Transformacja systemowa
w Polsce - wybrane aspekty
Pod redakcją
Krzysztofa Łabędzia
**•— T f
Kraków 2012
Recenzenci:
prof. UJ dr hab. Ewa Bujwid-Kurek prof. UP dr hab. Andrzej Żebrowski
Opracowanie redakcyjne:
Ewa Popielarz Korekta:
Martyna Tondera Skład i łamanie:
Józef Paluch
Projekt okładki i opracowanie graficzne:
Emilia Dajnowicz
Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
ISBN 978-83-7638-255-5
KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel./fax 431-27-43, 422-10-33 w. 11 -47
akademicka@akademicka.pl www.akademicka.pl
Ugrupowania rządzące a służby specjalne w okresie transformacji systemowej w Polsce
Wprowadzenie
Działalność służb specjalnych towarzyszy instytucji państwa od początku jego rozwoju. Dotyczy to zarówno państw demokratycznych, jak i auto
rytarnych czy totalitarnych. Specyfiką takiej działalności jest niejawność - w szczególności w odniesieniu do form, metod i technik działania, ale także do struktury organizacyjnej oraz personaliów kierownictwa i funk
cjonariuszy służb specjalnych1. Służby specjalne odgrywają fundamentalną rolę w procesie decyzyjnym każdego państwa, zdobywając najistotniejsze informacje, opracowując je, analizując, chroniąc i przekazując najważniej
szym organom władzy państwowej. Na podstawie tych informacji mogą być podejmowane trafne decyzje w państwie, szczególnie w obszarze po
lityki zagranicznej, wewnętrznej, gospodarczej i bezpieczeństwa2. Drugim istotnym elementem działalności służb specjalnych jest ochrona porządku konstytucyjnego w państwie, czyli ochrona instytucji władzy oraz procesów decyzyjnych władz publicznych3.
W warunkach demokratycznego państwa prawa kwestia ukształtowania odpowiednich relacji między sferami władzy politycznej, służb specjalnych i społeczeństwa nabiera szczególnego znaczenia. Z jednej strony służby spe
1 S. Z a l e w s k i , Służby specjalne w państwie demokratycznym, Warszawa 2005, s. 7-9.
2 A. Ż e b r o w s k i , Ewolucja polskich służb specjalnych. Wybrane obszary walki in
formacyjnej. (Wywiad i kontrwywiad w latach 1989-2003) y Kraków 2005, s. 194.
3 B. W i ś n i e w s k i , S. Z a l e w s k i , Charakterystyka systemu bezpieczeństwa we
wnętrznego RP, [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu systemowym i zadań admi
nistracji publicznej, red. i i d e m, Bielsko-Biała 2006, s. 105, 109.
cjalne powinny pełnić służebną rolę wobec obywateli. Decyzje dotyczące służb podejmowane są przez wybieranych w drodze powszechnych wybo
rów polityków, którzy - poprzez tworzenie prawa - dają im podstawy dzia
łalności, a ponadto, sprawując władzę wykonawczą, wyznaczają kierunki i cele działania służb. Ponadto nad działalnością służb powinna być spra
wowana cywilna kontrola demokratyczna, zarówno przez władzę ustawo
dawczą, wykonawczą, jak i sądowniczą. Z drugiej strony działalność służb specjalnych musi być skutecznie odseparowana od wpływów i ingerencji politycznych oraz pozostawać w większości niejawna dla społeczeństwa.
Pojęcie „służby specjalne” nie jest jednoznaczne i w literaturze przed
miotu stosuje się je w odniesieniu do różnych podmiotów, przy pomocy różnych kryteriów. Powszechnie jednak pojęcie to wiązane jest z tradycyj
nym wywiadem i kontrwywiadem4. Wywiadem można z kolei określić - za Andrzejem Żebrowskim - „wyspecjalizowaną agendę rządową prowadzącą planową i zorganizowaną działalność poza granicami państwa oraz częścio
wo w kraju, zgodnie z interesem i polityką państwa. Odbywa się to w opar
ciu o doświadczenia, zdobycze nauki i techniki, w celu osiągnięcia wszech
stronnych informacji o rzeczywistym przeciwniku, przy pomocy jawnych i tajnych sił i środków”5. Kontrwywiad, według tego samego autora, to „wy
specjalizowana instytucja państwowa przeznaczona do rozpoznawania, za
pobiegania i wykrywania działalności obcych służb wywiadowczych, zmie
rzająca do zapewnienia bezpieczeństwa państwa lub jego interesów przed zagrożeniami wywiadowczymi”6. Obecnie, w obliczu gwałtownych zmian cywilizacyjnych i globalizacyjnych oraz pojawiania się nowych zagrożeń, pojęcia te muszą być jeszcze bardziej rozszerzone przedmiotowo i podmio
towo. Dotyczy to konieczności ochrony przed zagrożeniami wynikającymi z takich zjawisk jak postęp naukowo-techniczny, międzynarodowy terro
ryzm, międzynarodowa przestępczość zorganizowana, masowe migracje ludności, swobodny przepływ wiedzy, kapitału, usług, informacji itp.7
W każdym kraju występuje wiele służb posługujących się niejawnymi metodami i środkami działania. Zastosowanie tylko tego kryterium nie daje
4 S. Ż a l e w s k i , Służby..., s. 13.
5 A. Ż e b r o w s k i , Kontrola cywilna nad służbami specjalnymi III Rzeczypospolitej (1989-1999). Zagadnienia politologiczno-prawne, Kraków 2001, s. 294.
6 Ibidem, s. 294.
7 I d e m , Wywiad i kontrwywiad XXI wieku, Lublin 2010, s. 10, Monografie Wydzia
łu Administracji Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji w Lublinie.
więc możliwości uchwycenia „wyjątkowości” służb specjalnych w państwie.
0 tej wyjątkowości, „specjalnym” charakterze czy szczególnej roli stanowi przede wszystkim znaczenie informacji, które służby wywiadu i kontrwy
wiadu pozyskują, opracowują, przetwarzają i przekazują do najważniejsze
go ośrodka decyzyjnego w państwie. To na podstawie informacji płynących od służb wywiadu i kontrwywiadu podejmowane są najważniejsze decy
zje w każdym państwie8. Przedmiotem działalności służb specjalnych jest przede wszystkim bezpieczeństwo ustrojowe. Oznacza to, że informacje bę
dące w zasięgu zainteresowania służb specjalnych dotyczą podstawowych interesów państwa z punktu widzenia jego przetrwania oraz niezakłócone
go funkcjonowania. Podstawowa rola służb specjalnych widoczna jest rów
nież w charakterze stawianych im zadań, których przedmiotem jest ochrona porządku konstytucyjnego państwa. Świadczy to o ścisłym związku działal
ności tych służb z instytucją władzy9. Ta informacyjna rola służb wywiadu 1 kontrwywiadu o podstawowym znaczeniu dla żywotnych interesów każ
dego państwa, charakter zadań oraz niejawne metody i środki działania po
zwalają na wskazanie specyficznego miejsca służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa.
Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia oraz problemy związane z de
finiowaniem, w opracowaniu tym określenie „służby specjalne” będzie odnosić się do służb spełniających zadania tradycyjnego wywiadu i kontr
wywiadu w Polsce w okresie transformacji systemowej, czyli do Urzędu Ochrony Państwa (UOP), Wojskowych Służb Informacyjnych (WSI), Agen
cji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW), Agencji Wywiadu (AW), Służ
by Kontrwywiadu Wojskowego (SKW) oraz Służby Wywiadu Wojskowego (SWW). Przypadek Centralnego Biura Antykorupcyjnego (CBA) zostanie potraktowany osobno, jako służby innego typu, będącej jednak przedmio
tem zabiegów politycznych, istotnych z punktu widzenia problematyki po
ruszanej w tym opracowaniu10.
8 Id e m, Ewolucja..., s. 188-189.
9 S. Z a l e w s k i , Służby..., s. 24-29. Zob. też B. W i ś n i e w s k i , S. Z a l e w s k i ,
°p.cfc, s. 105-112.
10 W polskim prawodawstwie nie występuje definicja służb specjalnych. Są one wskazywane podmiotowo w poszczególnych aktach prawnych. Ustawa z dnia 9 czerw
cu 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym określa tę instytucję również jako
Reasumując powyższe ustalenia, służby specjalne można określić mia
nem wyspecjalizowanych instytucji systemu bezpieczeństwa państwa, speł
niających funkcje wywiadowcze i kontrwywiadowcze, stosujących niejawne metody i środki działania, będących istotnym elementem procesów decy
zyjnych w państwie. Głównym ich zadaniem jest pozyskiwanie, opracowy
wanie, przetwarzanie, ochrona oraz przekazywanie najważniejszym pod
miotom władzy państwowej informacji o największym znaczeniu z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa, jego przetrwania, niezakłóconego funk
cjonowania oraz rozwoju. Jak zauważa Jan Bury, „służby specjalne mają za zadanie informować decydentów, wspierając proces decyzyjny, lecz nie wpływając na niego, bo to przeczyłoby zasadom państwa demokratyczne
go”* 9 * 11. Służby specjalne są więc pewnym instrumentem polityków sprawu
jących władzę w państwie, dzięki któremu mają oni zapewniony niezbęd
ny dopływ informacji, na podstawie których mogą podejmować kluczowe decyzje i skutecznie realizować politykę państwa. Konieczne jest jednak określenie „stosunku pomiędzy polityką a informacją, a więc relacji: elity rządzące - służby specjalne”12, na co zwraca uwagę Andrzej Żebrowski.
Przedmiotem niniejszego opracowania jest właśnie relacja między ugru
powaniami sprawującymi władzę i służbami specjalnymi w Polsce w okre
sie transformacji systemowej. Analiza dotyczyć będzie działań politycznych, podejmowanych przez ugrupowania rządzące wobec służb specjalnych po
cząwszy od początku przemian w roku 1989, i zostanie ujęta w trzech czę
ściach. W pierwszej zostanie przedstawiony proces kształtowania się modelu polskich służb specjalnych, czyli najważniejsze zmiany ustawowe dokony
wane przez kolejne władze w tym obszarze. W drugiej zostanie omówiony wpływ ugrupowań rządzących na obsadę kierownictwa służb specjalnych, a także decyzje w stosunku do ich zasobów kadrowych, czyli najważniejsze
służbę specjalną, czym wprowadza niemałe zamieszanie. Mimo że powierzone tej służ
bie zadania są istotne i dotyczą poważnego problemu dotyczącego życia publicznego w Polsce, CBA nie spełnia funkcji wywiadowczych ani kontrwywiadowczych. Jego rola informacyjna nie dotyczy spraw kluczowych czy fundamentalnych z punktu widzenia przetrwania i niezakłóconego funkcjonowania oraz rozwoju państwa. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Anty korupcyjnym, Dz.U. 2006, nr 104, poz. 708 (z późn. zm.).
11 J. Bury, Rola służb specjalnych w zapewnieniu bezpieczeństwa narodowego. Wy
zwania i problemy, [w:] Problemy bezpieczeństwa wewnętrznego i bezpieczeństwa mię
dzynarodowego, red. M.K. K s i ę ż o p o l s k i , Warszawa 2009, s. 263.
12 A. Ż e b r o w s k i , Ewolucja..., s. 188.
decyzje personalne podejmowane wraz ze zmianą rządów. W tych pierw
szych dwóch częściach zostaną także wskazane najważniejsze wydarzenia polityczne dotyczące służb specjalnych, czyli przypadki, w których środowi
ska polityczne próbowały regulować stosunki wewnętrzne poszczególnych służb, a także wykorzystywać służby w realizowaniu partykularnych intere
sów. Na koniec przedstawiona zostanie ewolucja struktury organizacyjnej Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w latach 2002-2011, jako służby o wyjątkowej pozycji wśród centralnych organów administracji oraz pozo
stałych służb specjalnych i instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa13. Pozwoli to na dokonanie oceny merytorycznych zmian, świad
czących o elastyczności i dostosowywaniu struktury ABW do zmieniają
cych się zagrożeń i wyzwań, dokonywanych przez poszczególnych szefów rządów w tym okresie.
Główny problem badawczy opracowania dotyczy zakresu wpływu ugru
powań rządzących w Polsce w okresie transformacji systemowej na działal
ność służb specjalnych - jaki wpływ miały decyzje poszczególnych formacji politycznych, będących u władzy, na procesy kształtowania i funkcjonowa
nie służb specjalnych w Polsce? Odpowiedź na to pytanie będzie możliwa po analizie, która pozwoli uzyskać odpowiedzi na następujące pytania szcze
gółowe: jaka jest relacja między władzą a służbami specjalnymi?; jak sto
sunek władzy politycznej do służb specjalnych wpływa na ich działalność?;
jakie działania względem służb specjalnych podejmowały zmieniające się u władzy ugrupowania polityczne?; jak zmieniał się model służb specjal
nych wraz z procesami transformacji systemowej w Polsce i towarzyszącymi jej zmianami w środowisku wewnętrznym i międzynarodowym?; jak zmie
niała się struktura organizacyjna ABW w kontekście ważnych zmian zacho
dzących w państwie i w środowisku międzynarodowym?; czy były próby wykorzystywania służb specjalnych do realizacji partykularnych interesów ugrupowań rządzących?
Biorąc pod uwagę przedstawioną problematykę, teza niniejszego opraco
wania może być sformułowana następująco: ugrupowania rządzące w istot
ny sposób wpływały na obecny kształt i funkcjonowanie służb specjalnych w Polsce w okresie transformacji systemowej. Dzisiaj, po ponad 20 latach od początku przemian, można przedstawić pewien model polskich służb
13 S. Z a l e w s k i , Służby..., s. 109.
specjalnych. Decyzje kolejnych ugrupowań rządzących pozwoliły osiągnąć najważniejsze cele związane z budową nowoczesnych służb specjalnych, do
stosowywały ich strukturę, uprawnienia i zadania do warunków zmieniają
cego się świata i pojawiających się nowych zagrożeń. Nie zabrakło jednak także działań szkodliwych dla funkcjonowania służb, czysto politycznych, podejmowanych na podstawie pobudek ideologicznych, interesów partyj
nych i osobistych czy w imieniu konkretnych środowisk politycznych. O ile tworzenie systemu kontroli cywilnej nad służbami specjalnymi przebiegało raczej sprawnie, to nie udało się zerwać z ich upolitycznieniem.
Próbując uzyskać odpowiedzi na wszystkie postawione pytania badaw
cze, przede wszystkim korzystałem z ogólnodostępnych publikacji nauko
wych, literatury zwartej dotyczącej transformacji systemowej, bezpieczeń
stwa państwa oraz działalności służb specjalnych. Dokonałem także analizy najważniejszych aktów prawnych rangi ustawowej dotyczących służb spe
cjalnych i przepisów wykonawczych. Do analizy przypadków ingerencji politycznej w sferę działalności służb specjalnych oraz przypadków ich wy
korzystywania w celach politycznych posłużyły materiały prasowe, a przy
datne okazały się też informacje zawarte w oficjalnych serwisach interneto
wych polskich służb specjalnych.
Ewolucja modelu polskich służb specjalnych - kształt ustrojowy i funkcjonowanie
Jedną z podstawowych reform dotyczących szeroko rozumianej administra
cji państwowej, jakie zostały podjęte przez pierwszy „niekomunistyczny”
rząd, była reforma służb policyjnych i służb specjalnych. U schyłku po
przedniego systemu funkcje wywiadu i kontrwywiadu cywilnego pełniły służby ulokowane w strukturach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (De
partamenty I i II), kontrwywiadem wojskowym zajmowała się Wojskowa Służba Wewnętrzna, natomiast zadania wywiadu wojskowego należały do Zarządu II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego14. Służby te były przez władze wykorzystywane również do utrzymywania systemu politycznego
14 A. Ż e b r o w s k i , Ewolucja..., s. 290-293.
PRL i do działań związanych ze zwalczaniem opozycji politycznej15. Cha
rakteryzowało je daleko posunięte upolitycznienie i upartyjnienie16.
W warunkach kształtującego się na nowo, w oparciu o demokratyczne zasady, państwa konieczne były również głębokie zmiany w służbach spe
cjalnych, które miały stanowić podstawę dla zapewniania jego bezpieczeń
stwa ustrojowego. Zmiany musiały objąć istotne kwestie związane z miej
scem i rolą służb w strukturze państwa, zapewnieniem prawnych podstaw ich działania, organizacją i zakresem uprawnień17. Duże znaczenie miały także zmiany osobowe i decyzje personalne związane z funkcjonariuszami służb PRL, z których tylko sama Służba Bezpieczeństwa liczyła na począt
ku przemian około 24 tysięcy18. Brano wówczas pod uwagę różne alterna
tywne rozwiązania, począwszy od „opcji zerowej” (całkowite rozwiązanie dotychczasowych służb i stworzenie nowych od podstaw) do rozwiązań za
kładających stopniowe przekształcanie służb starych w nowe. Ostatecznie zdecydowano się na stworzenie na bazie istniejących służb nowych struktur organizacyjnych, a także na głęboką weryfikację ich kadr19.
Rząd Tadeusza Mazowieckiego dość szybko, bo jeszcze wiosną 1990 r., dokonał zmian w cywilnych służbach specjalnych. Wprowadzono wów
czas pakiet tzw. ustaw policyjnych, na mocy których zlikwidowano Służbę Bezpieczeństwa i powołano Urząd Ochrony Państwa20, który miał pełnić funkcje kontrwywiadowcze i wywiadowcze. Nowo powstałą służbę podpo
rządkowano ministrowi spraw wewnętrznych21. Została przeprowadzana także głęboka weryfikacja kadr - z 14 tysięcy funkcjonariuszy, którzy do
15 Polski Wywiad Wojskowy. Zarys historii, http://www.sww.gov.pl/pl/20.html (8 IV 2012); A. Tar a ch a, Reforma służb policyjnych w Polsce w okresie transformacji ustro
jowej, [w:] Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa, t. 3, red. M. Mo - z g a w a [et al.], Lublin 1997, s. 507.
16 A. Ta r a ch a, op. cit., s. 507-508.
17 S. Z a l e w s k i , Służby..., s. 45.
18 D. R o w i e k a , Służby specjalne - nadzór i kontrola, [w:] Bezpieczny obywatel - bezpieczne państwo, red. J. C z a p s k a , J. W i d a c k i, Lublin 1998, s. 108.
19 S. Z a l e w s k i , Służby..., s. 45; A. Ż e b r o w s k i , Ewolucja..., s. 293-295.
20 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa, Dz.U. 1990, nr 30, poz. 180 (z późn. zm.).
21 A. S t e l m a c h o w s k i , Kształtowanie się ustroju III Rzeczypospolitej, Warszawa 2011, s. 134-135.
niej przystąpili, pozytywnie zostało zweryfikowanych około 10 tysięcy. Mo
gli się oni starać o ponowne przyjęcie do nowej służby22.
Sprawa z reformą służb wojskowych przeciągnęła się nieco dłużej. Jesz
cze w 1990 r. dokonano pewnych zmian tymczasowych, rozformowując Wojskową Służę Wewnętrzną i łącząc ją częściowo z Zarządem II Sztabu Generalnego WP. Utworzono wówczas Żandarmerię Wojskową (pion pre- wencyjno-dochodzeniowy), a kontrwywiad wojskowy został pozbawiony uprawnień procesowych23. Dopiero w połowie 1991 r., gdy funkcję premie
ra pełnił Jan Krzysztof Bielecki, utworzono Wojskowe Służby Informacyjne, kumulujące zadania wojskowego wywiadu i kontrwywiadu. Podporząd
kowano je ministrowi obrony narodowej. W przeciwieństwie do Urzędu Ochrony Państwa, w tym przypadku nie zdecydowano się na oficjalny pro
ces weryfikacji byłych funkcjonariuszy służb wojskowych. Według niektó
rych ekspertów weryfikacja miała jednak miejsce niejako „naturalnie” - od początku powstania WSI przez cały okres działalności tej służby (podobnie jak w przypadku UOP). Jak zauważa Andrzej Żebrowski, z chwilą utworze
nia WSI, jeszcze we wrześniu 1991 r. wymieniono 70% kadry kierowniczej, a w roku następnym zmiany objęły 70% kierowniczych stanowisk w od
działach terenowych oraz 60% w wydziałach24. Brak było także odrębnego aktu prawa rangi ustawowej, który regulowałby powstanie i działalność tej służby25. Wojskowe Służby Informacyjne funkcjonowały więc początkowo w oparciu o ustawę o powszechnym obowiązku obrony RP z 1967 r.26, usta
wę o Urzędzie Ochrony Państwa27, ustawę o urzędzie ministra obrony naro
dowej28 oraz ustawę o ochronie informacji niejawnych z 1999 roku29.
W pierwszych latach budowania nowego ustroju państwowego nie za
brakło też przypadków, w których służby specjalne zamieszane były w różne
22 D. R o w i e k a , op. cif., s. 108.
23 A. Ż e b r o w s k i, Ewolucja..., s. 296.
24 Ibidem, s. 295.
25 Ibidem, s. 299.
26 Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospo
litej Polskiej, Dz.U. 1967, nr 44, poz. 220 (z późn. zm.).
27 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa, Dz.U. 1990, nr 30, poz. 180 (z późn. zm.).
28 Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o urzędzie Ministra Obrony Narodowej, Dz.U. 1996, nr 10, poz. 56 (z późn. zm.).
29 Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych, Dz. U. 1999, nr 11, poz. 95, art. 2 (z późn. zm.).
sprawy polityczne i gospodarcze, jak tzw. „afera FOZZ” (nadużycia w związ
ku z działalnością funduszu stworzonego do wykupu polskich długów za granicą) czy przemyt polskiej broni do krajów objętych embargiem Organi
zacji Narodów Zjednoczonych30.
W 1994 r., tuż po objęciu rządów przez koalicję Sojusz Lewicy Demo
kratycznej - Polskie Stronnictwo Ludowe (rząd Waldemara Pawlaka), do
konano podporządkowania WSI Sztabowi Generalnemu Wojska Polskiego.
Powstał w ten sposób ośrodek, który był traktowany jako drugie Minister
stwo Obrony Narodowej i nieformalnie podlegał Prezydentowi RP. Minister obrony narodowej w tym czasie mógł oddziaływać na WSI tylko w ograni
czony sposób, za pośrednictwem Biura Ministra Obrony Narodowej ds. Służb Informacyjnych31. Jednak szybko wycofano się z tego posunięcia i jeszcze w tym samym roku WSI wróciły pod bezpośredni nadzór ministra obrony narodowej32. Można to traktować jako działanie zmierzające do osłabienia kontroli cywilnej nad działalnością tej służby. Natomiast ruch w kierunku przeciwnym, z tym że w odniesieniu do służby wywiadu i kontrwywiadu cywilnego, nastąpił w roku 1996.
W ramach reformy centrum administracyjno-gospodarczego rządu UOP został wyłączony ze struktur Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i podporządkowany bezpośrednio Prezesowi Rady Ministrów33. Szef Urzędu Ochrony Państwa stał się centralnym organem administracji rządowej właś
ciwym w sprawach bezpieczeństwa i porządku konstytucyjnego34. Zmia
na ta nastąpiła, gdy po podaniu się do dymisji Józefa Oleksego w wyniku tzw. „sprawy Olina” przywództwo rządu objął Włodzimierz Cimoszewicz.
Był to jedyny ujawniony przypadek w najnowszej historii Polski, gdy wsku
tek działania służb specjalnych dokonana została zmiana na jednym z naj
wyższych stanowisk władzy państwowej. Andrzej Milczanowski, ówczesny minister spraw wewnętrznych w rządzie koalicji SLD-PSL, lecz należący do obozu prezydenckiego, skupionego wokół Lecha Wałęsy, przedstawił publicznie w Sejmie podejrzenia funkcjonariuszy UOP o szpiegostwo na rzecz Rosji w stosunku do Józefa Oleksego35. Niemniej jednak sama reforma
30 A. Ż e b r o w s k i, Ewolucja. .., s. 299.
31 Ibidem, s. 305.
32 D. R o w i e k a , op. cit., s. 110.
33 Historia, http://www.abw.gov.p1/portal/pl/3/Historia.html (6 III 2012).
34 D. Ro w i e k a , op. cit., s. 108.
35 J. P a r a d o w s k a , Służby (nie)specjalne, „Polityka” 2000, nr 20 (2245), http://ar- chiwum.polityka.pl/art/sluzby-niespecjalne,364350.html (3 IV 2012).
podporządkowania UOP bezpośrednio premierowi oceniana jest raczej po
zytywnie. Sławomir Zalewski podkreśla jej znaczenie dla zwiększenia przej
rzystości i cywilnej kontroli nad służbami specjalnymi: „działanie to sprzy
jało ugruntowaniu odrębności cywilnych służb specjalnych względem służb wojskowych oraz innych służb bezpieczeństwa państwa”36. Zaznacza rów
nież, że wydarzenia tego okresu stymulowały potrzebę doskonalenia form i metod kontroli cywilnej37. Od 1996 r. przy Radzie Ministrów rozpoczęło także działalność Kolegium ds. Służb Specjalnych, jako organ opiniodaw
czo-doradczy w zakresie programowania, nadzoru i koordynowania działań UOP oraz WSI38. Wprowadzono w tym czasie także możliwość powoływa
nia w skład Rady Ministrów ministra koordynatora służb specjalnych, jako ogniwa pośredniego między Prezesem Rady Ministrów a Szefem UOP, co teoretycznie miało wzmocnić koordynację działań służb specjalnych39.
Istotne znaczenie dla działalności służb specjalnych miała ustawa 0 ochronie informacji niejawnych z 22 stycznia 1999 r., która nakładała na cywilne i wojskowe służby nowe obowiązki i zadania, co także wpływało na wzmocnienie ich pozycji w systemie bezpieczeństwa państwa. Od tego czasu UOP i WSI pełniły również funkcje służb ochrony państwa w odniesieniu do ochrony informacji niejawnych, prowadząc postępowania sprawdzające 1 nadając uprawnienia dostępu do informacji objętych tajemnicą państwo
wą40. Wejście ustawy w życie było ściśle związane z przystąpieniem Polski do NATO w tym samym roku i dostosowaniem systemu ochrony informacji do wymogów tej organizacji. W związku z tym służbom specjalnym przypadła ważna rola w integracji ze strukturami Sojuszu - pełniły one od tego czasu rolę krajowych władz bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, w odniesieniu do sfery ochrony informacji niejawnych41.
W wyniku dyskusji publicznej prowadzonej w latach 1999-2001 (rządy koalicji Akcja Wyborcza Solidarność - Unia Wolności, później samej AWS), dotyczącej funkcjonowania służb specjalnych, postanowiono dokonać prze
kształceń służb w taki sposób, aby zmienić ich model oraz poprawić koor
36 S. Z a l e w s k i , Służby..., s. 47.
37 Ibidem.
38 Ibidem, s. 187; D. R o w i e k a , op. cit., s. 107.
39 S. Z a l e w s k i , Służby..., s. 185.
40 Art. 2 Ustawy z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych, Dz.U. 1999, nr 11, poz. 95 (z późn. zm.).
41 Ibidem, art. 15.
dynację działań między służbami specjalnymi i innymi służbami w systemie bezpieczeństwa państwa. Zdecydowano się na wprowadzenie w kolejnych latach zmian mających na celu rozdzielenie funkcji informacyjnej od funk
cji procesowej (wykrywanie i ściganie sprawców przestępstw), organiza
cyjne rozgraniczenie służb wywiadowczych od kontrwywiadowczych oraz udoskonalenie form i metod sprawowania cywilnej kontroli nad ich dzia
łalnością42.
Efektem tych ustaleń była reforma służb cywilnych, dokonana w maju 2002 r., w czasie rządów koalicji Sojusz Lewicy Demokratycznej - Unia Pra
cy - Polskie Stronnictwo Ludowe, gdy premierem był Leszek Miller. Refor
ma likwidowała UOP, powołując w jego miejsce dwie nowe służby: Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencję Wywiadu43. Pierwsza z nich przejęła po UOP zadania kontrwywiadowcze, ochrony interesów ekono
micznych państwa, zwalczania przestępstw godzących w bezpieczeństwo wewnętrzne, w tym terroryzmu oraz ochrony informacji niejawnych. Do
dano jej także zadania związane ze zwalczaniem korupcji w życiu publicz
nym. Funkcjonariuszom ABW przyznano uprawnienia do prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych oraz dochodzeniowo-śledczych44.
Agencja Wywiadu przejęła funkcje narodowego wywiadu strategicznego, który miał odtąd obejmować sferę cywilną i wojskową. Funkcjonariusze AW nie otrzymali uprawnień dochodzeniowo-śledczych, co świadczy o typo
wo informacyjnej roli nowej służby45. Sławomir Zalewski zwraca uwagę na istotną rolę tej reformy w przedmiocie specjalizacji zadań wywiadowczych państwa: „nastąpiło organizacyjne dostosowanie struktur służb specjalnych do podejścia charakteryzującego się rozdzieleniem wywiadu strategiczne
go w jego różnych aspektach: politycznym, wojskowym, ekonomicznym od wywiadu taktycznego i operacyjnego o charakterze wojskowym, który dalej prowadzony jest przez WSI”46.
Istotnym aspektem reformy było także wzmocnienie cywilnej kontro
li i koordynacji działań służb, które przejawiało się w zmianie organizacji
42 S. Z a l e w s k i , Służby..., s. 47-48.
43 Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agen
cji Wywiadu, Dz.U. 2002, nr 74, poz. 676 (z późn. zm.).
44 Ibidem, art. 5.
45 S. Z a l e w s k i , Służby..., s. 48.
46 Ibidem.
i zwiększeniu zakresu zadań Kolegium do spraw Służb Specjalnych oraz w decyzji o powołaniu osób cywilnych na stanowiska szefów nowo powsta
łych służb. Dodatkowo udoskonalono także nadzór nad bieżącą działalno
ścią służb, której kierunki miały być wyznaczane przez Prezesa Rady Mi
nistrów w drodze wytycznych, które stanowić miały podstawę planowania działalności służb w cyklu rocznym, powiązanego z planowaniem budżeto
wym47. Kolejnym efektem wspomnianej dyskusji publicznej w przedmiocie działalności służb specjalnych była długo przygotowywana i oczekiwana ustawa o Wojskowych Służbach Informacyjnych, która weszła w życie w po
łowie 2003 r. (rząd Leszka Millera)48. Tym samym wojskowe służby specjal
ne doczekały się spójnej podstawy dla swojej działalności. Ustawa ta po raz pierwszy od początku transformacji kompleksowo regulowała działalność wojskowego wywiadu i kontrwywiadu w Polsce49.
Zwieńczeniem procesu kształtowania współczesnego modelu polskich służb specjalnych, nastawionego na rozgraniczanie funkcji wywiadowczych od kontrwywiadowczych w sferze cywilnej i wojskowej, był rok 2006, w któ
rym zostały rozwiązane WSI. W ich miejsce powołano Służbę Kontrwywia
du Wojskowego oraz Służbę Wywiadu Wojskowego, a także wprowadzono proces weryfikacji kadr likwidowanej służby50. Wydarzenia te miały miej
sce w czasie rządów koalicji Prawo i Sprawiedliwość - Liga Polskich Rodzin - Samoobrona RP. O ile wprowadzone zmiany w nowej organizacji służb, które były zgodne z przyjętym kierunkiem unowocześniania i usprawnia
nia ich działalności oraz poprawą koordynacji w funkcjonowaniu systemu bezpieczeństwa państwa, były zasadne, o tyle samo wykonanie i proces li
kwidacji WSI oraz weryfikacji kadr budził i nadal budzi liczne kontrowersje, a nawet można powiedzieć, że znacząco niweczy pozytywne aspekty tych przemian51. Upublicznienie tzw. raportu z likwidacji WSI wraz z nazwiskami czynnych i byłych funkcjonariuszy i współpracowników tych służb stanowiło
47 Ibidem, s. 48-49.
48 Ustawa z dnia 9 lipca 2003 r. o Wojskowych Służbach Informacyjnych, Dz.U. 2003, nr 139, poz. 1326 (z późn. zm.).
49 Historia kontrwywiadu wojskowego, http://www.skw.gov.pl/historia.html (8 IV 2012) .
50 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego, Dz.U. 2006, nr 104, poz. 709 (z późn. zm.).
51 S. Z a l e w s k i , Dylematy ochrony informacji niejawnych, Katowice 2009, s. 109-
-120.
naruszenie tajemnicy państwowej52, a także w poważny sposób osłabiło pol
ski system ochrony informacji niejawnych oraz możliwości działania pol
skich służb wywiadowczych i kontrwywiadowczych, nie wspominając już o konsekwencjach merytorycznych, moralnych i psychologicznych dla ich funkcjonariuszy i współpracowników53.
W wyniku zmian przedstawionych powyżej obecnie w Polsce mamy do czynienia z modelem służb specjalnych, który charakteryzuje się odrębno
ścią sfery cywilnej i wojskowej oraz rozdzieleniem organizacyjnym funkcji wywiadowczych i kontrwywiadowczych. Poza główną rolą informacyjną, jaką spełniają wszystkie służby specjalne: AB W, AW, SKW i SWW, dodat
kowo służby kontrwywiadowcze (ABW i SKW) pełnią funkcje ochronno- -kontrolne (w odniesieniu do ochrony informacji niejawnych), a sama ABW wyposażona została jeszcze w funkcje procesowe (w odniesieniu do ścigania sprawców niektórych przestępstw)54. ABW i AW podlegają bezpośrednio Prezesowi Rady Ministrów, a SKW i SWW ministrowi obrony narodowej.
Na koniec warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt zmian w syste
mie administracji państwowej, który można potraktować jako próbę wpły
wu na kształt ustrojowy czy model polskich służb specjalnych. Dotyczy to utworzenia w połowie 2006 r., za rządów koalicji PiS-LPR-Samoobrona RP, nowej służby - Centralnego Biura Antykorupcyjnego (CBA), którą okreś
lono w ustawie jako „służbę specjalną”55, mimo że nie spełnia ona funkcji tradycyjnego wywiadu czy kontrwywiadu. Służba ta, powołana „do spraw zwalczania korupcji w życiu publicznym i gospodarczym, w szczególno
ści w instytucjach państwowych i samorządowych, a także do zwalczania działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa”56, właściwie dub
lowała, a następnie przejęła znaczną część zadań ABW (a także Policji)
52 Art. 25 ust. 2 Ustawy z dnia 22 stycznia 1999 r.... stanowi, że dane identyfikujące funkcjonariuszy i żołnierzy służb ochrony państwa wykonujących czynności operacyj
no-rozpoznawcze oraz dane identyfikujące osoby, które udzieliły pomocy w zakresie czynności operacyjno-rozpoznawczych organom, służbom i instytucjom państwowym uprawnionym do ich wykonywania, pozostają chronione bez względu na upływ czasu.
Ustawa z dnia 22 stycznia o ochronie informacji niejawnych, Dz.U. 1999, nr 11, poz. 95 (z późn. zm.).
53 S. Z a l e w s k i , Dylematy..., s. 112-118.
54 B. W i ś n i e w s k i , S. Z a l e w s k i , op. cit., s. 109-112.
55 Art. 1 Ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Dz.U. 2006, nr 104, poz. 708 (z późn. zm.).
56 Ibidem.
w tym zakresie. Mimo że pełni ona funkcję informacyjną w stosunku do najwyższych organów władzy państwowej, to nie jest to najbardziej istot
na rola z punktu widzenia przetrwania i niezakłóconego funkcjonowania państwa, żywotnych jego interesów itd., jaką pełnią służby wywiadowcze i kontrwywiadowcze. Wyposażona została natomiast w szerokie uprawnie
nia: jako jedyna - obok ABW - z omawianych tu służb została upoważniona do wykonywania zarówno czynności operacyjno-rozpoznawczych, jak i do
chodzeniowo-śledczych57. Chociaż korupcja stanowi poważny problem dla przejrzystości i efektywności sprawowania władzy na wszystkich szczeblach podziału administracyjnego państwa, to nie wydaje się uzasadnione powo
ływanie kolejnej służby i określanie jej mianem „służba specjalna” oraz wy
posażanie jej w rozległe uprawnienia, zwłaszcza że zadania jej przyznane mieściły się do tego czasu w katalogu zadań innych służb, przede wszystkim ABW i Policji.
Decyzje personalne dotyczące służb specjalnych
Początkowa weryfikacja kadr służb cywilnych, tuż po rozpoczęciu prze
mian, została przeprowadzona za czasów rządu Tadeusza Mazowieckiego szybko i w miarę sprawnie. Z kolei zbyt długo przeciągająca się głęboka i gorliwa weryfikacja kadr w UOP w ciągu dekady lat 90., która polegała na
„czyszczeniu” tej instytucji z funkcjonariuszy zwalczających opozycję po
lityczną oraz Kościół katolicki i inne związki wyznaniowe w czasach PRL.
Przyniosła ona negatywne skutki w postaci osłabienia instytucji i odpływu wykwalifikowanych kadr58. Pierwsza próba uwikłania UOP w grę polityczną na wielką skalę miała miejsce w 1992 r. i była związana właśnie z szeroko rozumianą weryfikacją. Wówczas minister spraw wewnętrznych z ramienia Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego Antoni Macierewicz, na pod
stawie informacji znalezionych w archiwach UOP, przedstawił w Sejmie listę agentów rzekomo współpracujących z SB, a wśród oskarżonych o tę współpracę znaleźli się między innymi ówczesny prezydent, ministrowie oraz marszałek Sejmu59.
57 B. W i ś n i e w s k i, S. Z a 1 e w s k i, op. c i t s. 110.
58 J. B u r y, op. cit., s. 272-273.
59 J. P a r a d o w s k a , op. cit.
Wydarzenie, które najpierw doprowadziło do poważnego kryzysu poli
tycznego, a następnie wstrząsnęło UOP, dotyczy konsekwencji wspomnia
nej już „sprawy Oleksego” (tzw. „afera Olina”) z 1996 r. Potraktowanie tej afery jako prowokacji politycznej przez będący wówczas u władzy SLD spo
wodowało zwolnienie ze służby dużej grupy funkcjonariuszy UOP, a kolejni odchodzili ze względu na panującą w tej instytucji oraz wokół niej atmo
sferę60. Zwolnienia funkcjonariuszy UOP na dużą skalę miały także miejsce podczas rządów koalicji AWS-UW (później samej AWS), gdy kierownictwo sprawował Zbigniew Nówek. Zwolniono wówczas 1400 funkcjonariuszy, co przez SLD uznane zostało za czystkę61.
Kolejnym istotnym, a może najistotniejszym problemem kadrowym, rzu
tującym na całokształt funkcjonowania polskich służb specjalnych, zarówno cywilnych, jak i wojskowych, była polityka prowadzona w stosunku do służb przez koalicyjny rząd PiS-LPR-Samoobrona RP w latach 2005-2007, której najbardziej widocznym wyrazem była publikacja tzw. „raportu z likwidacji WSI” („raport Macierewicza”)62. W wyniku tej polityki nastąpił odpływ wy
soko wykwalifikowanych kadr ze służb specjalnych, a przez upublicznienie personaliów funkcjonariuszy oraz tajnych współpracowników WSI zostali oni narażeni na bezpośrednie niebezpieczeństwo. Ponadto wiarygodność polskich służb specjalnych oraz autorytet państwa uległy poważnemu osła
bieniu, co bezpośrednio rzutuje na możliwości sprawnego i efektywnego funkcjonowania tych służb w przyszłości63. Jan Bury sytuację w służbach w tych latach opisuje w następujący sposób:
Liczne czystki kadrowe w minionych latach spowodowały niekorzystną atmo
sferę w polskich służbach specjalnych oraz niepewność jutra, w tym nawet wśród agentury. W efekcie liczy się utrzymanie na stanowisku i idąca za tym
60 Ibidem.
61 A. Ż e b r o w s k i , op. cit., s. 298.
62 Pełna nazwa: Raport o działaniach żołnierzy i pracowników WSI oraz wojskowych jednostek organizacyjnych realizujących zadania w zakresie wywiadu i kontrwywiadu wojskowego przed wejściem w życie ustawy z dnia 9 lipca 2003 r. o Wojskowych Służbach Informacyjnych w zakresie określonym w art. 67. ust. 1 pkt 1-10 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. „Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służ
bie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego” oraz o innych działaniach wykraczają
cych poza sprawy obronności państwa i bezpieczeństwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, http://www.raport-wsi.info (8 IV 2012).
63 S. Z a l e w s k i , Dylematy..., s. 109-120.
podległość polityczna, lecz nie merytoryczna praca dla dobra państwa. W służ
bach zapanował marazm i paraliż, które wynikają przede wszystkim z ich pod ległości wobec władz, nazbyt częstych zmian kadrowych oraz błędów w polityce kadrowej64.
Poważne zmiany kadrowe były związane także z powołaniem Central
nego Biura Antykorupcyjnego, z określeniem go kolejną „służbą specjalną”
w prawodawstwie, nadaniem mu zadań zbliżonych do innych służb spe
cjalnych, przede wszystkim do części zadań ABW, wyposażeniem w szero
kie uprawnienia oraz stworzeniem takiej organizacji i warunków pracy, że w początkowych latach jej działalności nastąpił przepływ do niej funkcjona
riuszy z pozostałych służb. Sytuacja ta szczególnie dotknęła ABW65.
Jeżeli chodzi o zmiany na stanowiskach szefów służb specjalnych66, to analiza całego okresu transformacji systemowej wskazuje jednoznacznie na to, że przy każdej zmianie opcji politycznej u władzy, niemal od razu nastę
powała zmiana szefów służb specjalnych. Istotne jest, czy decydowały o tym względy merytoryczne, czy chęć obsadzenia swoimi ludźmi tego newral
gicznego dla władzy sektora bezpieczeństwa.
Pierwszym szefem UOP za rządów Tadeusza Mazowieckiego został w 1990 r. Krzysztof Kozłowski, intelektualista i dziennikarz, związany z opozycją solidarnościową67. Na stanowisku jeszcze w tym samym roku za
stąpił go Andrzej Milczanowski, także reprezentujący obóz solidarnościowy (wcześniej związany z Komitetem Obrony Robotników), z wykształcenia prawnik68. Obydwaj byli zwolennikami procesu weryfikacji byłych funk
cjonariuszy przy tworzeniu UOP, stawiając tym samym na profesjonalizm nowego wywiadu i kontrwywiadu69. Ten ostatni był krytykowany za zbyt
64 J. B u r y, op. cit.y s. 274.
65 I. K a c p r z a k, Aaaaby pracować w ABW, http://www.rp.pl/artykul/184862.html (11 IV 2012).
66 Wszystkie zmiany dotyczące zajmowania stanowisk szefów służb specjalnych (personalia i daty) zostały przedstawione na podstawie danych prezentowanych na ofi
cjalnych stronach internetowych obecnych służb: ABW, AW, SKW, SWW, a także na bazie artykułów zamieszczonych na portalach „Ludzie Wprost” (http://ludzie.wprost.
pl) oraz www.uopl2lat.republika.pl.
67 J. P a r a d o w s k a , op. cit.
68 S. Wó j c i k o w a, Encyklopedia „Solidarności”, http://www.encyklopedia-solidar- nosci.pl/wiki/index.php?title=Andrzej_Milczanowski (5 IV 2012).
69 K. K o z ł o w s k i, Koniec UOP, początek niewiadomej, http://www.tygodnik.com.
pl/numer/276527/kozlowski.html (3 IV 2012).
wielkie zaufanie w stosunku do byłych funkcjonariuszy SB, co w końcu do
prowadziło do wmieszania UOP w „sprawę Oleksego”70. Pierwszym szefem powstałych w 1991 r. WSI został kontradmirał Czesław Wawrzyniak (pre
mierem był związany z wcześniejszą opozycją demokratyczną Jan Krzysz
tof Bielecki). W kolejnych latach (1991-1993), gdy u władzy pozostawały różne ugrupowania wywodzące się z ruchu opozycyjnego, a zmieniały się osoby na stanowisku premiera, roszady następowały także na stanowiskach szefów służb: gdy premierem został Jan Olszewski, kierownictwo w UOP objął Piotr Naimski, a w WSI - generał Marian Sobolewski. Piotr Naimski, działacz KOR i „Solidarności” oraz współpracownik Antoniego Macierewi
cza71, jako szef UOP zasłynął głównie z „nieprofesjonalnego wertowania”
archiwów po SB. To wskutek tych działań doszło do poważnego kryzysu politycznego i oskarżeń o działalność agenturalną w stosunku do osób peł
niących najwyższe stanowiska władzy państwowej72. W dzień po objęciu teki premiera przez Waldemara Pawlaka (czerwiec 1992 r.) szefem UOP zo
stał ponownie Andrzej Milczanowski, a niecały miesiąc później szefostwo WSI objął generał Bolesław Izydorczyk73. Gdy w lipcu tego samego roku na czele rządu stanęła Hanna Suchocka, szefem UOP został Jerzy Konieczny, prawnik i chemik z wykształcenia, dotychczasowy pracownik UOP i Biura Bezpieczeństwa Narodowego74. W pierwszych trzech latach rządów zmie
niających się koalicji postsolidarnościowych zmiany na stanowisku szefów służb specjalnych następowały pięciokrotnie w przypadku cywilnych i trzy
krotnie w przypadku wojskowych.
Objęcie władzy przez koalicję SLD-PSL oznaczało również zmianę na stanowiskach szefów służb specjalnych. Około miesiąca po objęciu teki pre
miera przez Waldemara Pawlaka, w październiku 1993 r., szefem UOP został Gromosław Czempiński (wieloletni pracownik wywiadu, także w PRL)75, a nieco ponad cztery miesiące później generał Konstanty Malejczyk ob
jął kierownictwo WSI. Następca Waldemara Pawlaka - Józef Oleksy - nie
70 J. P a r a d o w s k a , op. cit.
71 Ludzie „Wprost”, http://ludzie.wprost.pl/sylwetka/Piotr-Naimski ( 4 IV 2012).
72 J. P a r a d o w s k a , op. cit.
73 J. J a k i m c z y k , Strażnicy „okrągłego stołu”, http://www.wprost.pl/ar/?O=59052 ( 11IV 2012).
74 Ludzie „Wprost”, http://ludzie.wprost.pl/sylwetka/Jerzy-Konieczny ( 1 1 IV 2012).
75 J. P a r a d o w s k a , op. cit.
dokonał żadnych zmian, jeśli chodzi o najwyższe stanowisko w obydwóch służbach. Natomiast afera dotycząca jego osoby spowodowała zarówno zmianę na stanowisku premiera, jak i na stanowiskach szefów służb - pre
mierem został w lutym 1996 r. Włodzimierz Cimoszewicz, szefem UOP Andrzej Kapkowski, a miesiąc później szefem WSI kontradmirał Kazimierz Głowacki76. W tym przypadku sytuacja była bardziej stabilna i być może, gdyby nie „sprawa Oleksego”, nie doszłoby do zmian na stanowisku szefa UOP, co raczej mogło stanowić przykład wpływu służb specjalnych na po
litykę państwa.
Rządy koalicji AWS-UW charakteryzowały się stabilnością, jeżeli cho
dzi o interesujące nas stanowiska: pierwszy raz od początku transformacji systemowej premier Jerzy Buzek przetrwał pełną kadencję (1997-2001). Na początku dokonana została zmiana na stanowiskach szefów służb specjal
nych - w UOP objął je Jerzy Nóżka, jako pełniący obowiązki szefa, a po trzech miesiącach zastąpił go Zbigniew Nówek (były działacz opozycyjny, funkcjonariusz UOP od 1990 r.77), natomiast w WSI przez całą kadencję rządu szefostwo pełnił generał Tadeusz Rusak. Ten ostatni podejrzewany był o inwigilowanie parlamentarzystów sejmowej Komisji Obrony Narodo
wej przez WSI w 2000 r.78
Ponowne przejęcie władzy przez koalicję pod przywództwem SLD z udziałem UP i PSL skutkowało zmianami na stanowiskach szefów służb specjalnych: niecały tydzień po objęciu stanowiska premiera przez Leszka Millera pełniącym obowiązki szefa UOP został Zbigniew Siemiątkowski, a około dwa tygodnie po tej nominacji szefem WSI został generał Marek Dukaczewski. Ten ostatni pełnił tę funkcję aż do rozwiązania WSI w 2006 r.
(z miesięczną przerwą, gdy pełniącym obowiązki szefa WSI był w 2004 r. ge
nerał Janusz Bojarski). Na miesiąc przed rozwiązaniem UOP jego szefem został Andrzej Barcikowski (politolog, na początku lat 90. pracownik bran
ży informatycznej i sektora bankowego, później pełniący stanowiska kie
76 M. A r g u s , Kmdr Kazimierz Głowacki - mroczna przeszłość byłego szefa WSI, http://maria.argus.salon24.pl/340288,kmdr-kazimierz-glowacki-mroczna-przeszlosc- bylego-szefa-wsi ( 1 1 IV 2012).
77 Ludzie „Wprost”, http://ludzie.wprost.pl/sylwetka/Zbigniew-Nowek ( 1 1 IV 2012).
78 D. K a n i a, Taśmy Rusaka, „Wprost” 2007, nr 42, http://www.wprost.p1/ar/l 15687/
Tasmy-Rusaka ( 1 1 IV 2012).
rownicze w administracji państwowej79). Po wejściu w życie ustawy o ABW oraz AW w maju 2002 r. szefami tych służb zostali kolejno Andrzej Barci- kowski i Zbigniew Siemiątkowski i pełnili je aż do kryzysu i upadku rządu Leszka Millera. Po objęciu teki premiera przez Marka Belkę w maju 2004 r., najpierw pełniącym obowiązki szefa AW został Andrzej Derlatka80, a w trzy miesiące później zastąpił go Andrzej Ananicz (specjalista przygotowany do tej funkcji: polityk, naukowiec i dyplomata, znający pięć języków obcych;
wcześniej działacz „Solidarności”81)- W tym przypadku mniej stabilne były zarówno rządy, jak i sytuacja w służbach. Jednak pamiętać należy, że doko
nana została wówczas ważna reforma służb cywilnych, a także weszła w ży
cie ustawa o WSI.
Warto zwrócić w tym miejscu uwagę na aspekt personalno-kadrowy za
pisów ustawy o ABW oraz AW, której jednym z głównych autorów był Zbig
niew Siemiątkowski, a także na jej następstwa w tym zakresie. W ustawie zniesiono obecne przy procedurze kwalifikacyjnej do UOP bariery doty
czące funkcjonariuszy negatywnie zweryfikowanych. Uznano, że wystarczy spełnienie przez kandydatów warunków posiadania niezbędnych cech m o
ralnych. Wymogi odnoszące się do zakazu pracy i współpracy z organami bezpieczeństwa PRL postawiono wyłącznie w stosunku do kandydatów na szefów nowych służb. W ustawie o WSI zabrakło nawet takich barier, jeśli chodzi o osobę szefa82. W związku ze zmianami wielu wykwalifikowanych funkcjonariuszy zostało zwolnionych lub wystąpiło w tym czasie ze służby83.
Takie zmiany, wprowadzone z inicjatywy SLD, a umożliwiające powrót do służby byłych funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa PRL, także tych nega
tywnie zweryfikowanych, mogą świadczyć, że mimo upływu lat środowisko to wciąż zabiega o interes funkcjonariuszy byłego systemu.
79 Ludzie „Wprost”, http://ludzie.wprost.pl/sylwetka/Andrzej-Barcikowski (11 IV 2012).
80 M. W a l a s z c z y k , Aferzysta na czele Agencji Wywiadu, „Nasz Dziennik”
2002,25 VII, http://www.uop 12lat.republika.pl/media_o_reformie/wszystkie/0725_Nasz_
Dziennikhtm (19 VII 2012).
81 Ludzie „Wprost”, http://ludzie.wprost.pl/sylwetka/Andrzej-Ananicz ( 1 1 IV 2012).
82 J. J a k i m c z y k, Jednostka nr 3362. Wojskowe Służby Informacyjne należy rozwią
zać, a nie reformować, „Rzeczpospolita” 2003,16 VII, http://www.uopl2lat.republika.pl/
aktualnosci/media_o_sluzbach/media/lipiec/0716_RP.htm (3 IV 2012).
83 K. K o z ł o w s k i, op. cit.
Częste zmiany na stanowiskach szefów służb towarzyszyły kolejnej ko
alicji, która pojawiła się u władzy, czyli koalicji PiS-LPR-Samoobrona RP, i rządom najpierw Kazimierza Marcinkiewicza, a później Jarosława Kaczyń
skiego. W ciągu dwóch lat rządów tej koalicji czterokrotnie zmieniane były osoby na stanowisku szefa ABW: najpierw, trzy dni po objęciu rządów, sze
fem ABW został Witold Marczuk, a trzy tygodnie później szefem AW Zbi
gniew Nówek (utrzymał się przez cały okres rządów obydwu premierów). We wrześniu 2006 r. szefem ABW został Bogdan Święczkowski. W listopadzie następnego roku zastąpił go Jerzy Kiciński, jako pełniący obowiązki szefa, po którym dwa tygodnie w tej samej roli wystąpił Tomasz Klimek. Podczas rządów tej koalicji nastąpiła likwidacja WSI i powołanie SKW i SWW. Pół
tora miesiąca po objęciu rządów szefem WSI został generał Janusz Bojarski, którego kilka tygodni później zastąpił Jan Żukowski w charakterze pełnią
cego obowiązki szefa WSI. Gdy w czerwcu 2006 r. wszedł w życie pakiet ustaw rozwiązujących WSI, których likwidatorem został Antoni Maciere
wicz, pełnomocnikiem ds. organizacji SWW mianowano Witolda Marczu
ka (przysługiwały mu uprawnienia szefa SWW). Szefami nowo powstałych służb SKW i SWW zostali w 2006 r. kolejno Antoni Macierewicz i Witold Marczuk. Pierwszego z nich u schyłku rządów Jarosława Kaczyńskiego za
stąpił Andrzej Kowalski, jako pełniący obowiązki szefa SKW.
Po przejęciu władzy przez koalicję Platforma Obywatelska - Polskie Stronnictwo Ludowe w listopadzie 2007 r. i dokonaniu zmian na stanowi
skach szefów służb cywilnych i wojskowych w ciągu pierwszego roku rzą
dów, sytuacja się ustabilizowała i do kwietnia 2012 r. nie nastąpiły zmiany na tych stanowiskach. Najpierw, w dniu objęcia teki premiera przez Do
nalda Tuska, pełniącym obowiązki szefa ABW został Krzysztof Bondaryk (dwa miesiące później został szefem Agencji), a kilka dni później pełnią
cym obowiązki szefa SKW - Grzegorz Reszka. Jeszcze w lutym 2008 r. tego ostatniego zastąpił Janusz Nosek, najpierw jako pełniący obowiązki, a kilka miesięcy później jako szef SKW. W styczniu 2008 r. na szefa SWW został mianowany Maciej Hunia, którego w sierpniu tego samego roku na tym sta
nowisku zastąpił Ryszard Kujawa. Maciej Hunia został w czerwcu 2008 r.
pełniącym obowiązki szefa AW, zastępując na tym stanowisku Andrzeja Ananicza, pełniącego obowiązki szefa od marca 2008 r. W sierpniu tego samego roku Maciej Hunia pełnił już funkcję szefa AW.
Zmiany w strukturze organizacyjnej Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego posiada najbardziej rozbudowany katalog zadań spośród wszystkich służb specjalnych. Wypełnia ona najważ
niejszą rolę spośród wszystkich organów władzy wykonawczej w przed
miocie ochrony porządku konstytucyjnego państwa, która obejmuje zada
nia związane z ochroną najważniejszych organów i procesów decyzyjnych w państwie oraz pozyskiwaniem, opracowywaniem, przetwarzaniem oraz przekazywaniem najważniejszym organom władzy państwowej informacji fundamentalnych z punktu widzenia przetrwania, niezależności, rozwoju i pozycji państwa. Te cechy pozwalają na uchwycenie wyjątkowości i odręb
ności ABW w systemie bezpieczeństwa państwa, zarówno jeśli chodzi o inne służby specjalne, naczelne organy administracji rządowej oraz inne organy typu policyjnego84. Zwrócenie uwagi na najważniejsze zmiany w strukturze Agencji w ciągu 10 lat jej istnienia pozwoli na ocenę merytorycznych zmian dokonywanych przez poszczególnych szefów rządów: Leszka Millera i Marka Belkę, Kazimierza Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego oraz Donalda Tuska, którzy dokonywali takich zmian w jej statucie w drodze zarządzeń.
ABW została utworzona na mocy ustawy z dnia 24 maja 2002 r„ gdy funkcję premiera sprawował Leszek Miller. Statut Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego został nadany zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 czerwca 2002 r. Statut stwierdza, że Agencją Bezpieczeństwa Wewnętrz
nego kieruje szef Agencji, przy pomocy swoich zastępców oraz dyrektorów (kierowników) jednostek organizacyjnych. Na czas swojej nieobecności szef wyznacza swojego zastępcę, który kieruje Agencją w ramach przyznanych mu przez szefa pełnomocnictw. Szef ABW może także upoważnić swoich za
stępców, dyrektorów (kierowników) jednostek organizacyjnych oraz innych funkcjonariuszy do podejmowania decyzji w określonych sprawach w jego imieniu85. Statut wymienia następujące jednostki organizacyjne wchodzące w skład Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego: Departament Kontrwy
wiadu, Departament Przeciwdziałania Korupcji, Terroryzmowi i Przestęp
84 B. W i ś n i e w s k i , S. Ż a l e w s k i , op. cit., s. 109.
85 Zarządzenie nr 73 Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 czerwca 2002 r. w sprawie nadania statutu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, „Monitor Polski” 2002, nr 26, poz. 432.
czości Zorganizowanej, Departament Postępowań Karnych, Departament Zabezpieczenia Technicznego, Departament Ochrony Informacji Niejaw
nych, Departament Bezpieczeństwa Teleinformatycznego, Biuro Ewidencji i Archiwum, Biuro Prawne, Biuro Finansów, Biuro Kadr, Biuro Administra
cyjno-Gospodarcze, Gabinet Szefa, Inspektorat Nadzoru, Kontroli i Bezpie
czeństwa Wewnętrznego, Zespół Audytu Wewnętrznego, Zespół Ochrony Zdrowia, Centralny Ośrodek Szkolenia ABW oraz 15 Delegatur Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego: w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Ka
towicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Radomiu, Rzeszowie, Szczecinie, Wrocławiu i Zielonej Górze. W skład tych delegatur mogą wchodzić także wydziały zamiejscowe86.
Od roku 2002 do początku 2012 statut ten był siedmiokrotnie zmieniany oddzielnymi zarządzeniami Prezesa Rady Ministrów87. Pierwsze lata dzia
łalności ABW to okres rządów koalicji SLD-UP od maja 2002 r. do paździer
nika 2005 r. Najważniejsze wydarzenia w polityce krajowej i międzynarodo
wej w zakresie szeroko pojętego bezpieczeństwa, które mogłyby rzutować na elastyczne przekształcenia Agencji w tym okresie, to przede wszystkim wzrastające poczucie zagrożenia terroryzmem międzynarodowym po za
machach na World Trade Center i Pentagon z 11 września 2001 r. oraz kolejnych, już w Europie - w Madrycie (2004) oraz w Londynie (2005)88.
Kolejnym takim wydarzeniem mogła być akcesja Polski do Unii Europej
skiej 1 maja 2004 r. i związana z tym konieczność uszczelniania wschodniej granicy Polski, która od tego momentu stała się także granicą całej Unii.
Właśnie pierwsza zmiana dokonana w statucie Agencji w sierpniu 2005 r., w okresie rządów premiera Marka Belki, polegała na utworzeniu oddziel
nego Departamentu Przeciwdziałania Terroryzmowi, wyłączając go z do
tychczasowego Departamentu Przeciwdziałania Korupcji, Terroryzmowi i Przestępczości Zorganizowanej89. Mogło to mieć merytoryczny wpływ na jakość pracy rozdzielonych departamentów, zarówno w zakresie przeciw
86 Ibidem.
87 Stan na dzień 9 IV 2012.
88 Przyczyny; przebieg i skutki zamachu w Londynie z 7 lipca 2005 roku, http://www.
terroryzm.com/przyczyny-przebieg-i-skutki-zamachu-w-londynie-z-7-lipca-2005- roku ( 1 1 IV 2012).
89 Zarządzenie nr 75 Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 sierpnia 2005 r. zmieniające zarządzenie w sprawie nadania statutu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, „Monitor Polski” 2005, nr 46, poz. 633-635.
działania terroryzmowi międzynarodowemu, jak również transnarodowej przestępczości zorganizowanej.
Kolejnych zmian w statucie dokonywano, gdy premierem był Jarosław Kaczyński. W wyniku nowelizacji statutu ABW z marca 2007 r. powołano dwie nowe jednostki organizacyjne - Centrum Analiz oraz Biuro Operacji Specjalnych90. We wrześniu 2007 r. kolejna nowelizacja statutu ABW obję
ła zmiany organizacyjne kilku departamentów. W miejsce Departamentu Przeciwdziałania Korupcji i Przestępczości Zorganizowanej powstały dwa nowe: Departament Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej oraz De
partament Ochrony Ekonomicznych Interesów Państwa, a przeciwdziała
nie korupcji zniknęło ze statutu91. Zmiany w departamentach związane były ściśle z rozpoczęciem działalności CBA i wcześniejszymi zapowiedziami polityków i autorów ustawy o CBA dotyczącymi wycofywania zadań zwią
zanych ze zwalczaniem korupcji z katalogu ABW92. Natomiast Biuro Opera
cji Specjalnych, jako specjalna jednostka ABW służąca do rozpracowywania grup zorganizowanej przestępczości oraz terrorystycznych poprzez wnika
nie do ich struktur, a także stosowanie innych czynności operacyjno-roz
poznawczych93, może być postrzegane jako kolejny krok w usprawnianiu działań Agencji w zwalczaniu najistotniejszych zagrożeń. Z drugiej jednak strony takie działania mieściły się dotychczas w katalogu zadań ABW i stwo
rzenie specjalnej jednostki do działań tego typu może również świadczyć o pojawieniu się „specjalnych potrzeb” dla „specjalnych operacji”. W latach
90 Zarządzenie nr 31 Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 marca 2007 r. zmieniające zarządzenie w sprawie nadania statutu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, „Monitor Polski” 2007, nr 21, poz. 243-244.
91 Zarządzenie nr 101 Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 września 2007 r. zmieniające zarządzenie w sprawie nadania statutu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, „Monitor Polski” 2007, nr 67, poz. 743-744.
92 Mariusz Kamiński, wówczas polityk PiS i jeden z inicjatorów powołania CBA, stwierdził, że „zostanie dokonana «jedna bardzo prosta zmiana w ustawie o ABW [...] nie ma sensu, aby istniały dwie służby specjalne, które zajmowałyby się tym sa
mym». Podkreślił, że zwalczanie przestępczości korupcyjnej będzie domeną CBA - nie będzie się tym zajmowało ABW”. Gosiewski: CBA powstanie formalnie na wiosnę, http://www.pb.pl/1388092,53804,gosiewski-cba-powstanie-formalnie-na-wiosnę ( 11IV 2012).
93 Biuro Operacji Specjalnych, http://polska.mil.pl/biuro_operacji_specjalnych.html ( 11IV 2012).
rządów tej koalicji miało miejsce wiele spektakularnych i kontrowersyjnych akcji z udziałem różnych służb, jak chociażby sprawa Barbary Blidy94.
W ramach ostatnich nowelizacji, które zostały dokonane w czasie rzą
dów koalicji PO-PSL, warto zwrócić uwagę na trzy zmiany. Nowelizacja statutu z dnia 17 września 2008 r. wprowadziła w skład jednostek organi
zacyjnych ABW Centrum Antyterrorystyczne (CAT)95, natomiast w wyni
ku ostatniej nowelizacji, z 17 czerwca 2011 r., ze struktury ABW zniknęło Biuro Operacji Specjalnych, a Departament Przeciwdziałania Terroryzmo
wi został przekształcony w Departament Zwalczania Terroryzmu96. Likwi
dacja Biura Operacji Specjalnych może świadczyć o jego nieprzydatności jako specjalnej jednostki organizacyjnej i o raczej politycznych motywach jego stworzenia w poprzedniej kadencji. Natomiast działania usprawnia
jące walkę z terroryzmem świadczą o aktualnym wymiarze tego zjawiska, szczególnie w kontekście wejścia Polski do strefy Schengen na przełomie 2007 i 2008 r.97, a także w związku z przyznaniem w kwietniu 2007 r. Polsce (wraz z Ukrainą) organizacji mistrzostw Europy w piłce nożnej przypada
jących na czerwiec 2012 r. CAT, jako jednostka koordynacyjno-analitycz- na, ma służyć wymianie informacji między służbami wchodzącymi w skład polskiego systemu ochrony antyterrorystycznej. Tym samym spełnia istotną rolę w tym systemie98.
94 A. Ku b l i k , W. C z u c h n o w s k i , Jak naprawdę zginęła Barbara Blida?, http://
wyborcza.pl/1,76842,8034601 ,Jak_naprawde_zginela_Barbara_Blida.html#ixzz 1 vhk- BxFFz (23 V 2012).
95 Zarządzenie nr 102 Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 września 2008 r. zmieniające zarządzenie w sprawie nadania statutu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, „Monitor Polski” 2008, nr 69, poz. 622.
96 Zarządzenie nr 39 Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 czerwca 2011 r. zmieniające zarządzenie w sprawie nadania statutu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, „Monitor Polski” 2011, nr 57, poz. 572.
97 Polska w strefie Schengen, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej 2009, http://
www.cie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/BC22 AD 146CCB3C4DC12575CB002B1457/$file/bro- szura_schengen.pdf ( 1 1 IV 2012).
98 Centrum Antyterrorystyczne (CAT), http://www.abw.gov.p1/portal/pl/l 13/62/
Centrum_Antyterrorystyczne_CAT.html ( 1 1 IV 2012).
