ie Н о п о с т и л и т е р а т у р ы .
3 Znajdują się też pozycje z r. 1955, ale rejestracja ich nie jest pełna.
4 ,.Broń mnie przed sobą samym...“, ,.Geby za lud krzyczące...“, Nocleg,
„Pytasz, za co Bóg t r o c h ą sław y mnie ozdobił...“ i „Snuć m iłość...“
5 Niektóre z nich (The M eeting of the W aters z M o o r e ’ a i dwa sonety
Mej, Ogariew i Puszkin. N ie uwidocznieni w indeksie, ale licznie w B iblio
grafii reprezentowani są też tłumacze anonim ow i Najbogatszy dorobek
wykazują poeci X IX w. (zwłaszcza Benediktow, Berg, Siemionów). Obok nich — znany także z działalności na terenie polskim szermierz kulturalnego zbliżenia narodów słowiańskich — Dubrowski, jednocześnie autor pierwszej w języku rosyjskim większej pracy o M ickiew iczu6.
Autorom B ibliografii n ie. udało się odnaleźć niektórych przekładów wzm iankowanych w literaturze o Mickiewiczu (np. tłumaczeń księżny Ze- naidy Wołkońskiej, Szigarina i in n y ch 7). Prawdopodobnie nie były one w ogóle publikowane.
Obejmująca blisko 2500 pozycji książka Stefanowicza i Kuranta jest w ynikiem ogromnego nakładu pracy. Próba sprawdzenia kompletności B i
bliografii, przeprowadzona na kilkuset przekładach posiadanych przez nasze
biblioteki bądź znanych z wcześniejszych zestawień czy wzmianek biblio graficznych, świadczy o pełności radzieckiego zestawienia nader k orzystn ie8. Autorzy książki docierali do każdego z notowanych dru ków 9, porównu jąc tłum aczenie z tekstem oryginału. Wobec szeroko stosowanych w X IX w. swobód translatorskich skrupulatność taka była konieczna. Poza ustaleniem w łaściw ego autorstwa w wypadkach, kiedy im ię Mickiewicza (częstokroć ze względów cenzuralnych) było przemilczane, autopsja um ożliwiła identy fikację licznych przekładów tego sam ego utworu, figurujących pod różnymi tytułami, nieraz bardzo daleko odbiegającymi od tytułów właściwych. Je dynie na podstawie wglądu w tekst można było np. stwierdzić, że Аллегория to Rom antyczność, Упрямстпво — Rezygnacja, że wiersz Do D. D. („Moja pieszczotka...“) może m ieć nagłówki: К Саше, К H ...e i Тали, zaś Cochanka [sic!] m oja jest nowym „polskim“ tytułem Rozm owy.
Przykłady interesujących ustaleń, opartych o w nikliw e i sum ienne po dejście autorów do zbieranego materiału, są w B ibliografii liczne. Nasuwa się jednak uwaga, że w ielki trud odnalezienia, a zwłaszcza zweryfikowania tak w ielu przekładów nie został wyzyskany w pełni. Dotyczy to przede
8 П. Д у б р о в с к и й , Адам Мицкевич. О т е ч е с т в е н н ы е з а п и с к и , 1858, nry 9—12. Wyd. osobne pt. А дам Мицкевич. Из очерков новейшей поль ской литературы. Санктпетербург 1858. W tekście liczne przekłady prozą, uwzględnione w Bibliografii (z wyjątkiem sporych fragmentów Pana Tadeusza, o czym zob. J. G o ł ą b e k , Pan Tadeusz w przekładach słowiańskich. Extrait du B u l l e t i n de P A c a d é m i e P o l o n a i s e d e S c i e n c e e t d e s L e t t r e s . Cracovie 1924, s. 18).
7 S. K u ł a k o w s k i (D zieła A dam a M ickiew icza w przekładach na ję z y k rosyjski. K a m e n a , I, 1933/1934, nr 10, s. 182) w ym ienia ponadto
wśród tłumaczy M ickiewicza E. B o r a t y ń s k i e g o . Wspomina o nim rów nież L. P o ł o ń s k i (M ickiew icz w literaturze rosyjskiej. K r a j , [Peters burg] 1885, nr 46).
8 Z kilkuset sprawdzonych pozycji nie odnaleziono w B ibliografii tylko dwóch; obie są małej w agi i niezupełnie zresztą pewne, bo zaczerpnięte z drugiej ręki. Są to: przekład R ozm ow y N. Ł u g o w s k i e g o w piśm ie О д е с с к и й в е с т н и к z r. 1858 (A. M i c k i e w i c z , Dzieła. Wydał H. B i e- g e 1 e i s e n. T. 4. Wiersze oryginalne, tłumaczenia i improwizacje. Lwów 1893, s. 57—58) i przedruk (tłumaczenia N. S i e m i o n o w a Sonetów k ry m
skich z r. 1883 ( K u ł a k o w s k i , op. cit., s. 181).
9 N ie odnaleźli oni zaledwie kilku szczególnie rzadkich druków, jak
np. G rażyny w tłumaczeniu P. A l a b j i n a (Kjachta 1862).
w szystkim w ypadków powracania nazwiska tego samego tłumacza przy przekładach jednego utworu. Czytelnik pragnący prześledzić historię prze kładów np. wiersza W im ionniku K. R. („Różnym losem...“) — znajduje na odpowiedniej stronie B ibliografii 5 pozycji Gerbela: H. А... („Д ва розных ж ребия нам вынуты судьбою ...“ ), „Д в а розных жребия нам вынуты с у д ь бою ...”, В альбом („Д ва розных жребия нам вынуты судьбою ...”),
В альбом Рж евуской i В альбом Каролине Ржевуской — jednak bez mo
żliw ości ustalenia, czy Gerbel do tego wiersza powracał i pozostawił kilka redakcji tłumaczenia, czy też druga, trzecia i dalsze pozycje to zawsze ten sam tekst, ogłoszony pod różnym i tytułami. Trudności te pojawiają się bardzo często — co najm niej przy połow ie tłumaczy. Cenne byłyby tu adnotacje (lub um owne znaki graficzne) pozwalające odróżniać:
a) odrębne przekłady jednego pióra (np. dwa przekłady Berga urywków
Pana T adeu sza: naśladow anie z r. 1845 i przekład w łaściw y z r. 1858;
przekłady Ogariewa wiersza Do przyja ció ł M oskali: najpierw prozą, a potem poetycki);
b) warianty jednego przekładu (np. 3 tłum aczenia Lilii przez Rylejewa; pierw sze ma w druku w ad liw y układ zwrotek, drugie jest brulionowym szkicem , trzecie oddaje w łaściw y kształt wiersza, zgodnie z intencją tłum a cza);
c) odmiany czysto tytułow e, różniące się wyłącznie nagłówkiem (np. prze kład Siemionowa, drukowany w czterech różnych wydawnictwach pod ty tułami: Ода к молодежи, Ода на молодость, Ода к молодости i Ода к юно
сти).
Uplastyczniłoby to obraz pracy tłumacza nad utworem, um ożliwiło usta len ie faktycznej liczby przekładów i oszczędziło badaczowi docierania do ed ycji dla niego zbędnych, bo nie różniących się tekstem.
Z dezyderatem w yraźnego uwidocznienia odmian tekstu w iąże się jeszcze inny. Autorzy, niew ątpliw ie dysponujący dużą wiedzą z zakresu dziejów twórczości M ickiewicza w Rosji, dzielą się nią z czytelnikiem raczej skąpo. Jeśli chodzi np. o k w estię interw encji cenzury, użytkownik B iblio
grafii musi kierować się w łasnym i domysłami. Przykład: przy drugim książko
w ym wydaniu Pana Tadeusza w przekładzie Berga (1907) zanotowano: „без пропусков“ , co pozwala na wniosek, że w ydanie pierwsze (Warszawa 1875) miało opuszczenia, najpewniej ze względów cenzuralnych. Czy domysł ten można rów nież odnieść do wcześniejszych, ale n ie odrębnych wydawniczo publikacji Pana Tadeusza w przekładzie tegoż Berga, pozostaje niepewne.
Podobnie m a się rzecz z księgoznawczą historią druków. Ze wstępu w ia domo, że niektóre pozycje B ibliografii są rzadkościami, nie znanymi autorom z autopsji. Zaopatrzenie ich choćby tylko uwagą „rzadkość“ wzbogaciłoby czytelnika o wiadom ość par excellence bibliograficzną, trudną do uzyskania z innych źródeł.
Opisy bibliograficzne są oszczęd ne10, lecz w pełni um ożliwiające bez
10 Cytujemy dla przykładu dwa opisy tej samej pozycji. Pierw szy z nich
przytaczamy za S t e f a n o w i c z e m i K u r a n t e m , drugi za Piotrem G r z e g o r c z y k i e m (A dam M ickiewicz. UNESCO. Warszawa 1956, s. 256): 1) Крымские сонеты. Пер. О. Румера М[осква]. Гослитиздат 1948 стр. 60.
Текст параллельный на польском и русском языках. — 2) Krymskije sone ty. Perevod s pol’skogo О. Rumera. Pod red. M. Ryl’skogo. Posleslovie M. Żi- wowa. Chudożnik F. Konstantinow. Moskva 1948 s. 53. Tekst polski i ro syjski. Edycja bibliofilska.
błędną identyfikację druku. Bibliografia wskazuje — z reguły poprawnie — tytuł, nazwisko tłumacza, kolejność wydania, adres wydawniczy i objętość druku. Przy wydaniach zbiorowych i wyborach utworów wyszczególnia zawartość tomów.
Czasami opis uzupełniają nazwiska redaktorów i informacje o wstępach, posłowiach i rycinach. Zasada wyboru tych elem entów nie jest jednakże jasna, nie decyduje tu bowiem ani doniosłość pozycji, ani wygląd karty tytułowej. Przy w ileńskim wydaniu Sonetów krym skich (1935) zaznaczono: ,,C предисловием А. Миллера'4, chociaż przedmowa ta zamyka się w jednym zdaniu („Н ахож у, что перевод сонетов точен в выражении мысли ориги нала и что очень будет любопытен так для читателя, как и для декла мации“ ), pominięto natom iast przedmowę Winogradowa, poprzedzającą K sięgi
p ielgrzym stw a (1918), mimo że jest ona piećdziesięciostronicową rozprawą, uw i
docznioną (tak samo zresztą, jak i poprzednia) na karcie tytułowej książki. Nazwisko tego samego redaktora, Maksyma Rylskiego, opuszczone w opisie
Sonetów krym skich (1948), uwidoczniono przy wydaniu Pana Tadeusza (1954).
Wzmianki o rycinach w ystępują szczególnie rzadko. Zasygnalizowano rysunki zdobiące w ydanie K onrada W allenroda z r. 1863, n ie wspominając 0 stalorytach z pierwszego książkowego wydania tego utworu (1832); nie pominięto rysunków Kossaka do Grażyny, pominięto natomiast ilustracje Andriollego do Pana Tadeusza. Itp.
Układ B ibliografii jest bardzo przejrzysty. Materiał zgrupowano w pię ciu działach: 1) w y d a n i a z b i o r o w e i w y b o r y ; 2) p o e z j a (B allady
1 romanse; w iersze z lat 1818—1825; sonety z r. 1826; S onety krym skie;
w iersze z lat 1826—1855; wiersze i improwizacje przypisywane Mickiewiczowi; poematy) ; 3) p r o z a l i t e r a c k o - k r y t y c z n a (opowiadania i inne urywki prozą; artykuły o literaturze i sztuce; wykłady lozańskie; wykłady o literaturze słowiańskiej); 4) p u b l i c y s t y k a (Księgi narodu i pie lg rzy m
stw a; artykuły z P i e l g r z y m a P o l s k i e g o ; artykuły z T r y b u n y
L u d ó w ) ; 5) listy (zbiory; tłumaczenia listów poszczególnych).
W obrębie poddziałów w szystkie przekłady jednego utworu są zgro madzone pod polskim tytułem oryginału i uszeregowane w kolejności ich ogłaszania. Poszczególne tłumaczenia, a także ich warianty, stanowią pozycje odrębne, podczas gdy przedruki połączono w pozycje zbiorowe i umieszczono przy odpowiednich pierwodrukach.
Poszukiwania ułatw iają cztery indeksy alfabetyczne: tytułów lub inci- pitów polskich, tytułów lub incipitów rosyjskich, nazwisk tłumaczów oraz tytułów periodyków i almanachów wymienionych w Bibliografii.
Układ ten, niew ątpliw ie dogodny w korzystaniu, w zestawieniu z nieco skąpymi opisami w ydaje się niekiedy niemal rozrzutny. Dotyczy to przede wszystkim sposobu wielokrotnego cytow ania tego samego druku. Na przykład rejestr przekładów Sonetów krym skich (jako całości) liczy 12 pozycji w łaści wych i szereg przedruków i zajmuje jedną stronicę książki. Wszystkie te tłumaczenia (z m inimalnym i skrótami opisów), tj. prawie pełną stronicę tekstu, powtórzono przy każdym poszczególnym sonecie, a w ięc 18 razy. Praktycznym rozwiązaniem (pozwalającym nie tylko na oszczędność m iejsca, ale ułatwiającym jednocześnie posługiwanie się indeksami i notowanie czy cytow anie odpowiednich zapisów) byłoby chyba ponumerowanie pozycji. Zastąpienie powtarzających się opisów numerami dałoby w omawianym
wypadku co najmniej 1 0 stron oszczędności i uwypukliło różnice w zainte
resowaniu tłum aczy określonym i sonetami.
Czysto dyskusyjnie można by postaw ić pytanie, czy bibliografia prze kładów M ickiewicza nie zyskałaby n a przyjęciu układu chronologicznego, zalecanego przez teoretyków dla podmiotowej bibliografii osobowej n . W od niesieniu do przekładów zastosował go z powodzeniem Marian Toporowski w swej ciekawej pracy P uszkin w Polsce. Prześledzenie losów poszczegól nych utworów stałoby się wówczas cokolwiek trudniejsze (ale za pośred nictw em indeksu możliwe), zyskałoby się natom iast ciągły i dynamiczny rys dziejów słowa M ickiewicza w Rhsji.
Syntetycznie omawia je wstęp redaktora książki — Stachiejewa. Uka zuje on w sposób w ielostronny stosunek społeczeństwa rosyjskiego do Mic kiew icza — człowieka, poety i rewolucjonisty, podaje oceny przekładów i dostarcza licznych wiadomości o recepcji dzieł Mickiewicza. Informacje wstępu rzucają na dane bibliograficzne now e światło. Na przykład w okresie, kiedy pojaw iają się liczne tłumaczenia, dekabrysta Wilhelm Küchelbecker uczy się w twierdzy języka polskiego, by móc czytać Mickiewicza w orygi nale; nie czekając przekładu, Hercen w pisuje do swego dziennika polski tekst wiersza Do m atki P o lk i; 7 w ydań W allenroda na przestrzeni lat 1858—1863 zbiega się z ożywieniem wolnościowej m yśli politycznej przy pew nym złagodzeniu cenzury; liczba w ydań ostatnich lat uzyskuje w ym owę na tle wysokości nakładów: do 1 stycznia 1955 wydrukowano w Związku Radzieckim 750 000 egzemplarzy utworów Mickiewicza.
Sens liczb i faktów zawartych w cennej pracy radzieckich bibliografów jest jednoznaczny: od przeszło 120 lat M ickiewicz jest w Rosji nieprzem i jające w ielki, żyw y i bliski.
K sen ia K osten icz i Zofia M akow iecka
E u g e n i u s z S a w r y m o w i c z , JULIUSZ SŁOWACKI. W ydanie dru gie. Warszawa 1956. Wiedza Powszechna, s. 266, 1 nlb.
Książka Eugeniusza Sawrym owicza o Słowackim posiada dwa wydania (pierwsze z r. 1955) — różniące się pod względem graficznym, natomiast praw ie identyczne pod w zględem m erytorycznym, dodane bowiem w w yda niu drugim pozycje b ibliograficzn e1 nie w płynęły ani na rozszerzenie tekstu, ani na jego zmianę. Jeśli chodzi o podaną bibliografię przedmiotu, zastrze żenia budzi jej zawartość oraz układ. W sp isie umieszczono np. czterotomową monografię K lein era 2, dla przeciętnego odbiorcy trudno czytelną, pominięto zaś jednotomową m onografię tegoż au tora3, bardziej dla niefachowców dostępną i nowszą. Poza tym — ponieważ bibliografia, i słusznie, jest w y
1 1 Por. H. H l e b - K o s z a ń s k a , W ytyczn e bibliografii Joachim a L e
lew ela. (Z problemów bibliografii osobowej). B i u l e t y n P a ń s t w o w e g o
I n s t y t u t u K s i ą ż k i , I, 1948, nr 5, s. 5.
1 J. M a c i e j e w s k i , S łow acki w W ielkopolsce. Szkice i materiały.
W rocław 1955. — J. S ł o w a c k i , Balladyna. Opracował i wstępem poprzedził W acław K u b a c k i . Warszawa 1955.
2 J. K l e i n e r , Juliusz Słowacki. Dzieje twórczości. T. 1—4. Warszawa
1919— 1927.
