U twory jurajskie wschodniej części Podlasia

Teresa NIEMCZYCKA

U twory jurajskie wschodniej części Podlasia

Utwory jurajskie wschodnięj części obniżenia podlaskie., reprezentowane są przez klastyczne i węgla­

nowe osady batonu i keloweju oraz węglanowe osady dolne., i środkowego oksfordu. Prom jurajski rozpoczyna bądź transgresywny zlepieniec kwarcowy, bądź też piaskowiec gruboziarnisty. Na granicy jury środkowej i górnęj w wielu otworach zanotowano występowanie warstwy bulastej, zawierającej

amonity keloweju i dolnego oksfordu. WyżS7J! od środkowego oksfordu ogniwa jury na omawianym obszarze nie występują. Na erozyjnej powierzchni formacji koralowcowej leży alb śrOdkowy.

WSTĘP

Utwory jurajskie wschodniej części obniżenia podlaskiego reprezentowane są

przez wyższą część jury środkowej i nitszą część jury górnej (fig. 1, 2). Pierwsze·

otwory wiertnicze nawiercające jurę na tym obszarze, wykonane w ramach badań

Zakładu ZłÓŻ Rud Żelaza Instytutu Geologicznego, pochodzą z lat 1965-1968.

Są to: Krzyże IG 4, Skupowo IG 6, Grodzisko IG 5, .Podborowisko IG 1, Waśki

IG 2, oraz Iwanki Rohozy IG 1, IG 2, IG 3 i IG 4. Rdzeniowane w 100% dostarczy-

ły bardzo interesującego materiału litologicznego i faunistycznego (1. Znosko, 1968).

W ostatnich latach dla Zakładu Geologii Złóż Rud Metali zostały tu odwiercone liczne nowe otwory. W części z nich osady jurajskie były rdzeniowane w 100%, z części zaś uzyskano jedynie rdzenie fragmentaryczne. We wszystkich wierceniach wykonano badania geofIZYczne, które dostarczyły materiału dla interpretacji nierdzeniowanych partii profilów oraz były podstawą korelacji osadów jurajskich ze wszystkich otworów.

Dzięki uprzejmości doc. dra M. Sałdana i jego współpracowników autorka

miała możność zapoznania się z rdzeniami oraz wynikami badań geofIZYcznych, za co bardzo dziękuje.

Kwartalnik Oeoloaiczny. t. 23, nr 3. 1979 r.

o

VlI';

~>­

C

Ol.g

RajsklG 4 PO

Plutycze IG 1

Pawły IG 1

Dawidowi cze IG.1

::sa """"E hili , .... ;,,0

457.5

o::&J

cx:m

c:::rn

D · ···

0l:SIJ 1 I!I2W 2 ~ 3 L:!:I 4· ~ 5 a::::!:J 6 []l=:J 7 c:IGJ 8 ~ 9 ..... 1 ~ 11 ~ ~ 1 Fig. 1. Korelacja profilów jurajskich w rejonie Bielska Podlaskiego na linii Brańsk 10 l - Dawidowicze 10 l

Correlation of Jurassic sections from the Bielsk Podlaski region along tbe \ine Brańsk 10 l - Dawidowicze 10 l

1 - organodetrytyczne wapienie korałowcowe; 2 - organodetrytyczne wapienie gąbkowe z czertami; 3 - wapienie margliste; 4 - margle; 5 - organodetrytyczne wapienie krynoidowe; 6 - wapienie piaszczyste; 7 - dolomity; 8 - dolomity ilaste; 9 - mułowce; lO - piaskowce; 11 ~ zlepieńce; 12 - zlepy "Illuszlowe; 13 - oolit; 14 - war- stwa bulasta; T - trias; K - kreda; PG - profilowanie gamma

1 - organodetrltał corał Iimestones; 2 - organodetrital spongy limestones witb cherts; 3 - marły limeslones; 4 - marls; 5 - organodetrital crinoid limestones; 6 - sandy limestones; 7 - dolomites; 8 - clay dolomites; 9. - siltstones; lO - sandstones; 11 - conglomerates; 12 - lumachelles; 13 - oolite; 14 - nodular Iayer; T - Triassic;

K - Cretaceous; PG - gamma logging

VI Q

f

ł

651

JURA ŚRODKOWA

BATON - KELOWEJ

Profil jury zaznacza się, podobnie jak na większej części obszaru wschodniej Polski, osadami górnego batonu (K. Dayczak-Calikowska, 1964, 1969, 1971, 1973;

T. Niemczycka, 1965; J. Znosko, 1968, 1973). Podłoże tych utworów stanowią

w części wschodniej badanego obszaru różne ogniwa paleozoiku, w części zachod- niej zaś różne ogniwa triasu (fig. 3). Po raz pierwszy zostały tu stwierdzone w pod-

łożu jury utwory retyku. Ich obecność, udokumentowana sporami Verrutri/etes utilis (M a r c.) M a r c i n k i e w i c z, V. guttatus M a r c i n k i e w i c z, Bec- cutri/etes ty/otus (H a r r i s) P o t o n i

e

IG 1 (R. Dadlez, 1968, 1971a, h).

Rdzenie z licznych otworów wiertniczych pozwalają stwierdzić, że prom środ­

kowojurajski jest tu w szczegółach zróżnicowany, wyraźnie mniej jednorodny niż

na Suwalszczyźnie (J. Znosko, 1968, 1973). W brzegowej części zbiornika, jaką

w tym czasie stanowił rejon Bielska Podlaskiego, panowały okresowo zmienne warunki sedymentacyjne, związane zapewne ze zjawiskami zachodzącymi na lądzie . . Jednocześnie różna energia środowiska sedymentacj~ uwarunkowana przypuszczal-

nie zróżnicowaną morfologią dna zbiornika, prowadziła do powstawania nieco odmiennych osadów, nawet w miejscach położonych blisko siebie.

Nie· wydaje się, aby w spągowych partiach osadów środkowo jurajskich wy-

stępowały serie lądowe. W żadnym profilu takiej serii autorka nie zaobserwowała.

Nieporozumieniem jest wyodrębnienie jej w profilach otworów Waśki IG 2, Pod- borowisko IG 1, Grodzisko IG 5 i Krzyże IG 4 (K. Dayczak-Calikowska, 1971;

A. Maliszewska, 1974). Osady jurajskie rozpoczyna w tych otworach, podobnie jak w wielu sąsiednich, piaskowiec zlepieńcowaty, niekiedy dolomityczny, 0-charak- terze transgresywnym z liczną fauną morską. J. Znosko (1968) oznaczył tu: Pseudo- monotis cf. echinata M s L, P. cf. decussata M s t. oraz Oxytoma cf. costata S m i t h, Ch/amys cf. textorius S c h 1., Ostrea sp., Modio/a sp., P/euromya sp.

i inne. Występują tu również niezbyt liczne otwornice.

W wielu otworach badanego rejonu prom środkowojurajski rozpoczyna żwiro­

wiec kwarcowy o lepiszczu węglanowym, wapienno-dolomitycznym, rzadziej

mułowcowo-ilastym. Ma on charakter zlepieńca transgresywnego. Jego piękne przykłady występują w otworach Roztołty IG 1, Saki IG 1, Hacki IG 1, Hradoczna IG 1, Olszanka IG 1 i innych. Podstawowy materiał żwirowca stanowi żwir kwar- cowy mlecznobiały, matowy lub przeźroczysty, na ogół dobrze obtoczony, o nie- regularnych kształtach, wielkości 0,5 - 2 cm. Niektóre ziarna powleczone są wo- dorotlenkiem żelaza. Obok kwarcu występują drobniejsze otoczaki piaskowców oraz liczne szczątki małżów, wśród których przeważają pseudomonotisy. Miąż­

szość zlepieńca jest niewielka, maksymalnie osiąga 0,5 m. Bezpośrednie wiekowe datowanie zlepieńca nie jest możliwe z uwagi na brak fauny o znaczeniu straty- graficznym. Jak wynika z rozważań paleogeograficzno-sedymentologicznych na temat osadów batonu i keloweju na Niżu Polskim (K. Dayczak-Calikowska, 1964, 1966, 1971; J. Znosko, 1968, 1973), jest to zlepieniec górnobatoński.

Profil osadów występujących bezpośrednio powyżej zlepieńca jest już dość zróżnicowany. W otworze Hradoczna IG 1 są to piaskowce ch\orytowe szarozielo- nawe, słabo zwięzłe, w naj niższej części mułowce, zawierające liczne bioklasty·

małżów i brachiopodów oraz nieliczne żelaziste ooidy. Podrzędnie występują w nich.

także zwęglone szczątki flory. Spoiwo piaskowców jest wyraźnie wapniste. Podobne piaskowce, przedzielone warstwą iłowców, występują w otworach: Rajsk IG 4,

Waśki IG 2 i Iwanki Rohozy IG 3.

W otworze Olszanka IG l piaskowce występują tylko w najniższejczęści profilu.

Barwa ich jest brunatna, zawierają smugi żwirku kwarcowego, przerosty iłowców,

bioklasty małżów i brachiopodów oraz pojedyncze szczątki zwęglonej flory. Wyżej leżą mułowce lub mułowce piaszczyste nieznacznie laminowane z muskowitem na powierzchniach lamin, stosunkowo licznym detrytem wapiennych muszli fauny oraz z pojedynczymi żwirami kwarcu.

W otworze Saki IG l powyżej zlepieńca występują wyłącznie szarordzawe lub szarobrunatne mułowce nieznacznie dolomityczne z pojedynczymi ziarnami kwar- cu frakcji piaszczystej i żwirowej oraz licznym rozdrobnionym detrytem wa- piennych u~i:l.łych l>A.orupek fauny. WięksZl: uagmenty detrytu pozwalają· stwier-

dzić, że jest on reprezentowany przez szczątki małżów, głównie z rodzaju Pseudo- monotis, brachiopodów, rzadziej krynoidów i jeżowców. W górnej partii mułow­

ców występują dwie cienkie wkładki zlepieńców piaskowcowych (0,1 m) i jedna

wkładka piaskowcowo-muszlowcowa.

W otworach Roztołty· IG l i Hacki IG 1 na żwirowcu kwarcowym leżą dolo- mity ilaste lub ilasto-piaszczyste, szarobrunatne, zwięzłe z ooidami i pizoidami limonitowymi oraz otoczakami zlimonityzowanego piaskowca. Wśród dolomitów

występują cienkie (0,1-0,05 m) warstwy muszlowców brachiopodowo-małżo­

wych.

W niektórych otworach odpowiedniki dolomitów stanowią wapienie organ 0-

detrytyczne małżowo-brachiopodowe z rozproszonym limonitem, ooidami limo- nitowymi i żwirkami kwarcu sięgającymi 1 - 2 cm średnicy. Osady te pozbawione amonitów zawierają liczne małże i brachiopody oraz otwornice i małżoraczki.

Wśród mikrofauny W. Bielecka oznaczyła gatunki charakterystyczne dla utworów batonu, takie jak: Ektyphocythere renatae B ł a s z y k, Glyptocythere tuberosa angularis B ł a s z y k, Progonocythere polonica B ł a s z y k, P. cf. convexa B ł a s z y k, Terquemulla cf. paral/ela B ł a s z y k, Pa/aeomi/io/ina czestocho- wiensis P a z d r o i inne.

W tych otworach wiertniczych, w których najniższa część profilu jury nie jest znana z braku rdzenia (fig. 2), należy się spodziewać - na podstawie wykresów geofizyki otworowej - piaskowców bądź mułowców.

Powyżej omówionych osadów w niektórych wierceniach rejonu Bielska Pod- laskiego w profilu środkowojurajskim występują charakterystyczne skały o struk- turze oolitowej, drobnoziarniste, brudnobiałe, słabo zwięzłe i kruche. Składają

. się z kwarcu oraz drobnych bioklastów, wykazujących obecność jednej lub więcej

otoczek kalcytowych. W przypadku większej liczby tych otoczek ziarno kwarcu

przekształca się w ooid kalcytowy o strukturze współśrodkowopromienistej (A.

Maliszewska, 1974). W tego typu skałach ooidy żelaziste są bardzo rzadkie. Skały

te są dobrze wysortowane i zawierają szczątki brachiopodów. Miąższość warstwy oolitowej jest niewielka i nie przekracza 2 m, jedynie w otworze Dawidowicze IG 1

sięga 5 m. .

Z tej części profilu środkowojurajskiego (Roztołty IG 1, Pawły IG 1 i Dawi- dowicze IG 1) zostały oznaczone przez W. Bielecką w 1978 r. otwornice i małżo­

raczki, reprezentowane przez gatunki: G/abellacythere cf. nuda W i e n h o l z Cytherella cf. col/apsa G rek o f

f.

Hacki IG1 PG

T

Hradoczna IG1

Saki IG1

T

Olszanka IG 1

Fig. 2. Korelacja profilów jurajskich w rejonie Bielska Podlaskiego na linii Hacki 10 I - Olszanka 10 I Correlation of Jurassic sections from the Bielsk Podlaski regiOn along the line Hacki 10 I - 01- szanka 10 I

O - ordowik; pozostałe objaśnienia jak na fig. I O - Ordovician; other explanations as given in Fig. I

W wielu otworach wiertniczych (Rajsk IG 4, Saki IG l, Hradoczna IG l, Wi- dowo IG l, Dawkłowicze IG l, a także wcześniejszych.: Grodzisk0 IG 5, Pod- borowisko IG l, Waśki IG 2 - J. Znosko, 1968) stropowe partie osadów

środkowojurajskich rozwil11ęte są jako warstwa bulasta z fauną, wśród której licznie występują amonity. belemnity. małże. brachiopody i krynoidy. Z amonitów

można wymienić: Kosmoceras (Spinikosmoceras) pol/ux (R e i n e c k e), K.. (Spini- kosmoceras) ex gr. fibul~rerum (B u c k m a n). K.. (Kosmoceras) aff. castorium T i n t a n t, K. (Kosmoceras) sp.

et:

(Spinikosmoceras) cf. castor R e i n h a r d t, Macrocephalites sp., Hecticoceras (Brightia) difforme T s y t o v i t ^C hl, które wskazują na obecność dwóch gór- nych poziomów amonitowych górnego keloweju: Kosmoceras pollux i K. duncani.

Inna fauna jest na ogół źle zachowana i oznaczona jedynie rodzajowo. Są to głów­

nie Myti/us cf. furcatus G o 1 d f u s s, Terebratula sp .. (cf. canaliculata) O p p e 1, Meleagrinel/a sp., Thurmanel/a sp., Astarte sp., Lopha sp., Lima sp., Pecten sp., Ostrea sp., Anisocardia sp.

Miąższość jury środkowej jest niewielka, zbliżona do miąższości tych osadów na obszarze lubelskim (T. Niemczycka, 1978). W południowo-wschodniej części

badanego obszaru nie przekracza 10 m (fig. 1), ku północnemu zachodowi wzrasta do 40 m. Są to miąższości pierwotne, z których wynika, iż rejon Bielska Podlaskiego

podlegał niewielkiej subsydencji, umożliwiającej nagromadzenie się jedynie nie- znacznej ilości osadów. Lokalnie wyodrębniają się dwie strefy o stosunkowo sil- niejszej subsydencji: jedną wyznaczają otwory Malinowo IG l, Wyszki IG l i Pietkowo IG l. drugą - Tyniewicze IG l. Tryczówka IG l i Roztołty IG l.

1 Oznaczenia J. Kopika i J. Znoski

Jak wynika z badań geologów białoruskiCh (I.W. Mitiailina, 1960, 1975), na

Białorusi w bezpośrednim sąsiedztwie omawianego rejonu osady środkowojuraj­

skie nie występują, a górnojurajskie (poziom Cardioceras cordatum) ^leżą na star..;

. szym paleozoiku. Wymieniona autorka sugeruje, że nie ma ich również w grani- cach Polski, na wschód

<Xl

dwoma niewielkimi jęzorami. Jeden ciągnie się od rejonu wierceń Wiejki IG l oraz Narejki IG l i sięga po okolice Grodna, drugi zaś od Hajnówki w kierunku

Prużan (I.W. Mitianina, 1960; mat. rękopiśmienne, 1978). Rysuje się więc tu obraz linii brzegowej zbiornika środkowo jurajskiego podobny jak we wschodniej Lu-

belszczyźnie (T. Niemczycka, 1978) .

• 1 _20 - 2 § 3 [[[IJ 4 ~ 5 ~ 6 1+++ 1 7 l' ~ ą 17 1pm

Fig. 3. Mapa pierwotnych miąższości utworów środkowejljwy w rejonie Bielska Pod- laskiego

Map or original thickness or Middle Jurassic rocks in the Bielsk Podlaski region l - otwOl)' wiertnicze z podaną miąższością osadów w m; 2 - izopachyty pierwotnych miąższości utworów jury środkowej; podłoic podjurajskie: 3 - trias, 4 - sylur, S ^Co ordowik, 6 - kambr, 7 - skały krystaliczne

l - boreholes and thickness of rocks in m; 2 - isopachs of original thickmss of MiddJe Jurassic rocks; Jurassic subcrops; 3 - Triassie, 4 - Silurian, 5 - Ordovician, 6 - Cambrian, 7 - crys- talline rock,

JURA GÓRNA

OKSFORD DOLNY I ŚRODKOWY

Utwory jury górnej występują w ciągłości sedymentacyjnej z osadami jury

środkowej. Niekiedy warstwa bulasta, leżąca w stropie keloweju, zawiera jedno-

cześnie elementy faunistyczne keloweju i niższego oksfordu (Saki IG l, Grodzisko IG 5, Podborowisko IG l, Waśki IG 2). Górna jura jest obecnie reprezentowana jedynie przez niższą część oksfordu. Utwory wyższej ju,ry górnej na badanym ob- szarze nie występują. Pierwotnie osadzone. zostały. w niższej kredzie zerodowane.

. Zachowały się jedynie osady dolnego i środkowego oksfordu. podobnie jak we wschodniej części obszaru lubelskiego i przyległej części Związku Radzieckiego (T. Niemczycka, 1964, 1969, 1971, 1976a).

Dolny i ^środkowy oksford ma wyksżtałcenie typowe dla osadów tego wieku i wykazuje duże analogie z osadami niższego oksfordu mezozoicznego obrzeżenia

Gór Świętokrzyskich oraz znacznej części Niżu Polskiego (L. Malinowska, 1965;

L. Malinowska, J. Dembowska, 1973; T. Niemczycka, 1973, 19760). W ^niższej

części są to organodetrytyczne wapienie gąbkowe lub gąbkowo-mszywiołowe, wyodrębnione na obszarze lubelskim jako formacja kraśnicka (T. Niemczycka, 1976b), wyżej zaś wapienie koralowcowe (fig. 1. 2. 4).

DoriIIcIG2 _ 1 6 t

_ G l K ^{~ IG I} f'U)<cD 16 l AIoIy II) t 0IIZIrIG IG I K

o!;

.. _.. ..

'"

..

...

.

.

E

T ^{9 l 4 , , IDkm}

Fig. 4. Przekrój litofacjalny utworów jurajskich na linii Brańsk 10 1 - Oziabły 10 l Lithofacies cross-section of Jurassic rocks along the line Brańsk 10 l - Oziabły 10 I

E - eokambr; J~ bat-keI - jwa środkowa-baton-kelowej; J3 ob'+2 - jum górna - obford dolny i środkowy;

pozostałe objaśnienia jak na fig. I .

E - Eoc:ambrian; l , bat-kel - Middle lurassic - Bathonian - Callovian; 13oks'+2 - Upper lurassic - Lower and

Middłe Oxfordian; other explanations as given in Fig. 1 .

Organodetrytyczne wapienie gąbkowe mają barwę<. białą, są słabo· zwięzłe,

mikroporowate, budują je spikule lub nieduże fragmenty gąbek. Podrzędnie wy-

stępują mszywioły, otwornice, człony krynoidów, kolce jeżowców, małże j brachio- pody.

W spągu formacji kraśnickiej leży zazwyczaj niegruba (l-3.m) warstwa marglu glaukonitowego lub wapienia marglistego z glaukonitem i fosforytami. Margle glaukonitowe mają na ogół strukturę bulastą i zawierają amonity. Dość licz~e

okazy rodzaju Quenstedtoceras z otworów Grodzisko IG 5. Podborowisko IG l.

Waśki IG 2 oznaczył J. Znosko (1968). Są to: Quenstedtoceras (Bourkelamberti- ceras) cf. intermissum B u c k m a n, Q. cr. /atnberti S o w e r b y, Q. cf. ry- binskianum N i k i t i n, pozwalające określić wiek margli na najniższy oksford- dywez (L. Malinowska, 1967; J. Znosko, 1968; T. Niemczycka, 19760). Doku-

mentację faunistyczną mają także bezpośrednio wyższe partie profilu górno- jurajskiego. Liczne amonity z tych osadów oznaczylłL. Malinowska i J. Znosko.

Są to: Cardioceras (Vertebriceras) vertebra/e (S o w e r b y), C. cf. costicardia B u c k m a n, C. (Vertebriceras) sowerbyi Ark e II, Tarame//iceras bukowskii S i e m., które wskazują na newiz.

W niższej części formacji kraśnickiej występują również otwornice^2• reprezen- towane przez gatunki: Ophthalmidium- carina tum marginata W i ś n i o w s k i, Mi/iammina o/gae. B i e I e c k a, Epistomina uhligi (W i ś n i o w s ki), Nodo- saria /agenoides W i ś n i o w s k i, określające wiek osadów na dolny oksford.

2 Oznaczenie W. Bieleckiej.

G6rne partie formacji kraśnickiej pozbawione są amonit6w. Występują tu nie- liczne brachiopody i małże, oznaczone gł6wnie rodzajowo, z kt6rych wymienić można: Lacunose/la sp., Terebratu/a sp., Modio/a sp .. Ostrea sp .. Pecten sp., Astarte sp. i Pinna sp. Na podstawie otwornic: Paa/zowella turbinella (U li m b e 1), P.feifeli . seiboldi L u t z e, Guttulina jurassicti G li m b e l, Trocho/ina nodulosa S e i b o l d, Gaudryina hersumensis L u t z e, Citharina /epida (S c h wag e r) i in. wiek tych osad6w, podobnie jak na obszarze lubelskim, można określić na oksford środko-

wy. Miąższość osad6w waha się tu od 30 do 40 m. \

Wyższa część profilu g6rnojurajskiego jest na omawianym obszarzereprezen- towana przez wapienie koralowcowe o strukturze przyrafowej, zbudowane z ko- ralowc6w kolonijnych i osobniczych oraz podrzędnie gąbek, mszywioł6w, glon6w, serpul, cienkoskorupowych małż6w 1 pojedynczych brachiopod6w. Duży udział mają intraklasty, grudki i gruzełki, a niekiedy ooidy. Nieliczna fauna małżowo­

-brachiopodowa i otwornicowa ma ten sam charakter co w formacji kraśnickiej

i wskazuje na środkowooksfordzki wiek utwor6w. Wapienie koralowcowe i wa~

pienie formacji kraśnickiej mają szerokie rozprzestrzenienie regionalne i znane

są ze znacznej części Niżu Polskiego (L. Malinowska, 1970 .,.- w pracy tej zawarta jest wcześniejsza .literatura przedmiotu; Z. Dąbrowska, 1973; L. Malinowska, J. Dembowska, 1973; T. Niemczycka, 1973, 1976a). Na omawianym obszarze stropowa część. wapieni koralowcowych została w r6żnym stopniu zerodowana i leżą na nich piaszczyste utwory albu (A Krassowska, 1971; S. Cieśliński, M.

Jaskowiak; 1973).

-1 - 7 0 - 2

o

t

Fig. S. Mapa obecnych miąższości utworów górnej jury w rejonie Bielska Podlaskiego Map or present-day thickness or Uppcr Jurassicrocks in the Bielsk Podlaski region

I - otwoty wiertnicze z podaną miąższością osadów w m; 2 - izopachyty obecnych miąższości osadów; 3 - linia przekroju litofacjalnego

I :-, boreholes with thickness of rocka in m; 2 - isopachs oC present-day thickness of rocka; 3 - Iioe of IithoCacies

cross-section .

Łączna miąższość zachowanych osadów górnojurajskich, tj. formacji kraśnickiej

(fm) i wapieni koralowcowych, waha się od 60 do 125 m (fig. 1,5) .

. Na przyległej do omawianego obszaru części Białorusi osady górnoj'Urajskie nie sięgają zbyt daleko na wschód (I.W. Mitianina, 1975). Zajmują one niewielki pas obszaru przygranicznego, maksymalnej szerokości (na wysokości Baranowicz)

około 80 km, przy czym ku wschodowi na podkredową powierzchnię wychodzą

ogniwa coraz starsze. Mają one taki sam charakter litologiczny i zawierają taki sam zespół fauny jak w rejonie Bielska Podlaskiego. Jedynie w najbardziej wschod- niej części wykazują wpływy lądowe.

UWAGI O PALEOGEOGRAFII I SEDYMENTACJI

W czasie jury dolnej i wczesnej jury środkowej obniżenie podlaskie jest lądem.

Morski zbiornik środkowojurajski wkracza tu w górnym batonie (K. Dayczak- -Calikowska, 1971) na wyrównaną powierzchnię erozyjną, zalewając różne ogniwa triasu w części zachodniej i paleozoiku w części wschodniej (fig. 3), nie wszędzie sięgając poza granicę państwa (I.W. Mitianina. 1960). Sedymentację jurajską roz- poczyna transgresywny zlepieniec podstawowy, którego materiał stanowią różnych

rozmiarów i kształtów otoczaki mlecznego kwarcu, tkwiące w piaszczysto-ilastym spoiwie. Obszarem alimentacyjnym był zapewne przyległy masyw białoruski,

gdzie ulegały niszczeniu starsze utwory terygeniczne. Zbiornik środkowojurajski był niegłęboki, o niewielkiej subsydencji. Równocześnie ze zlepieńcem tworzą się utwory piaszczyste i mułowcowe, które ·miejscami rozpoczynają prom jurajski (fig. 4). DoŚĆ duża iloŚĆ substancji organicznej wskazuje na wpływy lądu pokry-

tego roślinnością. . .

Na najniższy dolny kelowej, jak wynika z szerszych rozważań paleogeograficz- nych obejmujących cały Niż Polski (K. Dayczak-Calikowska, 1964, 1966, 1967, 1976, 1977), przypada regresja morska. Ponowna sedymentacja rozpoczyna się

w wyższej części dolnego keloweju. W większości poznanych profilów środkowo­

jurajskich brak wyraźnych śladów przerwy sedymentacyjnej. Nie zaznacza się już także wyraźnie nowy impuls transgresywny zbiornika. Jedynie w otworze Saki IG l pojawia się dwukrotnie zlepieniec: niższy - związany z transgresją batonu górnego - i wyższy - związany zapewne z transgresją w poziomie Sigalóceras calloviense.

W keloweju górnym przeważa sedymentacja węglanowa nad terygeniczną, chociaź dopływ materiału piaszczystego do zbiornika trwa przez całą jurę środkową.

U jej schyłku jest on jednak już niewielki. Na większą skalę rozwija się natomiast w zbiorniku życie organiczne, przy czym szczególnie liczne są amonity. Jednocześnie

okresowo bujnie rozwijają się małże, których pozostałością są wyraźne cmenta- rzyska w postaci zlepów muszlowych. Wynikiem niszczącej działalności fal jest

także pseudozlepieńcowaty charakter osadów wyrażony warstwą bulastą w stro- powej części promu jury środkowej. Amonity reprezentowane przez rodzinę Kosmo- ceratidae wskazują, że ta część zbiornika jurajskiego należała w najwyższęj jurze

środkowej do subborealnej prowincji zoogeograficznt:j (K. Dayczak-Calikowska, 1976, 1977). Zaznaczają się w nim jednak ilieznaczne wpływy medyterańskie, co

można wnosić z obecności amonitów Macrocephalites i Hecticoceras. Zbiornik górnojurajski jest kontynuacją zbiornika środkowojurajskiego. Ma on jednak szerszy zasięg i nieznacznie przekracza wschodnią granicę Polski (I.W. Mitianina, 1975). Na pograniczu keloweju i oksfordu jest bardzo płytki, co stwarza Warunki

dla powstania warstwy bulastej. Następnie ulega nieznacznemu pogłębieniu Wy-

raźnie zostaje zahamowany dopływ do niego materiału terygenicznego. W czystych dobrze przewietrzanych wodach żyją bujnie gąbki krzęmionkowe, tworzące roz-

ległe płaskie biohermy, a następnie pojawiają się koralowce. Jednocześnie ma miej- sce wytrącanie się z wody morskiej mułu węglanowego. Panują tu podobne warunki jak w większej części zbiornika ^niżowego (L. Malinowska, J. Dembowska, 1973) oraz identyczne jak na obszarze lubelsm (T. Niemczycka, 19700, b).

Nieliczne amonity z rodziny Cardioceratidae określają przynależność tej części

zbiornika górnojurajskiego także w oksfordzie do prowincji subborealnej.· Na nieznaczne wpływy. medyterańskie wskazuje obecność pojedynczych amonitów z gatunku Taramel/iceras bukowskii S i e ID. Zbiornik górnojurajski trwa zapewne przez całą' jurę, pozostawiając swoje osady (T. Niemczycka, 1976a). Zachowały się tu jednak jedynie utwory niższego oksfordu. Wyższe ogniwa górnej jury uległy

erozji przedgórnokredowej. Na erozyjnej powierzchni oksfordu· środkowego osa-

dziły się transgresywne utwory albu. .

Zakład Geologii Regionalnej Obszarów PIatformowych Instytutu Geologicznego .

Warszawa, ul. Rakowiecka 4

Nadesłano dnia 28 grudnia 1978 r.

PIŚMIENNICI'WO

CIEŚLIŃSKI S., J~SKOWIAK M. (1973) - Kreda. W: Budowa geologiczna Polski. 1 - Straty- grafia, cz. 2 - Mezozoik, p. 552. Wyd. GeoI. Warszawa.

DADLEZ R. (1968) - Lias i retyk na Mazurach. Kwart GeoI., 12, p. 561 -577, nr 3. Warszawa.

DADLEZ R. (197Ia) - Retyk i lias na wschodnim MazowsZu. Kwart. GeoI., 15, p. 624-642, nr 3.

Warszawa.

DADLEZ R. (197Ib) - Retyk i jura dolna. W: Budowa geologiczna obniżenia podlaskiego. Pr.

Geostruktur. Inst. GeoI., p. 80-86. Warszawa.

DA YCZ~-CALIKOWSKA K. (1964) - Jura środkowa. W: Atlas geologiczny Polski. Zagadni~

nia stratygraficzno-facjalne. Inst. Geol. Warszawa.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1966) - Rozprzestrzenien~ osadów najniższego keloweju na Niżu

Polskim. Kwart. GeoI.,. lO, p. 74-86, nr·1. Warszawa.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1967) .,... Analiza paleogeograficzna z1epieńcówg6rnobatońskich

i transgresja keloweju na Niżu Polskim. Prz. GeoI., 15, p. 216-219, nr 5. Warszawa. . DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1969) - Jura środkowa. W: Budowa geologiczna obszaru lubel-

skiego. Pr. Geostruktur. Inst. GeoI., p. 105 -11 O. Warszawa.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1971) - Jura środkowa. W: Budowa geologiczna obniżenia pod- laskiego. Pr. Geostruktur. Inst. Geol., p. 86-90. Warszawa.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1973) - Jura środkowa. W: Budowa geologiczna Polski. 1 - Stratygrafia, cz. 2 - Mezozoik, p. 316-322. Wyd. GeoI. Warszawa.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1976) - Granica jura środkowa - jura g6rna na tle paleogeografii i europejskich prowincji zoogeograficznych. Biul. Inst GeoI., 295, p. 87-106. Warszawa. . DA YCZAK-CALIKOWSKA K. (1977) - Baton g6rny i kelowej w p6łnocno-zachodniej Pólsce.

Pr. Inst. Geol., 84. Warszawa. ' .

DĄBROWSKA Z. (1973) - Jura g6rna. W: Budowa geologiczna Polski. 1 - Stratygrafia, cz. 2 - Mezozoik. p. 359-362 i 371 Wyd. GenI. Warnawa

KRASSOWSKA A. (1971) - Kreda. W: Budowa geologiczna obniżenia podlaskiego. Pr. Geo- struktur. Inst. Geol., p. 94-98. Warszawa.

LUTZE G.F. (1960) - Zur Stratigratie und Palliontologie des Callovien und Oxfordien in Nord- west-Deutschland. Geol. Jb .. 77. p. 391 -532. Hannover ..

MALINOWSKA L. (1965) -'- Bioherma gąbkowa newizu w. okolicy ćmielowa (północno-wschod­

nie obrzeżenie Gór Świętokrzyskich). Biul. Inst. Geol.. 192. p. 57 -96. Warszawa.

MALINOWSKA L. (1967) - Biostratygrafia osadów dolnego i środkowego oksfordu obrzeżenia

Gór Świętokrzyskich. Biul. Inst. Geol., 209, p. 53 -112. Warszawa.

MALINOWSKA L. (1970) - Jura górna. W: Stratygrafia mezozoiku obrzeżenia Gór Świętokrzys­

kich. Pr. Inst. 'Geol., 56, p. 135 -182. Warszawa.

MALINOWSKA L., DEMBOWSKA J. (1973) - Jum górna W: Bud.owa geologiczna Polski.

1 - Stratygrafia, cz. 2 - ' Mezozoik, p. 381- 383. Wyd. Geol. Warszawa.

MALISZEWSKA A. (1974) - Jura środkowa. W: Skały platformy prekambryjskiej w Polsce. Cz.

2 - Pokrywa osadowa. Pr. Inst. Geol., 74, p. 152-160. Warszawa.

NIEMCZYCKA T. (1964) - Osady malmu nad górnym Bugiem. Kwart. Geol., 8, p. 262-281, nr 2.

Warszawa.

NIEMCZYCKA T. (1965) - Granica jury środkowej i górnej na obSZlll'2l: północnej Lubelszczyzny i Podlasia. Kwart. Geol., 9, p.'603-615, nr 3. Warszawa.

NIEMCZYCKA T. (1969) - Jura górna. W: Budowa geologiczna obszaru lubelskiego. Pr. Geo- struktur. Inst. Geol., p. llO-Il7. Warszawa.

NIEMCZYCKA T. (1971) - Jura górna. W: Budowa geologiczna obniżenia podlaskiego. Pr. Geo- struktur. Inst. Geol., p. 90-94. Warszawa.

NIEMCZYCKA T. (1973) - Jura górna. W: Budowa geologiczna Polski. 1 - Stratygrafia, cz.

2 - Mezozoik, p. 328-345. Wyd. Geol. Warszawa.

NIEMCZYCKA T. (19700) - Jum górna na obszarze wschodniej Polski (między Wisłą a Bugiem).

Pr. Inst. GeoI.", 77. Warszawa.

NIEMCZYCKA T. (l976b) - Litostratygrafa osadów jury górnej na obszarze lubelskim Acta Geol. Pol., 26, p. 569-601, nr 4. Warszawa.

NIEMCZYCKA T. (1978) - Litofacje jury środkowej i dolnelJl oksfordu obszaru radomsko-lu- belskiego. Acta Geol. Pol., 28, p. 485-501, nr 4. Warszawa.

ZNOSKO J. (1968) - Opracowanie profili litologicznych. skał osadowych z otworów Kruszyniany 1-6, Podborowisko l, Waśki 2, Rohozy 3, Krzyil: 4, Grodzisko 5, Skupowo 6. Arch. Inst.

Geol. Warszawa.

ZNOSKO J. (1973) - Pokrywa osadowa Augustowszczyzny i Suwalszczyzny. Przewodnik XLV Zjazdu PTG na Ziemi Suwalsko-Augustow~kiej. p. 45 -74. Warszawa.

MIIITJlHIIIHA III.B. (1960) - IOpCKMe OTnOlKeHMII 3anQACI 6enopyccMM. B: Me3030M M KaM HOJOM IOlKHoii npM6anTMKM M6enOPYCCMM. IIIHCT. reon. M reorp. AH nMTOBCKoii CCP. HaY'lHb.e co-· 06l1łeHMII, 12, .CTp. 99-105. BMnbHIOC.

MIIITJlHIIIHA III.B. (1975) - 4łopa"MHM4jlePb' HMlKHeoKcłj!oPAcKOTO nOA"bllpyca TeppMTOpMM 6eno- pyCCMM. B: 4>ayHQ M cTpaTMrpacllMJI naneo3OJl M "8303011 npM6anTMKM M 6enopYCCMM, CTp.

105-166. BMnbHIOC. ^>

repeco HEM4H'-'KA

toPCKII'IE nOPo,Qb1 B BOCTO'fHOIiiI 'fACTII'I nOA1lIlCbll

Pe31OI1e

IOpCKMe OTnOlKeHMJI B 30nOAHoii '10CTM 6enbcKonoAnJlCCKOro POiiOHO ]QnerolOT Ha TpMoce, HQ BOCTOKe - Ha P03HOBOlPOCTHblX nopoAax nanemoJl. IOpCKQJI TpOHcrpeCCMJI npOMCXOAMna B 3T0l1 pOMOHe B 60TCKOB Bpel1J1. P03Pe3 IOpbl HO'lMHOeTCJI 06bl'lHO C TpoHcrpeccMBHblX KOHrnOl1epOTOB MnM KOHrilOMepOTOBMAHblX neC'IOHMKOB c cjlOYHoM nCeBA0l10HOTMCOB M APyrMx nene~MnOA- Bblwe 30- nerolOT xnopMTOBble neC'IOHMKM, aneBpOnMTbI Mnl1 rnMHMCTble cnOH~bl C 06n0I1KOMI1 nene,-,MnOA M rpynnoM 60TCKMX OCTPOKOA M cjIopOItMHMcjlep. B HMlKHett KennOBee 110pe OTcrynMno, 0 ero cnCAYIO-

",ee HocTynneHMe npoM30wno B BepxHett KennOBee. B TO Bpel1J1 06p030BonMCb XOpOKTepHble oonl1-

TOBble OTnOlKeHMJI C KennOBeMCKOii cjJaYHoM cjJoPOI1MHMcjlep, 0 B COl1blX aepxax KennOBeJI M B HO'lOne OKCcjlopAO OCOAl1nCJI KOHKpe~MeBI1AHblii cnoM C OHMOHMTOI1I1 f"OPM30HTOB Kosmoceras 11 Quenstedto- ceras. MO",HOCTb OTnOlKeHMM CPCAHeM IOpbl Kone6neTClI OT 0 pp 40 M, 0 pocnpoCTpOHeHMe He BblXOAMT ]Q npCAenbl BOcTO'lHOM rOCYAopCTBeHHoM rpOHM~bl. HecKonblClO Aanee HO BOCTOK pocnPOCTpOHeH1101 omOlKeHMJI BepXHeM IOpbl, BbIXOAJI",Me ]Q npCAenbl rOCYAopCTBeHHoii rpOHM~1 nonbWM 11 npo- AonlKOIO",MeCll Ha TeppMTOpMM 6enopYCCMM nOJlCOH WMPMHoM OKono 80 KM. B HMlKHeM '10CTM pQ3pe30 OHM npCAC1:OBneHbl OprOHQQeTp"TM'IeCKMMI ry6KOBbII1M M3BI!CTHJlK0l1M, TOKMHI1 lICe KOK HQ 06p0I1- neHl111 CBeHTOKWMCKI1X rop M Ha 60nbweii '10CTM nonbCKoii HI1311eHHOCTI1, BblAenJlel1bll111 nOA BMAOI1 KPOCHMKCKoM BCMTbl. B HMlaX nOM CBI1Tbi cOAeplKoTCJI HMlKHeoKccjJapAcKMe 011110HMTbl Quen- stedtoceras M K05moceras a TOKlKe XOpOKTepHble AnJl Htie cjJapoMI1HMcjlepbl. B BblCWeM '10CTM pQ3pe30 0l1110HMTbl OTCYTCTBYIOT, a Ml1elOTCJI, onpCAeneHHble TonblClO no POAY 6pOXMOnOAbl 11 nene~MnoAbl, o TOKlKe AOBonbHO 6oroTQJI rpynno cjlOpOI1MHMcjlep. Bblwe KPOCHMKCKoM cjJaPMO~MM 3anerolOT nopoAbl KopannoBOii CBI1Tbl, cOCTOJI",eii M3 KOponnoBblx M3BeCTHJlKOB _OKonOpMcjloBoii CTPYKTYpbl C 60nb- WMI1 cOAeplKOHMeH KonoHMM KoponnOB M OTAenbHblX 3K3eMnnJlpOB M conYTCTBYIO",MX I1M I1WOHOK, cepnyn, TOHKOCTeHHblX nene~MnOA M 6pOXMonOA. KpoBnJl noM BCI1TbI 3P03MOHHO. nepeKpblTO l1enOBbll1M OmO)KeHMJlI1M. COBpel1eHHaJI 110",110CTb omolKeHMii BepXHeM IOpbl Kone6neTCJI (IT 60

AO 125 11.

nOcjJaYHe 110lKHO CYPMTb, '1TO POMOH 6enbCKO nOAnJlCCKoro TOK )1(8 KOK M 60nbWQJI '10CTb nonb- CKOM HM3MeHHOCTM OTHOCI1TCJI K 6opeonbHoii 300reorpocjlM'IeCKOii npOB_I1H~MM.

Teresa NIEMCZYCKA

JURASSIC ROCKS IN EASTERN PODLASIE

Summary

Jurassic rocks rest on the Triassic in westem part of the Bielsk Podlaski region and on various links of the Paleozoic in the eastern.-Jurassic transgression comprised this area in the Bathonian. Jurassic section usually begins with transgressive conglomerate or conglomeratic sandstone with fauna represent- ed by pseudomonotids and other bivalves, overlain by chlorite sandstones. siltstones or clay shales with remains of bivalves and assemblage of Bathonian ostracodes and foraminifers. The sea retreated in the Early Callovian 16 come back in the Late Callovian. The Upper Callovian is represented by rocks with ,,".II.I"I"I1'II~ oolitic structure and Callovian foraminifer assemblage: Nodular layer with ammonites of the l\(/\"mnceras and Qllenstedtnc-eras zones originated in the latest CaJlovian and earliest Oxfordian.

The Middle Jurassic is from 0 to 40 m thick and most probably it does not pass beyond the state boundary in this area. The extent of Upper Jurassic rocks is somewhat greater as they occur in a belt about 80 km wide in part of the westem Byelorussia, adjoining Poland Lower part of the Upper Jurassic is represented by organodetrital spongy limestones with cherts, identical as those from the margins of the G6ry Swil;tokrzyskie Mts and a larger part of the Polish Lowlands, and differentiated here as the Krasnik Formation. Lower parts cl that Formation are charaeterized by the presence of Lower Oxfordian ammonites cl the genera Quenstedtocerm and Cardiocerar as well as typical foraminifers. Overlaying rocks yield generically identifiable brachiopods and bivalves and fairly rich foraminifer assemblage but not ammonites. The KraSnik Formation is overlain by the Coral Formation. Coral limestones fonning the latter display near-red structures. They yield numer- ous colonial and solitary corals and accompanying bryozoans, serpulids, thin-shelled bivalves and brachiopods. Top surface ot rocks of that Formation is erosional and overlain by Cretaceous rocks.

At present, Upper Jurassic is 60 to 125 m thick in this area.

The character of fauna shows that the Bielsk Podlaski region, similarly as the major part of the Polish Lowlands, belonged to the Boreal zoogeographic province.