Uniwersytet Jagielloński
CHÁVEZ SIĘGA PO CZWARTĄ WŁADZĘ, CZYLI JAK PREZYDENT WENEZUELI PODPORZĄDKOWAŁ SOBIE TELEWIZJĘ
W Wenezueli nie ma bezstronnej telewizji, jest tylko popierająca Cháveza lub prze- ciwna mu. Do niedawna dominowały w tym kraju dwa prywatne kanały: Radio Cara- cas Televisión i Venevisión, które ostro krytykowały prezydenta. Tę sytuację dobrze obrazują fragmenty artykułu Artura Domosławskiego1: „Telewizje i gazety prywatne od rana do nocy prowadzą nagonkę na Cháveza. Sympatyków prezydenta przedstawia- ją jako nieokrzesany motłoch, chamstwo, hołotę”; „Opozycyjne telewizje na okrągło straszą: Chávez tyran, Chávez komunista, który zamieni Wenezuelę w »drugą Kubę«.
Większość zachodnich środków przekazu powtarza tę mantrę. W Caracas stacje te- lewizyjne są jak partie polityczne. 24 godziny na dobę nadają programy propagando- we; nawet telenowele są upolitycznione”. Abstrahuję od tego, czy telewizje, strasząc Chávezem – „tyranem i komunistą”2 – mają rację, ale z pewnością są jednostronne w swoim przekazie. Biorąc pod uwagę osobowość prezydenta Wenezueli i jego am- bicje polityczne, za oczywiste można było uznać, że nie pozwoli on, aby tak szeroka fala krytyki płynęła z najpopularniejszych środków przekazu. Zanim przejdę do tego, w jaki sposób Chávez zmienia kształt rynku medialnego w Wenezueli i jak ogranicza wolność słowa, wskażę bardziej szczegółowo, co go do tego sprowokowało. Jak zacho- wały się telewizje w przełomowych momentach najnowszej historii Wenezueli?
Telewizje prywatne wyraźnie pokazały swój polityczny cel podczas nieudanego zamachu stanu przeciwko Chávezowi w dniach 11–13 kwietnia 2002 r. Dopuściły się dwóch manipulacji. Po pierwsze, przez kilka godzin nie podawały informacji o zama- chu stanu w obawie, że zaktywizują zwolenników Cháveza, którzy pójdą pod Pałac Miraflores i będą bronić prezydenta. Kiedy w centrum Caracas rozgrywała się walka o losy państwa, telewizje emitowały telenowele, filmy i kreskówki albo powtarzały informacje z poprzedniego dnia3. Telewizje prywatne stały się graczem na scenie po-
1 Artur Domosławski, Mesjasz na Karaibach, „Gazeta Wyborcza”, 3–4 kwietnia 2004, s. 21.
2 Ibidem.
3 Carlos Chirinos, ¿Hubo un complot mediático?, „BBC Mundo”, 4 kwietnia 2007, http://news.bbc.
co.uk/hi/spanish/specials/2007/Chávez/newsid_6522000/6522229.stm (6.06.2007).
litycznej. Manipulowały opinią publiczną. To poważny, ale uzasadniony zarzut. Po drugie, do zagranicznych telewizji wysłały zdjęcia, które miały wywołać żywą reak- cję przeciwko Chávezowi. Montażysta zestawił obraz strzelających chavistów z po- kojowo demonstrującym tłumem. W rzeczywistości zwolennicy prezydenta strzelali nie do bezbronnego tłumu, lecz do uzbrojonych policjantów, którzy popierali pucz4. Przychylna Chávezowi telewizja państwowa także nie podała informacji o zamachu stanu, ponieważ zaatakowali ją zwolennicy puczu i uniemożliwili jej nadawanie przez 48 godzin5. W mediach elektronicznych pojawiła się jednak informacja o tym, co dzia- ło się przed prezydenckim Pałacem Miraflores. Stało się tak dzięki małym, lokalnym telewizjom obywatelskim, często nadającym nielegalnie. Mimo że dość szybko orga- nizatorzy zamachu zamknęli im usta, media obywatelskie zapoczątkowały efekt śnie- gowej kuli. Informacja przedostała się do szerszej publiczności. Właśnie wtedy władza uświadomiła sobie potrzebę istnienia mediów alternatywnych. Chávez odwdzięczył się później za to poparcie, ułatwiając zalegalizowanie stacji i oferując pomoc finansową.
Kolejnym sprawdzianem wiarygodności mediów był strajk państwowego koncernu naftowego PDVSA, który trwał od grudnia 2002 do lutego 2003 r. Pracownicy PDVSA oficjalnie buntowali się przeciwko obsadzeniu stanowisk ludźmi bez odpowiednich kwalifikacji. Nie żądali jednak usunięcia tych ludzi, ale dymisji prezydenta. Sytuacja była napięta, zważając na to, że ropa jest podstawą przemysłu Wenezueli. Podczas strajku znowu można było zaobserwować polaryzację stanowisk mediów. Telewizje prywatne całkowicie oddały swój czas antenowy opozycji. Władza postanowiła ukarać za to nadawców. Na trzy telewizje prywatne: RCTV, Televen i Venevisión za „trans- mitowanie propagandy opozycji” nałożono karę w wysokości łącznie 2 mln dolarów, którą miały zapłacić w postaci podatku6. Chávez nazwał te trzy stacje, wraz z Globo- visión, „czterema jeźdźcami Apokalipsy”7. Organizacja Reporterzy Bez Granic dono- si, że w 2003 r. ofiarami ataków padło 75 dziennikarzy8, z czego większość podczas strajku sektora paliwowego. Wtedy to zwolennicy rządu pobili wielu dziennikarzy prywatnych telewizji, ale zdarzały się także napaści na dziennikarzy prorządowych.
Przykładem może być nielegalne zlikwidowanie Catia TVe9 w lipcu 2003 r., do które- go przyczynił się antychavezowski burmistrz Alfredo Peña. Catia TVe nadawała kilka godzin dziennie. Podczas przerwy w programie urzędnicy weszli do siedziby stacji, która mieściła się na ostatnim piętrze publicznego szpitala, i zarekwirowali sprzęt.
4 Artur Domosławski, Mesjasz..., op.cit., s. 22.
5 José Baig, Venezuela: el silencio de la prensa, „BBC Mundo”, 14 kwietnia 2002, http://news.bbc.
co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_1928000/1928824.stm (6.06.2007).
6 Karę zasądziła Autonomiczna Służba Administracji Celnej i Podatkowej (Servicio Autónomo de Administración Aduanera y Tributaria – SENIAT). Źródło: Venezuela: multan a televiso- ras, „BBC Mundo”, 19 marca 2004, http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_
3548000/3548795.stm (7.06.2007).
7 Ibidem.
8 Venezuela – Annual Report 2004, Reporterzy Bez Granic, http://www.rsf.org/article.php3?id_ar- ticle=10240 (7.06.2007).
9 Catia TVe – Televisora Comunitaria del Oeste – lokalna telewizja tworzona przez społeczność miasteczka Catia, położonego niedaleko Caracas; sprzyja prezydentowi Chávezowi.
Tłumaczyli, że skoro stacja nie nadaje, trzeba ochronić jej sprzęt przed kradzieżą.
Catia TVe otwarto ponownie kilka tygodni później10.
Napięcie między władzą a mediami było widoczne także przed referendum w 2004 r., które miało zdecydować o tym, czy Chávez pozostanie u władzy. Reakcje rządzących wskazują na to, że bali się wyniku głosowania. Skłoniło ich to do manipulacji i za- straszania opozycyjnych dziennikarzy. Za przykład może posłużyć przypadek Patry- cji Poleo, która miała być skazana na 24 lata więzienia za „podburzanie do rewolty”.
Dziennikarkę zwolniono zaraz po referendum, ale można się spodziewać, że widmo 24 lat więzienia doprowadziło do autocenzury wśród innych dziennikarzy. Ponadto Sąd Najwyższy wprowadził nowe wymogi dla dziennikarzy: musieli mieć wykształcenie dziennikarskie i przynależeć do Instytutu Dziennikarzy. Jeżeli nie spełniali tych wymo- gów, a nadal wykonywali swój zawód, mogli trafić do więzienia. Media obiecały nada- wać zbalansowane informacje. W rezultacie samo referendum przebiegało spokojnie11.
Chávez postanowił ubrać ograniczenia dla dziennikarzy w ramy prawne. W li- stopadzie 2004 r. uchwalono nowe prawo medialne – Prawo odpowiedzialności spo- łecznej radia i telewizji (Ley de Responsabilidad Social en Radio y Televisión), które wywołało wiele kontrowersji12. Pomysłodawcy prawa przekonywali, że zapewni ono lepszą jakość programów, ochroni dzieci przed obrazami seksu, przemocy i wulgary- zmami (w tym celu wprowadzono ostre restrykcje dotyczące pory nadawania progra- mów), a także zdemokratyzuje dostęp do środków przekazu. W ustawie znalazło się wiele zapisów, które nie podobały się opozycji, między innymi to, że 60% przekazu miała stanowić produkcja własna telewizji, tworzona pod kuratelą Ministerstwa In- formacji i Komunikacji. Ustawa wprowadzała także możliwość zawieszenia licen- cji tym nadawcom, którzy emitują „treści burzące porządek publiczny”13, natomiast późniejsza poprawka uznawała za przestępstwo obrazę autorytetów, za co groziło więzienie14. Przeciwnicy prezydenta uznali, że ustawa posłuży rządowi do uciszania krytyki w prywatnych mediach i nazwali ją „ustawą-kneblem”. „Jego intencją (Prawa odpowiedzialności społecznej) nie jest cenzura, ale stworzenie mechanizmów, które pozwolą wszystkim Wenezuelczykom bronić się legalnymi drogami przed obelgami i zniewagami, jakie słyszymy z niektórych mediów” – odpowiadał na zarzuty Andrés Izarra, były minister Informacji15. „Ta ustawa poważnie zagraża wolności wypowie- dzi” – oceniał José Miguel Vivanco, dyrektor Human Rights Watch w Ameryce16. „Tą
10 Gregory Wilpert, Community Airwaves in Venezuela, Report on Media, „Report on the Ameri- cas”, NACLA, Vol. XXXVII, No 4, January–February 2004, s. 34–35.
11 Venezuela – Annual report 2005, Reporterzy Bez Granic, 2005, http://www.rsf.org/article.
php3?id_article=13221 (7.06.2007).
12 Prawo weszło w życie 7 grudnia 2004 r.
13 Venezuela: polémica por ley de medios, „BBC Mundo”, 25 listopada 2004, http://news.bbc.co.uk/
hi/spanish/latin_america/newsid_4041000/4041191.stm (7.06.2007).
14 Juan Forero, Chávez Raises Volume Of Government’s Voice, „Washington Post”, 26 maja 2007, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/05/25/AR2007052502139.html (5.06.2007).
15 Carlos Chirinos, Venezuela: polémica ley para la prensa, „BBC Mundo”, 7 października 2004, http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_3722000/3722884.stm (7.06.2007).
16 Venezuela: polémica por ley de medios..., op.cit.
ustawą zamierza się zabić dziennikarstwo” – komentowała profesor Gloria Cuenca ze Szkoły Dziennikarstwa Uniwersytetu Centralnego w Wenezueli17. Nowe prawo dopro- wadziło do ograniczenia krytyki prezydenta i autocenzury niektórych mediów18.
Kolejny krok Cháveza był wymierzony już bezpośrednio w konkretnego niepokor- nego nadawcę – Radio Caracas Televisión i doprowadził do jego zamknięcia. Zanim wyjaśnię, jak do tego doszło, opiszę, czym była RCTV dla Wenezuelczyków. RCTV to najstarsza stacja telewizyjna w Wenezueli, o największym zasięgu i największej oglądalności. Założył ją Amerykanin William H. Phelps w 1953 r. Powstała w ramach Grupy Phelps (1 Broadcasting Caracas). 16 listopada 1953 r. stacja rozpoczęła nadawa- nie pierwszego regularnego dziennika telewizyjnego w Wenezueli pod nazwą: El Ob- servador Creole. Francisco Amado Pernía prowadził go przez prawie 20 lat. W 1958 r.
powstał pierwszy program opiniotwórczy – La Voz de la Revolución (Głos rewolucji).
W tym samym roku do ramówki wprowadzono humorystyczny program argentyńskie- go producenta Tito Martíneza DelBox – Radio Rochela (pierwotny tytuł La Cruzada del Humor – Krucjata humoru). Program nadawano nieprzerwanie przez 50 lat, dzięki czemu został wpisany do Księgi rekordów Guinnessa. RCTV nadawała także trans- misje z wydarzeń sportowych, przede wszystkim z bardzo popularnego w Wenezueli baseballu. Największą oglądalność osiągała jednak dzięki telenowelom. Początkowo były to adaptacje powieści, później scenariusze do nich pisano specjalnie na potrzeby telewizji. Największą popularnością cieszyły się w latach 70.: La Hija de Juana Crespo (Córka Juany Crespo); w latach 80.: Estefanía, Elizabeth oraz Cristal, w latach 90.:
Por estas calles (Idąc tymi ulicami), Kassandra, Amores de fin de Siglo (Miłości końca wieku)19. Po roku 2000 RCTV nadawała także programy z gatunku reality show.
Problemy stacji zaczęły się w 2002 r., kiedy to rząd Hugo Cháveza oskarżył ją o po- pieranie zamachu stanu. Później zarzucał jej także łamanie prawa nadawczego20. Chávez twierdził, że telewizja spiskuje przeciwko niemu, „wysługuje się imperialistom amerykań- skim” i „zdradza naród”21. Na początku roku 2007 rząd Wenezueli zapowiedział, że nie przedłuży koncesji RCTV. Ta informacja wywołała falę protestów. Po raz pierwszy tak wielu Wenezuelczyków demonstrowało przeciwko Chávezowi. Na ulice Caracas i innych dużych miast (Maracay, Valencii, Méridy) wyszło tysiące studentów, którzy chcieli bronić wolności słowa, a także ci, którzy chcieli nadal oglądać swoje ulubione seriale. W mani- festacjach uczestniczyli właściciele, dziennikarze i aktorzy RCTV oraz opozycja22. Policja użyła wobec nich gazu łzawiącego i armatek wodnych. Zdarzały się starcia z policją. Byli
17 Casto Ocando, En peligro la libertad de expresión en Venezuela, „El Nuevo Herald” (USA), 7 grudnia 2004, za: Radosław Sajna, Media Hiszpańskie. Od „Gazety Madryckiej” do latyno- skiej TeleSUR, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 174.
18 Venezuela – Annual report 2006, Reporterzy Bez Granic, 2006, http://www.rsf.org/article.
php3?id_article=17432 (7.06.2007).
19 Historia opracowana na podstawie strony internetowej RCTV: www.rctv.net.
20 TV station chief: We are not afraid of Chávez, „CNN on-line”, 30 maja 2007, http://edition.cnn.
com/2007/WORLD/americas/05/29/venezuela.media/index.html (5.06.07).
21 Maciej Stasiński, Wenezuelczycy nie chcą u siebie drugiej Kuby, „Gazeta Wyborcza”, 21 maja 2007, s. 13.
22 Ibidem.
ranni23. Prezydent nie ugiął się jednak pod presją tłumu. Twierdził, że protesty to „wyre- żyserowane show”. „Każą płakać aktorom (z RCTV), którzy są specjalistami od płaczu, telenowel i manipulowania uczuciami; to jest straszne, to jest faszyzm”24 – mówił Chávez.
Rząd tłumaczył, że „demokratyzuje” media i karze te, które „gwałcą konstytucję”25. 70%
Wenezuelczyków było przeciwnego zdania26. Andrés Izarra uważał, że rząd wypełniał tyl- ko swoje konstytucyjne powinności. „Poprzednia koncesja została nadana w 1987 r. na 20 lat. Teraz wygasa i nie zostaje przedłużona, ale nie znaczy to, że stacja zostaje zamknięta.
Ponieważ nie ma więcej częstotliwości, rząd musi użyć tej, aby stworzyć nowy kanał pub- liczny, zgodnie z uprawnieniami, jakie daje mu konstytucja”27 – mówił Izarra. Szef RCTV, Marcel Garnier, był oburzony. „Doszliśmy do totalitaryzmu”28 – stwierdził i złożył skargę do Sądu Najwyższego. Lider opozycji, Manuel Rosales, mówił wtedy: „Naród czeka na werdykt Sądu Najwyższego. Jeżeli ten nic nie zrobi, będzie to dowód na to, że nie ma już podziału władz ani niezależnego sądownictwa. A bez podziału władz nie ma demokra- cji”29. Sąd wydał wyrok po myśli prezydenta. W takiej sytuacji Rosales zaproponował, żeby o losach RCTV zadecydowało referendum30, ale i to nie doszło do skutku.
Jedna z najpopularniejszych i najstarszych telewizji w Wenezueli przestała nada- wać w niedzielę 27 maja 2007 r. Mimo presji tłumu, Chávez pozbył się opozycyjnej stacji. I zrobił to legalnymi środkami. Sprzyjał mu w tym Sąd Najwyższy. Decyzja o zamknięciu RCTV nie pozostała bez echa w środowisku międzynarodowym. Ostro skrytykowały ją: Senat USA, Parlament Europejski, Międzyamerykańskie Towarzy- stwo Prasowe (SIP31), Komitet Ochrony Dziennikarzy (CPJ32) i inne organizacje33.
„Odmówienie licencji najpopularniejszemu i najstarszemu kanałowi telewizji, dlatego że rząd nie zgadza się z jego krytycznym podejściem, to jest cenzura”34 – powiedział José Miguel Vivanco, dyrektor Human Rights Watch w Ameryce.
RCTV szukała innych możliwości nadawania. Przeniosła oficjalną siedzibę do Miami, emitowała treści przez telewizję kablową i satelitę35 jako RCTV International.
23 Carlos Chirinos, RCTV: se intensifican las protestas, „BBC Mundo”, 29. maja 2007, http://news.
bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_6701000/6701691.stm (6.06.2007).
24 Carlos Chirinos, Nueva advertencia de Chávez a los medios, „BBC Mundo”, 29 maja 2007, http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_6703000/6703009.stm (6.06.2007).
25 Maciej Stasiński, Hugo Chávez uspołecznia media, „Gazeta Wyborcza”, 29 maja 2007, s. 10.
26 Ibidem.
27 El presidente de Telesur cree que la cadena puede empezar a emitir en Europa a partir de sep- tiembre, „Estrella Digital”, 9 maja 2007, http://www.estrelladigital.es/a1.asp?sec=med&fech=09/
05/2007&name=telesur (6.07.2007).
28 Ibidem.
29 Maciej Stasiński, Wenezuelczycy nie chcą u siebie drugiej Kuby..., op.cit.
30 Carlos Chirinos, RCTV: la oposición exige referéndum, „BBC Mundo”, 30 maja 2005, http://
news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_6706000/6706101.stm (6.06.2007).
31 Sociedad Interamericana de Prensa..., op.cit.
32 Committee to Protect Journalists..., op.cit.
33 Carlos Chirinos, RCTV fuera del aire..., op.cit.
34 TV station chief: We are not afraid of Chávez..., op.cit.
35 Carlos Chirinos, Sale RCTV, entra TVES, „BBC Mundo”, 28 maja 2007, http://news.bbc.co.uk/
hi/spanish/latin_america/newsid_6697000/6697357.stm (5.06.2007).
Jednak program nadal był przygotowywany w Caracas. Nie wiadomo, czy ten wy- bieg się udał. Niektórzy uważają, że RCTV nadal jest nadawcą wenezuelskim, a nie międzynarodowym, i musi się podporządkować prawu obowiązującemu w kraju. Sąd rozpatruje tę sprawę36. Tymczasem wciąż działa strona internetowa RCTV.
Kolejną opozycyjną telewizją, której los wydaje się niepewny, jest Globovisión. To 24-godzinny kanał informacyjny, działający od 1994 r. Flagowy program informacyjny Globovisión to Noticias Globovisión. W programie Grado 33 (Stopień 33)37 znajdziemy analizę wydarzeń politycznych z perspektywy opozycyjnej wobec rządu. W Globovi- sión jest także przegląd prasy: Primera Página (Pierwsza strona), wywiady, debaty:
Tocando Fondo (Dotykając sedna), biografie znanych Wenezuelczyków, a także pro- gramy dokumentalne, kulturalne i sportowe. O 6 rano i o północy jest nadawany hymn narodowy. Na szczególną uwagę zasługuje cykl Aló Ciudadano (Halo obywatelu), któ- ry jest odpowiedzią na program Hugo Cháveza Aló Presidente, nadawany w państwo- wej telewizji Venezolana de Televisión (VTV)38. Jednym z bardziej kontrowersyjnych programów było show La Hora de Orlando (Pora Orlanda), prowadzone przez aktora znanego publiczności z telenowel – Orlanda Urdanetę. Urdaneta przedstawiał w krzy- wym zwierciadle polityczną rzeczywistość, także prezydenta Hugo Cháveza. Program został zdjęty z anteny, a jego autor – oskarżony o spiskowanie przeciwko rządowi39.
Chávez, po zamknięciu RCTV, zaczął grozić Globovisión. Najpierw ogólnie we- zwał media do „uspokojenia się” i zapewniał, że nie będzie tolerował chaosu naro- dowego i podburzania nastrojów ulicy. Później skierował swoje groźby bezpośrednio do niepokornego kanału informacyjnego. 28 maja 2007 r. rząd Wenezueli skierował skargę na Globovisión do Prokuratora Generalnego, oskarżając telewizję o podżeganie do zamachu na Cháveza. Chodziło o to, że Globovisión wyemitowała materiał filmo- wy dotyczący próby zamachu na papieża Jana Pawła II, a w tle słychać było utwór zatytułowany To nie kończy się tutaj piosenkarza z Panamy, Rubéna Bladesa. Materiał filmowy pochodził z archiwum RCTV i miał przypominać o historii tej stacji. Rząd jednak stwierdził, że stacja zasugerowała w ten sposób, iż następny ma być Chávez.
„Możesz robić swoje i nadal wzywać ludzi do nieposłuszeństwa i, jeśli chcesz, zachę- cać do zamachu na mnie, jak zrobiłaś to otwarcie w niedzielę (27 maja 2007 r.). Ale ja cię ostrzegam, biorąc na świadka cały kraj, posłuchaj mojej rady, weź środek uspoka- jający i ostudź emocje. W innym razie, osobiście zajmę się tobą, Globovisión” – groził prezydent40. „Gratuluję, Globovisión, zobaczysz, gdzie zajdziesz” – powiedział przy innej okazji. Nazwał także stację „wrogą ojczyźnie”41. Chávez zapowiedział, że „zaj- mie się” wszystkimi mediami, które będą destabilizowały sytuację w kraju. Zagroził, że może zawiesić działanie telewizji jeszcze przed wygaśnięciem koncesji.
36 Carlos Chirinos, RCTV bajo amparo, „BBC Mundo”, 2 sierpnia 2007, http://news.bbc.co.uk/hi/
spanish/latin_america/newsid_6927000/6927145.stm (17.10.2007).
37 Nazwa pochodzi od kanału 33, na którym jest nadawany Globovisión.
38 Patrz poniżej.
39 Wywiad Alfredo Mezy z Orlando Urdanetą, „El Nacional”, 28 grudnia 2003, przedruk na stronie internetowej: http://www.gentiuno.com/articulo.asp?articulo=857 (3.06.2007).
40 María Lilibeth da Corte, Chávez: „I will take care of Globovisión myself”, „El Universal” http://en- glish.eluniversal.com/2007/05/30/en_pol_art_Chávez:-i-will-take_30A877343.shtml (3.06.2007).
41 Ibidem.
Mieliśmy dużo cierpliwości, znieśliśmy wiele, ale chyba nikt nie myśli, że tak będzie zawsze [...]. Według prawa koncesja może zostać zawieszona z powodu pogwałcenia zasad konstytucji, prawa, z powodu terroryzmu medialnego i wielu innych – mówił Chávez42.
Zlecił monitorowanie wszystkich mediów „sekunda po sekundzie” ministrowi Te- lekomunikacji i IT43, Jesse Chaconowi44.
W obliczu takiej sytuacji niektóre tradycyjnie opozycyjne kanały stonowały kry- tykę. Złagodniała, należąca do Grupy Cisneros, Venevisión i w nagrodę Narodowa Komisja Telekomunikacyjna (Conatel)45 przedłużyła jej licencję na kolejne pięć lat46. Podobnie postąpiła TELEVEN (Televisión de Venezuela). TELEVEN to komercyjna telewizja, nadająca popularne seriale amerykańskie, takie jak np.: Beverly Hills 90210, Komisarz Rex, Nowe przygody Supermana oraz telenowele. Jednak ważnym obszarem dla TELEVEN jest także informacja. Początkowo stacja była krytyczna wobec rządów Hugo Cháveza. Swoje stanowisko zaczęła zmieniać w roku 2004 wraz z wprowadze- niem Prawa odpowiedzialności społecznej mediów. Telewizja zaprzestała nadawania programu Marty Colominy – dziennikarki ostro krytykującej prezydenta. Jej poranny program La Entrevista (Wywiad) był nadawany od 1996 do 2005 r.47 Jak informują Reporterzy Bez Granic, Colominie grożono48. Na antenie tej stacji pojawił się program przychylny rządzącym, zatytułowany José Vicente Hoy (José Vicente dzisiaj). Program prowadzi José Vicente Rangel, który kiedyś był znany z ostrej krytyki władz. Obec- nie Rangel popiera politykę Cháveza, bronił nawet decyzji prezydenta o zamknięciu RCTV. „To decyzja państwa: przedłużać czy nie przedłużać [koncesji – przyp. A.D.].
To nie sprawa wolności mediów, to sprawa suwerenności państwa” – powiedział49. W Wenezueli istnieją także telewizje finansowane przez państwo, a co za tym idzie, przychylne rządzącym. Najstarszą z nich jest Venezolana de Televisión (VTV)50. Jej celem jest promowanie instytucji państwowych, rozpowszechnianie decyzji rzą- du, szerzenie ideałów rewolucji boliwariańskiej, ale także „wspieranie demokracji, praw człowieka i wolności wypowiedzi” (przynajmniej na poziomie deklaratywnym).
42 Presidente Chávez: una concesión radioeléctrica puede terminar antes de tiempo por terro- rismo mediático, Globovisión on-line, 2 czerwca 2007, http://www.globovision.com/news.
php?nid=57327 (7.06.2007).
43 Information Technology – Technologia Informacyjna.
44 María Lilibeth da Corte, Chávez..., op.cit.
45 Comisión Nacional de Telecomunicaciones.
46 Carlos Chirinos, „Suenan alarmas” por RCTV, „BBC Mundo”, 27 maja 2007, http://news.bbc.
co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_6695000/6695815.stm (2.06.2007).
47 Strona internetowa TELEVEN, http://www.televen.com/contenido.asp?codprograma=televen
&contenido=964 (5.06.2007).
48 Venezuela – Annual report 2004..., op.cit.
49 Juan Forero, Chávez..., op.cit.
50 Historia telewizji VTV sięga 1964 r., kiedy to powstała Cadena Venezolana de Televisión (CVTV). Przez pierwszą dekadę była to telewizja prywatna, jednak we wrześniu 1974 r. odkupił ją ówczesny rząd Wenezueli. Pod obecną nazwą funkcjonuje od 8 kwietnia 1976 r. Po 1980 r. sy- tuacja finansowa zmusiła VTV do sprzedawania bloków reklamowych. Od kiedy Chávez został prezydentem w 1999 r. telewizja znowu jest finansowana wyłącznie przez państwo.
Oprócz programów związanych z misją nadaje telenowele (wenezuelskie i importowa- ne z Meksyku). Hasło stacji brzmi: „Kanał wszystkich Wenezuelczyków”51.
VTV transmituje talk-show Aló Presidente (Halo prezydencie), którego gospoda- rzem jest Hugo Chávez52. Najczęściej program jest prowadzony w plenerze, w różnych miejscach kraju. Publiczność może osobiście lub telefonicznie zadać pytanie głowie państwa. Spektakl jest dobrze wyreżyserowany, tak by nie pojawiły się niepożądane pytania. Na stronie internetowej programu możemy przeczytać: „program zawiera elementy pedagogiczne i prezentuje przede wszystkim jego [Cháveza – przyp. A.D.]
wielką miłość do ludu, która nas ogarnia i sprawia, że czynimy postępy”53. Chávez wysłuchuje „głosu ludu” i obiecuje naprawić problemy lub zręcznie obraca je na swoją korzyść. To doskonały zabieg populisty.
Czy państwowa telewizja może się cieszyć wolnością słowa? Przeczy temu przy- padek dziennikarza Waltera Martineza, niegdysiejszego zwolennika Cháveza, dzie- więciokrotnego laureata wenezuelskiego konkursu dla dziennikarzy. Martínez pro- wadził popularny program Dossier w VTV. Jednak po tym, jak na wizji oskarżył rząd Cháveza o korupcję (we wrześniu 2005 r.), program został zdjęty z anteny54. Obecnie najbardziej kontrowersyjny show to La Hojilla (Brzytwa), prowadzony przez Mario Silvę. W studio wiszą wielkie zdjęcia Fidela Castro, Cháveza i Ernesto „Che” Gueva- ry, a gospodarz programu zazwyczaj jest ubrany w koszulkę i czapeczkę promującą rząd55. W scenerię wpisują się słowa Silvy, który wylicza osiągnięcia rewolucji boli- wariańskiej, prezydenta Cháveza, a krytykuje opozycję i Stany Zjednoczone56.
Aby wzmocnić przychylny mu przekaz, Chávez tworzy nowe kanały telewizji państwowej. W 2003 r. powstała Visión Venezuela Televisión (ViVe), która ma wspo- magać rewolucję boliwariańską w zakresie edukacji, kultury i informacji oraz kształ- tować tożsamość narodową. Podobnie jak VTV, ma wspierać demokrację, solidarność i integrację z punktu widzenia Konstytucji Boliwariańskiej Republiki Wenezueli. Jak deklaruje ViVe na swojej stronie internetowej, bohaterami jej programów są: „człon- kowie społeczności, zwykli obywatele oraz miliony Wenezuelczyków i Latynoamery- kanów, którzy są niewidoczni dla imperializmu i ich środków dominacji kulturowej”57. ViVe proponuje widzom tematy inne niż te, które dominują w głównych serwisach informacyjnych, daje możliwość wypowiedzenia swoich myśli i opinii ludziom, którzy zazwyczaj są pomijani w mediach – takie założenia ma np. program Venezuela Aden- tro (Wenezuela od środka). Telewizja ma w swojej ramówce także: Noticiero Indigena (Dziennik tubylca), który pokazuje fakty z punktu widzenia ludności rdzennej oraz krótkie filmy dokumentalne o ich życiu codziennym, języku, obyczajach, medycynie
51 Strona internetowa Venezolana de Televisión: http://www.vtv.gob.ve/Quienes_Somos2.php (3.06.2007).
52 Program jest transmitowany także przez państwowe radio.
53 Strona internetowa programu Aló Presidente: http://www.alopresidente.gob.ve/. Znajdują się tam również materiały propagandowe Cháveza.
54 Vinod Sreeharsha, Telesur tested by Chávez video, „The Christian Science Monitor”, http://www.
csmonitor.com/2005/1122/p07s02-woam.html (3.06.2007).
55 Fragment programu La Hojilla, http://www.youtube.com/watch?v=2DYxQm6vf-w (6.06.2007).
56 Juan Forero, Chávez..., op.cit.
57 Strona internetowa ViVe: http://www.vive.gob.ve/vive.php (3.06.2007).
tradycyjnej itd.; Pueblo soldado (Naród żołnierzy) – program o „wspólnym wysiłku wojska i cywilów w tworzeniu rewolucji boliwariańskiej”; Ecos de la revolución (Echa rewolucji) – program, który poszerza temat poruszany w Aló Presidente. W ViVe są również programy edukacyjne, przeznaczone dla dzieci, kulinarne, muzyczne, debaty o współczesnym społeczeństwie, a nawet telewizyjny kurs filozofii58. Oprócz tego, w ramach Niezależnego Projektu Narodowego (Producción Independiente Nacional), telewizja pokazuje niezależne, niskobudżetowe produkcje, np. filmy studentów, do- kumenty o życiu na wsi, roli i pozycji kobiet. Rząd czyni wysiłki, aby jej sygnał mógł być odbierany bezpłatnie na terenie całego kraju (obecnie nie wszystkie regiony mają do niego dostęp drogą naziemną), można go także odbierać za pośrednictwem telewizji kablowej.
Najmłodszy kanał telewizyjny to Televisora Venezolana Social (TVes), stworzony w miejsce RCTV. Luisana Colomine – dyrektor generalna spraw publicznych Mini- sterstwa Komunikacji i Informacji – mówi, że częstotliwość przejęta po RCTV jest najlepsza, ponieważ dociera do każdego zakątka kraju i ma najsilniejszy sygnał. „To nie będzie kanał rządowy, to będzie kanał publiczny” – zapowiada59. W nocy z 27 na 28 maja 2007 r. przed północą nadawała jeszcze RCTV. Tuż przez zdjęciem z anteny pracownicy stacji odśpiewali hymn narodowy. O północy pojawiło się na ekranach logo TVes, później telewidzowie znowu usłyszeli hymn narodowy, ale już w wykonaniu Młodzieżowej Orkiestry Symfonicznej z Teatru Teresy Carreńo w Caracas60. W tym czasie na ulicach słychać było protestujących, uderzających w klaksony swoich samo- chodów i w garnki. W takiej atmosferze rodziła się TVes. Asalia Venegas z zarządu nowej telewizji mówi, że TVes będzie różniła się od komercyjnego i kapitalistycznego modelu telewizji ze Stanów Zjednoczonych. Bliżej jej będzie do publicznych telewizji z Europy, które promują kulturę kraju i kładą duży nacisk na edukację61. TVes zapo- wiada, że będzie promować pluralizm kulturowy, szanować mniejszości i wartości zawarte w konstytucji. Program jest dość zróżnicowany. TVes ma nadawać cztery opery mydlane z Peru, Kolumbii i Argentyny, później także własne telenowele, filmy długometrażowe, niezależne produkcje, wiadomości, dokumenty, biografie, programy sportowe i przeznaczone dla dzieci62.
Minister Komunikacji i Informacji, William Lara, który ma nadzorować stację, zapowiedział, że nie będzie wpływał na jej program i treść. „Nie będziemy nikogo pytać, czy głosował na prezydenta Hugo Cháveza czy nie”63 – zapewniał Lara. Jednak niektórzy mają co do tego wątpliwości. Carlos Correa, dyrektor organizacji pozarzą- dowej Espacio Público (Przestrzeń Publiczna), uważa, że dotychczasowe stacje, który-
58 Strona Internetowa ViVe: http://www.vive.gob.ve/programas.php?id_p=16 (3.06.2007).
59 Gregory Wilpert, Venezuela’s New Channel 2 is Officially Announced, strona internetowa Venezuelanalysis.com, 14.05.2007, http://www.venezuelanalysis.com/news.php?newsno=2296 (6.06.2007).
60 Carlos Chirinos, Sale RCTV, entra TVES..., op.cit.
61 Państwowa agencja informacyjna Agencia Bolivariana de Noticias, 28.05.2007, http://www.abn.
info.ve/go_news5.php?articulo=93328&lee=18 (6.06.2007).
62 Gregory Wilpert, Venezuela’s..., op.cit.
63 Carlos Chirinos, Venezuela: crean nueva televisora, „BBC Mundo”, 14 maja 2007, http://news.
bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_6656000/6656197.stm (22.05.2007).
mi dysponuje rząd, Venezolana de Televisión i ViVe, nie służą obywatelom, ale celom politycznym. Correa jest przekonany, że Wenezuelczykom jest potrzebna nowa stacja radiowo-telewizyjna, która będzie służyła ludziom, ale najpierw należałoby przepro- wadzić ogólnonarodową debatę, dotyczącą tego, czego chcą Wenezuelczycy64.
Inna stacja współfinansowana przez rząd Wenezueli – TeleSUR pisała na swojej stronie internetowej: „Studenci popierają decyzję o nieprzedłużeniu koncesji RCTV i utworzeniu pierwszej Społecznej Telewizji w Wenezueli – TVes (Televisora Vene- zolana Social). Uważają, że nowy kanał będzie miał wpływ na poczucie wspólnoty oraz wzmocnienie edukacji i kultury Wenezuelczyków”65. To przykład na to, jak wła- dza wykorzystuje kanały telewizji państwowej do promowania decyzji rządu i siebie nawzajem.
Chávez najwyraźniej zapragnął rozszerzyć ideały rewolucji boliwariańskiej na inne państwa i poszukać tam poparcia dla swoich działań. W tym celu stworzył Nową Telewizję Południa – TeleSUR. Jest to informacyjno-kulturalny kanał międzynaro- dowy, nadający dla całej Ameryki Łacińskiej przez satelitę i telewizję kablową; jest odbierany także na innych kontynentach i na całym świecie – przez Internet. TeleSUR nadaje z głównej siedziby w Caracas od 24 lipca 2005 r. (data symboliczna: dzień uro- dzin Simona Bolivara). Jest finansowana przez rządy: Wenezueli, Argentyny, Kuby, Urugwaju, Boliwii; współpracuje z Brazylią i Nikaraguą.
Misja TeleSUR to „pozwolić wszystkim mieszkańcom tego szerokiego regionu szerzyć własne wartości, popularyzować swój własny obraz, dyskutować o swoich własnych ideach i przekazywać stworzone przez siebie treści, w sposób wolny i zrów- noważony”. Nowa Telewizja Południa pragnie stawiać czoła dyskursowi wielkich kor- poracji. Promuje hasło: „Naszą Północą jest Południe”. Niewątpliwie w mediach laty- noamerykańskich dominują produkcje pochodzące z USA (oraz telenowele), dlatego zwraca uwagę inicjatywa stworzenia telewizji bliższej kulturowo Latynoamerykanom.
Faktycznie w TeleSUR można obejrzeć niszowe filmy, fabularne i dokumentalne, dzie- ła artystów z Ameryki Łacińskiej, pod warunkiem że nie zawierają niepożądanych tre- ści66. Ponadto TeleSUR ma działać na rzecz integracji krajów latynoamerykańskich. Tę ideę (zaczerpniętą z myśli Simona Bolivara) symbolizuje logo TeleSUR – zachodzące na siebie kwadraty w kolorach flag różnych państw latynoamerykańskich67. Jednak nie da się ukryć, że pod tymi ideami kryją się polityczne cele Cháveza. Dziennika- rze pracujący w tej telewizji popierają jego politykę. Claudia Figeroa, dziennikarka TeleSUR, przekonywała mnie podczas mojej wizyty w Caracas: „Mówiłaś o tym, że popiera nas rząd, zgadza się, ale nie jest to jakikolwiek rząd, to jest rząd rewolucyjny, który zwraca się do biednych, którzy zawsze byli na marginesie i ma ich poparcie”68. Jej redakcyjna koleżanka Janlísbert Libertad Velasco potwierdzała: „Gdyby nie było
64 Ibidem.
65 Estudiantes venezolanos marchan en apoyo a TVes, strona internetowa TeleSUR, 29.05.2007, http://www.telesurtv.net/secciones/noticias/nota/index.php?ckl=12335 (6.06.2007).
66 O tym, jakie to treści, będzie mowa w dalszej części artykułu.
67 Iain Bruce, Venezuela sets up „CNN rival”, BBC, 28 czerwca 2005, http://news.bbc.co.uk/2/hi/
americas/4620411.stm (14.05.2007).
68 Fragmenty wywiadów z dziennikarzami TeleSUR, przeprowadzonych przez autorkę 13 i 14 paź- dziernika 2006 r.
Cháveza i tego rządu, nie byłoby TeleSUR i większość ludzi nadal byłaby dyskry- minowana. Potrzebny był nam ktoś tak wielkoduszny i niezwykły, jak Chávez, żeby stworzyć taki projekt i zostawić go swojemu biegowi”. André Calulario, dziennikarz zajmujący się regionem Środkowego Wschodu również popiera rząd Cháveza, ale na działalność telewizji patrzy z dystansem:
TeleSUR nie jest wolne. Ja nie wierzę w wolne media. Wszystkie media od kogoś zależą. TeleSUR zależy od systemu politycznego, jaki panuje w Wenezueli. Ja czuję się wolny, ponieważ zgadzam się z polityką Wenezueli [...]. TeleSUR to twór Cháve- za. Zostaliśmy stworzeni, żeby go popierać i bronić. Media prywatne chcą go znisz- czyć, my musimy go bronić [...]. Jeżeli Pani chciałaby tu pracować, musi się Pani liczyć z tym, że tu nie można krytykować Cháveza. [I dodaje:] Jeżeli myślałbym, że rola USA w regionie Środkowego Wschodu jest pozytywna, nie pracowałbym tutaj, albo właśnie mówiłbym pani, że mnie cenzurują.
Taką linię polityczną widać w programach TeleSUR. Z przeprowadzonej przeze mnie analizy zawartości programu informacyjnego En Vivo desde El Sur (Na żywo z Połu- dnia)69 wynika, że w 6,5% wiadomości poglądy polityczne reportera lub prezentera były bardzo widoczne, a w prawie 22% można je było odczytać. Dla porównania dodam, że w programie informacyjnym CNN en Español – Las Noticias było to odpowiednio 0,8 i 1,6%. Jeszcze wyraźniej swoje poglądy manifestowali eksperci i goście zaprasza- ni przez TeleSUR lub cytowane osoby. Ich poglądy były bardzo widoczne w 48,9%
przypadków, a zauważalne w 8,7%. W programie CNN en Español także pojawiały się jednostronne wypowiedzi, jednak w TeleSUR zdarzały się ponad trzy razy częściej.
Wobec tego interesujące wydaje się pytanie: co chwalili, a co krytykowali eksperci i osoby cytowane przez TeleSUR? (Podam tylko najczęściej wymieniane elementy.) W programie informacyjnym gloryfikowano lewicową ideologię i lud (odpowiednio 16 i 15 razy), a także integrację krajów Ameryki Łacińskiej, która była niegdyś wielkim marzeniem Simona Bolivara, a teraz jest snem Cháveza (7 razy). Spośród prezydentów i krajów najczęściej był chwalony Chávez (8 razy) i Wenezuela (4). Zdarzało się, że zapraszani goście ciepło pozdrawiali „rewolucyjny rząd boliwariański” i „komendan- ta Cháveza”. Eksperci sprzyjali także polityce sojuszników Cháveza i partnerskim krajom Wenezueli: Rafaelowi Correi i Ekwadorowi (5+1)70, jednocześnie krytykując opozycję w tym kraju (3 razy), Evo Moralesowi i Boliwii (3+3), również krytykując opozycję (2 razy)71, Fidelowi Castro i Kubie (4+2).
69 Badania prowadziłam na przełomie kwietnia i maja 2007 r. (miesiąc) na potrzeby pracy magi- sterskiej TeleSUR – latynoamerykański punkt widzenia narzucony przez Hugo Cháveza, obro- nionej w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UJ w 2007 r.
70 Pierwsza cyfra odnosi się do osoby, a druga do kraju.
71 Boliwia pod rządami Evo Moralesa jest krajem podzielonym – między zwolenników prezydenta, wywodzących się, podobnie jak on sam, z ludności rdzennej i zamieszkujących głównie bied- ny region andyjski oraz przeciwników, z departamentów położonych na wchodzie kraju, gdzie znajdują się złoża gazu. Bogatsze regiony nie chcą finansować populistycznej polityki Moralesa, groziły nawet odłączeniem się od Boliwii. TeleSUR, chwaląc Moralesa, a krytykując jego opo- zycję, pomaga mu zdobyć większą akceptację społeczną.
Goście TeleSUR krytykowali George’a W. Busha, jego ojca i Stany Zjednoczo- ne (6+2+20), między innymi za postępowanie w sprawie przeciwnika Fidela Castro – Luisa Posady Carrilesa, który był sądzony w USA za złamanie prawa imigracyjnego, a nie za terroryzm, jak chciały tego Wenezuela i Kuba. (Sam Carriles był krytykowany 5 razy.) Eksperci południowoamerykańskiego programu oskarżyli USA o „podwójną moralność”, ponieważ z jednej strony ścigają Osamę Bin Ladena, a z drugiej wy- puszczają na wolność Posadę Carrilesa. Elementem krytyki wobec USA była także interwencja w Iraku, którą eksperci, podobnie jak dziennikarze TeleSUR, nazywali
„bezprawną okupacją”. Oskarżyli także Stany Zjednoczone i Anglię o to, że są od- powiedzialne za akty terrorystyczne w Iraku, ponieważ „są one wynikiem obecności wojsk tych krajów”. Stronie amerykańskiej ani razu nie dano możliwości wypowie- dzenia się na antenie TeleSUR.
Spośród latynoamerykańskich prezydentów najczęściej krytykowano (po 3 razy) Alana Garcíę z Peru (w wyborach prezydenckich Chávez popierał jego oponenta, na- cjonalistę Ollantę Humalę) oraz Álvaro Uribe z Kolumbii, który chciał doprowadzić do ratyfikacji porozumień gospodarczych z USA.
Eksperci TeleSUR oceniali MFW i Bank Światowy podobnie jak Chávez. Krytyko- wali te organizacje odpowiednio 6 i 3 razy. 2 razy pochwalili natomiast alternatywną propozycję Cháveza – Bank Południa. Aż siedmiokrotnie sprzyjali promowanej przez prezydenta Wenezueli Alternatywie Boliwariańskiej dla Ameryk (ALBA), natomiast potępili propagowaną przez Stany Zjednoczone Strefę Wolnego Handlu Ameryk, ALCA (2 razy) oraz Traktat o Wolnym Handlu (TLC) między USA i wybranymi latynoskimi krajami (6 razy). Uderzono także ogólnie w interesy elit (4 razy).
To tylko zarys obrazu świata, jaki prezentuje TeleSUR i inne telewizje finanso- wane (lub współfinansowane) przez Wenezuelę. To prawda, że wiele mediów zdradza swoje sympatie lub antypatie do rządzących, ale nie powinno tak się dziać w wypadku telewizji finansowanych z publicznych pieniędzy.
Rynek telewizyjny w Wenezueli znacznie się zmienił za rządów Hugo Cháveza:
zniknęła opozycyjna stacja RCTV, dwie inne stonowały krytykę, obawiając się utraty koncesji (Venevisión, TELEVEN), jedna nie zmieniła swojej linii politycznej, ale moż- liwe, że prezydent znajdzie pretekst, aby ją zamknąć – na razie jej grozi (Globovisión).
Powstały dwie nowe, państwowe telewizje: ViVe i TVes oraz międzynarodowy kanał kulturalno-informacyjny TeleSUR, który popiera politykę Cháveza na forum Ameryki Łacińskiej. Podobnie jak system polityczny, także i system medialny stał się mniej demokratyczny. Rząd zarówno za pomocą kroków formalnych (ustawa, nadawanie koncesji), jak i nieformalnych (zastraszenie, groźby), ograniczył krytykę telewizji pry- watnych, choć nie można obarczyć go za to całkowitą odpowiedzialnością. Wcześniej telewizje opozycyjne wykorzystywały swoją zdecydowaną przewagę do gry politycz- nej i manipulacji, teraz to prezydent wykorzystuje media do zdobywania poparcia.
Ale czy Chávez nie przebrał miary? W kluczowym momencie – nieprzedłużenia kon- cesji RCTV – Wenezuelczycy byli przeciwko decyzji władz, tłumnie protestowali na ulicach miast. Pod koniec 2007 r. nastąpił kolejny zryw społeczny i fala protestów przeciwko poprawkom do konstytucji, które miały dać Chávezowi jeszcze większą władzę. Wenezuelczycy nie zgodzili się jednak na to, głosując przeciwko rozszerzeniu uprawnień prezydenta w referendum 3 grudnia 2007 r.
