Anna Wrzesińska
Ekspertyza antropologiczna
szczątków kostnych z interwencji
policji w miejscowości Kiszkowo
Studia Lednickie 10, 255-258
STUDIA LEDNICKIE X Lednica 2010
A n n a W rzesiń sk a
M uzeum P ierw szy ch P iastó w na L ednicy
Ekspertyza antropologiczna szczątków kostnych
z interwencji policji w miejscowości Kiszkowo
W dn iu 14 p aźd ziern ik a 2009 roku, P ro k u ratu ra R ejo n o w a w G nieźnie zw ró ciła się do m g r A nny W rzesińskiej z P racow ni A ntropologicznej M uzeum P ierw szy ch P iastó w na L ednicy, o p om oc w identyfikacji szczątków kostnych, zab ezp ieczo n y ch przez m iejscow ą P olicję w m iejsco w o ści K iszkow o, gm. K iszkow o, w oj. w ielkopolskie. W K iszkow ie prow adzono w m iesiącu w rześniu i p aździerniku, bez nad zo ru archeologicznego, szeroko z akrojone prace budow lane zw iązan y ch z w ym ianą chodników , ośw ietlenia i w ym ianą naw ierzchni dróg. N ajintensyw niejsze prace p row adzono na w szy stk ich dro g ach docho dzący ch do i w okół ry n k u w K iszkow ie. W jed n y m z w ykopów , na u licy D w orcow ej, w y stąpiły liczne szczątki ko stn e i m ateriał ceram iczny. B rak n ad zo ru archeologicznego nad p row adzonym i p racam i był pow odem zło że n ia zgłoszenia przez ro b o tn ik ó w „ ...o k o ściach p od c h o d n i k i e m .” do K om endy P o licji w G nieźnie. P o u d an iu się w tym dniu, w raz z policjantam i, n a m iejsce zn ale zisk a kości, zab ezpieczyłam k ości ju ż w yjęte przez pracow ników , ja k i liczny m ateriał ceram iczny leżący n a hałdzie. Stw ierdziłam : że po południow ej stronie ulicy D w orcow ej, w zw iązku z podłączeniam i instalacji lam py u licz n ej, w ykonano w ykop o szerokości około 70 cm , długości około 2 m etrów , zdejm ując w arstw y do głębokości 1 m etra poniżej pozio m w spółczesnego chodnika. N a tej głęboko ści odsłonięto p rzeb ieg ającą w pop rzek w y k o p u (a odchodzącą od sąsiedniego dom u), w spółczesną rurę kanalizacyjną. N atrafienie n a tę rurę, spow odow ało zaprzestanie prze- głębiania w y k o p u i w strzym ało prace kopiących, aby doczyścić i odsłonić rurę k an aliza cyjną. W trakcie ty ch prac, pracow nicy doczyszczający rurę, zarów no n ad n ią ja k i po o bu jej stronach w ziem i, zn aleźli kości, które w sposób m echaniczny, łam iąc i krusząc w y rzu cili n a zew nątrz w ykopu w raz z u szkodzonym i kaw ałkam i ceram iki. N iezro zu m iały brak n ad zo ru archeologicznego, n a terenie m iasta o m etryce średniow iecznej, spow odow ał zniszczenie po raz kolejn y zdeponow anych w ty m m iejscu kości. W w ykopie zarejestro w ałam in situ, tylko (na głębokości 1-1,20 m etra) k o m pletny kościec praw ej i lew ej stopy dorosłego osobnika. Stopy n ależą do je d n e g o osobnika i by ły u łożone b lisko siebie, kości p iętow e w u ło żen iu bocznym a palce stóp schodziły się dośrodkow o i by ły w yprostow ane. Stopy w ch o d ziły palcam i w ścianę w schodnią w ykopu. P o stronie północnej, w n arożniku północno-zachodnim w y kopu odsłoniłam tylko frag m en t stopy praw ej k o lejnego, innego o sobnika dorosłego. Szkielety spoczyw ały w brunatnej w arstw ie, w kopanej w żw irow y, żó łty calec. O dsłonięty pozio m g robów był jed y n y m w ty m m iejscu.
256 Anna Wrzesińska
Po ro zło żen iu i p rzejrzen iu k ości w yjętych przez robotników , stw ierdziłam obecność w y łącznie k o ści ludzkich, silnie po łam an y ch i uszk o d zo n y ch m echanicznie przez k o p ią cych. W terenie dokonano jed y n ie oceny w stępnej, stosując tzw . „grube m eto d y ” tj. o g lą danie (inspectio) i obm acyw anie (palpatio) k ości i ich pow ierzchni, p od kątem ich ro zp o znania. N a podstaw ie obserw acji stopnia zeszkieletow ienia i zm ian ja k ie zaszły na odsło n ięty ch szczątkach starałam się określić u p ły w czasu ja k i m in ął od chw ili ich pochow ania. U staliłam , iż m am y doczynienia z kośćm i d w óch d o rosłych osobników , pochow anych k ilk aset lat tem u, w ja m a c h grobow ych, w zd łu ż osi w schód-zachód, z głow am i o orienta cji zachodniej. W spółczesna rura k analizacyjna, k ład zio n a k ilk a la t tem u, po raz pierw szy u szk o d ziła oba szkielety, niszcząc ich odcinki przedram ion, m ied n ic i górne partie k ości udow ych. P o zo stałe odcinki były w ów czas jesz c z e w po rząd k u anatom icznym . C zęść k o ści, w cześniej uszk o d zo n y ch (bardzo po k ru szo n y ch i p ołam anych) rob o tn icy znaleźli w zasy p isk u tejże rury.
M ateriał ceram iczny zn alezio n y n a hałdzie, luźny, ja k i znaleziony p rzy doczyszcza n iu stóp szkieletów , to fragm enty n aczy ń ceram icznych, w tym i glazurow anych je d n o stronnie. W ydzielono fragm enty brzuśców , k raw ęd zi w ylew ów , d n a oraz fragm enty nóżek g linianych i u c h w y tó w od p atelni-trójnogów , d atow anych ram ow o n a X V I-X V III w iek.
To datow anie m o żem y też uznać za dolną granicę zd ep o n o w an ia z w ło k tj. czas (nie starszy) zło że n ia p o ch ó w k ó w do grobu.
W y n ik i ekspertyzy
Po zab ran iu m ateriału szkieletow ego do M ag azy n u K ości w M uzeum P ierw szych P iastó w na L ednicy, p oddano je szczegółow ej analizie. P łeć szkieletów , a także w iek w chw ili śm ierci określono na p odstaw ie cech diag n o sty czn y ch obserw o w an y ch na czasz kach, m iednicy i zęb ach (S trzałko, H enneberg 1975). K ości m ierzono w ed łu g techniki m artinow skiej (M artin, Saller 1957). W ysokość ciała o so bników w yliczono z po m iaró w kości długich (S trzałko 1971). O cenę stanu zd ro w ia po ch ó w k ó w oparto na ocenie w y stę po w an ia ja k i na opisie z m ian paleopatologicznych zaobserw ow anych n a kośćcu zgodnie z klasyfikacją J. G ładykow skiej-R zeczyckiej (1989).
A n alizow any m ateriał k o stny należy do d w óch osobników , dorosłego m ężczyzny i dojrzałej kobiety.
Szk ielet m ęski K om pletny, lecz silnie uszkodzony. R ozpoznano k o ści z w szystkich
od cin k ó w szkieletu. L iczne fragm enty bardzo m asyw nej i w ybitnie urzeźbionej czaszki 0 silnych zaw isły ch w ałach n adoczodołow ych i w ybitnej glabelli. W stropach o bu o czo d o łó w stw ierdzono bard zo silne zm ian y przerostow e - cribra orbitalia. Z achow ały się odcinki szczęki i żuchw y z ja sn y m , ładnym uzębieniem . N ie stw ierdzono z m ia n w b u d o w ie szkliw a n a zęb ach siecznych. Z ęby słabo i m iernie starte. W szczęce uzębienie k o m pletne, tylko po stronie praw ej, drugi ząb trzonow y (M 2) to ju ż tylko b runatny korzeń 1 stw ierdzony stan zapalny zębodołu. W żuchw ie stw ierdzono brak dw óch zęb ó w trzo n o w ych po stronie praw ej (M 1, M 2). Z ęb y p rzednie starte m iernie, praw ie n ie starty ząb trzeci, tzw . „m ąd ro ści” . P o stronie lew ej, w żuchw ie, brak tylko drugiego zęb a trzo n o w e go (M 2), zębodół ju ż zobliterow any. Z ąb pierw szy trzonow y lew y je s t ju ż starty a trzeci bardzo słabo. Stw ierdzono paradontozę. Z e szkieletu postkranialnego: są praw ie w szystkie k ości kręgosłupa, od o d cin k a szyjnego po pierw sze kręgi lędźw iow e. B rak u je d w óch dol
n y ch k ręg ó w lęd źw io w y ch i k o ści k rzy żo w ej. O bie m iednice są tylko w n iew ielk ich o d cinkach, zostały silnie połam ane i zagubione przy k o p an iu rury. Są żebra, uszkodzone fragm enty łopatek, ob o jczy k ó w i p e łe n m ostek. Z kości k o ń czy n są połam ane obie kości ram ieniow e i górne odcinki o bu k ości przedram ion. B rak trzo n ó w i dolnych n asad obu k ości p rzed ram io n ja k i k ości o bu dłoni. Są k o ści z w szy stk ich o d cin k ó w k o ń czy n dol nych, p ołam ane, lecz składające się w całość. Są kom pletne k o ści stóp. N ie stw ierdzono czytelnych z m ia n zw yro d n ien io w y ch czy degen eracy jn y ch kości szkieletu. B rak zm ian pourazow ych, czy z m ia n ch orobow ych kości. Jedyne zm ian y przerostow e w stropie oczo d o łó w są w ynikiem chorób p rzeb y ty ch w dzieciństw ie (K ozak, K renz 1993). Jej w y stę pow anie w iąże się z ub ó stw em , niedożyw ieniem i brakiem hig ien y w dzieciństw ie (G ła- dykow ska-R zeczycka 1989).
Ż ad n a z k o ści d ługich nie zach o w ała się w całości. W szystkie zo stały uszk o d zo n y m przez szpadel robotnika. Po zestaw ien iu ze sobą po łam an y ch o dcinków w ykonano p o m ia ry k o ści długich.
Z djęto pom iary: n ajw ięk sza długość k o ści udow ej - praw ej 444m m ; obw ody w środ k u trzo n u k ości udow ej - praw ej 90m m ; lew ej 89m m ; długość n ajw ięk sza k ości piszcze lowej - lew ej 351m m ; obw ód n ajm niejszy trzo n u k ości piszczelow ej - praw ego 84m m , lew ego 83m m ; długość n ajw ięk sza k o ści strzałkow ej - praw ej 352m m ; obw ód n ajm n iej szy trzo n u k ości strzałkow ej - praw ej 36m m . Średnica głow y k ości ram ieniow ej 45-47m m , a głow y k o ści udow ej to 52m m .
K o ści n ależą do osobnika m łodego zm arłego w w iek u A d u ltu s tj. około 25-30 roku życia, p łci m ęskiej. W ysokość ciała zrekonstruow ano n a podstaw ie p o m iaró w k ości dłu g ich k o ń czy n i obliczono w edług m etody L. M an o u v riera (164,4cm ) oraz w edług m etody M . T rotter i G. G leser (167,7cm ). M ężczy zn a b y ł w zro stu średniego.
A nalizując w szystkie odcinki ko śćca m o żem y stw ierdzić, iż m am y p ochów ek anato m icznie kom pletny.
Szk ielet żeń sk i N iekom pletny, u szkodzony m echanicznie. K ilk a n iew ielk ich odcin
k ów strony praw ej czaszki: je s t k ość skroniow a z delikatnym i m ałym w y ro stk iem sutko w ym , je s t fragm ent k o ści praw ej ciem ieniow ej, cienkiej ze zn aczn ą (obliterow aną) k raw ę dzią szw u w ęgłow ego. F ragm ent praw ej k o ści jarzm ow ej i frag m en t praw ej gałęzi ż u chw y. W żuchw ie zarejestrow ano o dcinek w szy stk ich trzech zęb ó w trzo n o w y ch (M 1M 2M 3), tk w iący ch w z ęb o d o ła ch i otw arty zęb o d ó ł po w ypadłym po śm ierci drugim zęb ie przedtrzonow ym (P2). Z ęby sinej barw y, silnie starte, z e słabym kam ieniem . W p rzy zęb iu stan zapalny. S zkielet postkranialny to tylko połam ane odcinki strony p ra w ej : kończy n y górnej (kości ram ieniow ej i fragm enty górn y ch o d cin k ó w ob u k ości p rzed ram ion) i kończyny dolnej (połam ana k ość u d o w a, kość piszczelow a i strzałkow a) w raz z odcinkiem stopy. W ystąpiły ułam ki trzo n u k o ści piszczelow ej lew ej, któ rą k opiący w cześniej rurę, praw d o p o d o b n ie tu porzucili. Stw ierdzono brak k ości k latk i piersiow ej, b rak k ości p asa b arkow ego i p asa m iednicznego. D alszy o dcinek szkieletu kob iety tkw i w ścianie w ykopu.
Z djęto p o m iary tylko z k o ści ram ieniow ej: n ajw ięk sza długość k ości 301m m a obw ód najm niejszy 55m m ; i k o ści piszczelow ej: długość najw ięk sza k ości 331m m , a obw ód najm niejszy trzo n u 77m m . Średnica głow y k ości prom ieniow ej to 18m m , a głow y kości ram ieniow ej to 36m m .
258 Anna Wrzesińska
K o ści n ależą do dojrzałego ju ż o sobnika zm arłego w w iek u M a tu ru s, tj. około, lub pow yżej >45 ro k u życia, p łci żeńskiej, o przyżyciow ej w y sokości ciała w ynoszącej w edług m eto d y L. M anouvriera 155,5cm a w edług m etody M . T rotter i G. G leser 158,6cm . K o b ieta b y ła średniego w zrostu.
A nalizując znaleziony kościec m ożem y stw ierdzić, iż odsłonięto w w ykopie tylko niew ielki odcinek strony praw ej szkieletu kobiety.
Podsum ow ując, brak n ad zo ru archeologicznego, nad prow ad zo n y m i przez U rząd G m iny w K iszkow ie, pracam i budow lanym i, spow odow ał tylko zabezpieczenie przez P o licję m ateriału kostnego d w óch anatom icznych poch o w k ó w szkieletow ych i m ateriału ceram icznego, pozw alającego datow ać znalezisko ram ow o n a X V I-X V III w iek. N ie m a dokum entacji odkrytego stanow iska archeologicznego, ani w iedzy na tem at innych z n a le zisk , u jaw n io n y ch po d czas prac bu d o w lan y ch pro w ad zo n y ch w tej m iejscow ości.
B IB L IO G R A F IA G ładykow ska-R zeczycka J.
1989 S chorzenia ludności prahistorycznej n a ziem iach p o lskich, M u zeu m A rch eo lo giczne w G dańsku, G dańsk.
K o zak J., K renz M.
1993 W ystępow anie cribra orbitalia i h ipoplazji szkliw a w średniow iecznej populacji K ołobrzegu, C złow iek w czasie i przestrzeni, J. G ład ykow ska-R zeczycka (red.), G dańsk, s. 376-380.
M artin R ., Saller K.
1957 L eh rb u ch d er A nthropologie, Stuttgart. P io n tek J.
1985 B iologia p o p u lacji pradziejow ych, U A M , Poznań. Strzałko J.
1971 M etody rek o n stru k cji w zro stu człow ieka n a p odstaw ie p o m iaró w szkieletu, P A n t. 37, z. 2, s. 295-314.
Strzałko J., H enneberg M.
